يکى از بهترين نعمات الهى فرزند آدمى است که در حقيقت ثمره زندگانى پدر و مادر و عامل دلگرمى خانواده‌ها و موجبات صفا و رونق حيات آنها محسوب مى‌شود.قرآن کريم مال و فرزندان را زينت زندگانى دنيا مى‌داند در صورتى که فرزندان درست تربيت شوند هم مايه سعادت والدين و هم گلهاى خوشبو و خوش‌رنگ زندگى پدر و مادر خواهند بود. فرزندان را مى‌توان به دو دسته تقسيم کرد:صالح و ناصالح.
از ديدگاه پيامبر اعظم(ص) فرزند صالح گلى از گلهاى بهشت است چنانچه فرمود:
الولد الصالح ريحانه من رياحين الجنه.(شافى ج 2 / 145)
و همچنين فرمود:
من سعاده الرجل الولد الصالح.(شافى ج 2 / 145)
از سعادت مرد مسلمان داشتن فرزند صالح است.
در مورد فرزند ناصالح از امام على عليه‌السلام روايت شده که فرموده:
ولدالسوء يهدم الشرف ويشين السلف.(ميزان‌الحکمه / حرف واو)
فرزند ناصالح، شرف آدمى را بر باد مى‌دهد و گذشتگان آدمى را نيز خوار مى‌کند
آيا پسر بهتر است يا دختر؟
قرآن کريم روزگار قبل از اسلام را اين گونه نقل مى‌کند: وقتى به يکى از آنها خبر داده مى‌شد که همسرت دختر زاييده چهره‌اش از شدت خشم سياه مى‌شد و از محل فرار مى‌کرد، از مژده بدى که به او داد شده بود با خود مى‌گفت: آيا آن دختر را با همان خوارى نگهدارد يا او را در دل خاک زنده به گور نمايد؟
در چنين عصر تاريکى که جهل و نادانى همه جا را فرا گرفته بود اسلام طلوع کرد و اين گونه رفتارهاى نابهنجار را محکوم کرد و به منظور دفاع همه جانبه از دختران، آنها را بهترين فرزندان خواند چنانچه از رسول خدا(ص) روايت شده که فرمود:
نعم الولد البنات.کتاب شافى ج 2 / 145
بهترين فرزندان دختران هستند
و نيز فرمود:
من يمن المرئه اين يکون بکرها جاريه.سفينه‌البحار ج 2 / 684
از برکت وجود عروس اين است که اولين فرزندش دختر باشد.
حقوق فرزندان
در روايت از حضرت امام موسى کاظم عليه‌السلام نقل شده که فرمود: مردى آمد خدمت رسول خدا(ص) و عرض کرد يا رسول‌الله! ما حق ابنى هذا؟
فقال (ص:)
تحسن اسمه و ادبه فضعه موضعا حسنا .(وسايل‌الشيعه باب حقوق الاولاد)
اين فرزندم بر من چه حقى دارد؟ فرمود: اسم نيکويى برايش بگذارى و او را درست تربيت کنى و او را در جاى مناسبى قرار دهى و باتوجه به اهميتى که تربيت در دوران کودکى دارد نبايد والدين به اين مسئله مهم بى‌توجه باشند چنانچه حضرت اميرالمومنين على عليه‌السلام مى‌فرمايد:
الادب فى الصغر کالنقش فى‌الحجر.(بحار ج 1 / 224)
تربيت در طفوليت مانند نقش بر سنگ استو نيز به روايت حضرت امام صادق عليه‌السلام رسول خدا(ص) فرمودند: حق فرزند بر پدرش اين است اگر پسر باشد مادرش را مورد تکريم قرار دهد و اسم نيکويى برايش بگذارد و به او قرآن بياموزد و او را پاک نگهدارد و شنا را به او ياد بدهد.هرگاه آن فرزند دختر باشد مادرش را گرامى بدارد (يعنى با مادرش به نيکى رفتار کند) و نام خوبى براى او برگزيند و او را زود به خانه شوهر بفرستد.(کافى ج 6 / 49)
اينک شرح کوتاهى از روايت فوق تقديم مى‌کنيم:
اينکه پيامبر خدا فرمود: پدر بايد مادر فرزندش را گرامى بدارد اولا به معنى آن است که پدر نسبت به همسرش که فرزندى براى وى به دنيا آورده وظيفه حق‌شناسى دارد ثانيا اين حق‌شناسى سبب مى‌شود که مادر نسبت به فرزندان و رسيدگى به آنان دلگرم‌تر شود. ثالثا اين حسن سلوک والدين باهم در فرزندانشان نيز اثر مى‌گذارد و آنها نيز در بزرگسالى عين اين رفتار نامطلوب را با همسران آينده خود خواهند داشت. همان طور که اگر رفتار والدين نسبت به همديگر مطلوب باشد نيز در فرزندانشان اثر گذاشته و آنها نيز در بزرگسالى عين اين رفتار نابهنجار را با همسران خود خواهند داشت.
اين مسئله در روانشناسى کاملا ثابت شده از اين جهت اگر والدين احيانا خصومتى با هم داشته باشند حق ندارند در حضور فرزندانشان اعمال کنند چه در آنها به طور قطع رفتار والدين اثر گذار است به همين دليل گفته‌اند: فرزندان آئينه رفتار والدين خود هستند. ديگر اينکه در روايت فوق دستور ويژه‌اى براى فرزندان ذکور و دستورالعمل خاصى براى فرزندان اناث داده شده است.
رسول خدا(ص) دستور مى‌دهد: پدر به پسر فن شنا را بياموزد که يک نوع ورزش سالم است و همچنين سفارش فرمود: که از نظر اخلاقى کاملا او را حراست نمايد مبادا پاکى و طهارت وجودش به ناپاکى و آلودگى تبديل شود.همچنين در حديث فوق سفارش فرموده که دختران را زود به خانه شوهر بفرستند. متاسفانه امروز به دلايل غيرقابل قبول به استثناء آن دسته از افرادى که مشکلات اقتصادى دارند بسيارى از خانواده‌ها حتى ثروتمند به اين دستور اخلاقى اسلام چندان توجه ندارند و ازدواج دختران را به تاخير مى‌اندازند که هزاران مشکل اخلاقى را براى جوانان به بار خواهد آورد که بسيارى از آن مشکلات به وجود آمده غيرقابل جبران است. براى نمونه فقط به يک حديث شريف نبوي(ص) در اين ارتباط بسنده مى‌کنيم. از رسول خدا(ص) روايت شده که فرمود:همانا دختران همانند ميوه بر درخت‌اند، هرگاه بالغ شدند و درک کردند آنچه را که زنان درک مى‌کنند (سزاوار است زمينه شوهر کردنشان فراهم شود) همان طور که ميوه رسيده را آفتاب فاسد کرده و باد پراکنده‌اش مى‌کند همان طور هم دوشيزگان گرفتار مشکلات اخلاقى خواهند شد.اميد است خانواده‌هاى مسلمان از يک سو و دختران آگاه از سوى ديگر اين دستورالعمل پيامبر اعظم(ص) را به ديده قبول نهاده و اين امر بسيار مقدس را به بهانه تمام شدن دوران تحصيلات و رسيدن به کجا و کجا و ساير دلايل غيرموجه به تاخير نيندازند.
روابط دوستانه والدين با فرزندان
اسلام همان طور که فرزندان را به احسان و نيکى نسبت به والدين امر فرموده و نافرمانى از والدين را عقوق دانسته و از گناهان کبيره شمرد‌ه است همان طور هم والدين را در کوتاهى از امور فرزندان، گناهکار دانسته و در صورت عدم رعايت حقوق فرزندان، آنان را سخت مورد نکوهش قرار داده و مستحق عذاب مى‌داند.
چنانچه رسول اکرم(ص) در اين زمينه مى‌فرمايد:
پدر و مادر گرفتار عقوق فرزندان خود هستند همان طور که فرزندان آنها اين گرفتارى را دارند.(شافى فيض / 149)
عقوق به معنى آزردن است در واقع رسول اکرم(ص) مى‌فرمايد: همچنان که فرزندان نبايد والدين خود را بيازارند والدين نيز حق آزردن فرزندان خود را ندارند و حق ندارند کارى کنند تا فرزندانشان احيانا معامله به مثل نموده و در نهايت کارشان به عقوق کشيده شود.
و بايد دانست که محبت ورزيدن به فرزندان، حق مسلم آنها است خصوصا در دوران صباوت و کودکى که بيش از هر زمانى اطفال نيازمند به محبت و مهربانى والدين خود هستند و امروز، اين مسئله در روانشناسى ثابت شده، هر فرزندى که طعم محبت و مهربانى را از والدين خود نچشيده باشد در بزرگى گرفتار يک عقده روانى مى‌گردد که به صورت يک درد مزمن در سنين بالا مشکلات زيادى براى او به وجود خواهد آورد.
جان عالمى به فداى پيامبر اعظم صلى‌الله عليه و آله و سلم که فرمود:
کودکان را دوست بداريد و آنان را مورد مهربانى و شفقت قرار دهيد و چون به آنها وعده‌اى داديد حتما وفا کنيد زيرا خدا بر هيچ چيزى به اندازه تضييع حقوق اطفال و بانوان خشمگين نمى‌‌شود.محجه‌البيضاء علامه فيض کاشانى (ج 2 / ص237)
البته علت اين امر هم بسيار واضح است. زيرا اطفال پاک‌ترين روح و سالم‌ترين دل را دارا هستند. کوچکترين حرکت نابجا و کمترين بى‌اعتنايى و بى‌رحمى را نسبت به خود درک مى‌کنند و بانوان هم به خاطر ضعف قوا و لطافت دل‌ها نسبت به آ‌لام و درد و رنج و مشکلات حساس و زودرنج هستند به همين دليل اسلام سفارش اين دو قشر را به تمام مردم بويژه به خانواده‌ها خصوصا به مردان جامعه داده است.
به اين حديث شريف توجه فرماييد: حضرت امام صادق عليه‌السلام روايت مى‌کند: مردى خدمت رسول خدا(ص) عرض کرد:
انى ماقبلت صبيا قط (کتاب شافى ج 2 / 149)
من هرگز بچه‌اى را نبوسيده‌ام! چون مرد راهش را پيش گرفت و رفت رسول خدا(ص) فرمود:
هذا رجل عندى من اهل النار. اين مرد در نزد من از اهل دوزخ است.(يعنى چگونه ممکن است پدرى هرگز فرزند خود را نبوسيده باشد؟! فرزندانى که از عواطف و مهربانى والدين خود برخوردار نشوند و عطش نياز آنها به محبت بزرگترها سيراب نشود چگونه در بزرگسالى نسبت به ديگران محبت خواهند ورزيد.
باز در همان سند از رسول خدا(ص) روايت شده که فرمود:
ان الله ليرحم العبد لشده حبه لولده.همانا خدا رحم خواهد کرد بنده‌اى را که به فرزندش خيلى مهربان باشد
آثار سوء تبعيض بين فرزندان
دين حنيف اسلام حساب همه چيز را در زندگانى انسان‌ها رسيده است. کوچکترين انحرافى را در رفتار و گفتار آدمى مورد دقت قرار داده و براى آن حسابى باز کرده است بارها ديده شده که پدر و مادرى به بعضى از فرزندان خود به خاطر امتيازات وجودى آنها يا شغل و هنر و ساير ارزش‌هاى ظاهرى بيشتر توجه و محبت داشته و آنها را براساس فرزندان خود ترجيح مى‌دهند هرچند اين عمل گناه نيست اما به دليل بروز واکنش‌ها از سوى ساير فرزندان در محيط خانواده منجر به حسادت و کينه‌ورزى و عقده‌هاى روانى آنها مى‌گردد.
اين مسئله به قدرى مهم است که پيامبر اعظم(ص) مربى بزرگ بشريت، پدرى را که به همراه دو فرزندش به محضر مبارکش شرفياب شده بود و ديد پدر يکى را بوسيد و آن ديگرى را اعتنايى نکرد با ناراحتى به آن مرد فرمود:
هلا ساويت بينهما؟ چرا مساوات را بين آن دو برقرار نکردي؟(تعاليم اخلاقى پيامبر / 189)
و در حديثى ديگر فرمود:
اعدلوا بين اولادکم کما تحبون ان يعدلوا بينکم فى‌البر و اللطف.(محجه‌البيضاء ج 2 / 66)
بين فرزندان خود به عدالت رفتار کنيد همان طور که دوست مى‌داريد با شما در محبت و لطف به عدالت رفتار شود.
اهميت حقوق والدين
باتوجه به اهميت روابط حسنه بين والدين و فرزندان، مکتب انسان‌ساز اسلام دستورالعمل‌هاى ويژه‌اى صادر فرموده که فرزندان با عمل دقيق به آن رهنمودهاى سازنده مى‌توانند به کمالات وعده داده شده الهى نائل گرديده و بهترين مشاوران و ياوران والدين خود باشند.
رسول خدا(ص) مى‌فرمايد:
رضى‌الله فى رضى الوالدين و سخطه فى سخطهما.(مستدرک الوسايل ج 2 / 627)
رضايت خدا درخشنودى والدين و خشمش در غضب والدين نهفته است.
و از امام باقر عليه‌السلام روايت شده که از رسول خدا(ص) پرسيدند:
چه کسى بزرگترين حق را بر انسان دارد؟ فرمود: پدر و مادرش(مشکوه‌الانوار / 58)
باتوجه به اهميت اين موضوع بايد دانست که پدر و مادر نبايد کارى کنند که فرزندانشان به گناه داخل شوند و خداى نکرده مشمول غضب الهى گردند.
چنانچه در روايت آمده که رسول خدا(ص) به علي(ع) فرمود: يا علي!
لعن الله والدين حملا ولدهما على عقوقهما.(بحار ج 17 / 62)
از رحمت الهى بى‌بهره باد پدر و مادرى که باعث انحراف فرزندان خود شده و سبب مى‌شوند که آنها در نهايت گرفتار عقوق والدين خود شوند البته نبايد فراموش کرد که محبت بى‌جا اطفال را از خود راضى و تنبل و پرتوقع بار مى‌آورد! و اين خود سبب زيان جبران ناپذيرى خواهد بود که دامن فرزندان را مى‌گيرد و باعث بدبختى و گرفتارى‌هاى آنها در بزرگسالى مى‌گردد. اسلام اجازه نمى‌دهد که والدين به تمام خواسته‌ها و تمنيات فرزندان خود جامه عمل بپوشانند و هرچه آنها خواستند برايشان فراهم کنند. اين کار سبب مى‌شود که اولا بچه‌ها گمان کنند فردا وقتى وارد جامعه شدند از هرکس هرچه بخواهند آنها نيز بايد فورا اطاعت کنند که قطعا اين طور نيست واگر هم اطاعت نکردند از همانجا عقده حقارت و هزاران رنج روحى و روانى براى آنها پديد مى‌آيد.
ثانيا فرزندان را متکبر و زورگو بار خواهد آورد و اين کار هرگز خواسته اسلام ناب محمدي(ص) نيست. حضرت على عليه‌السلام مى‌فرمايد:
رضاء العبد عن نفسه برهان سخافه عقله.(غررالحکم)
از خود راضى بودن آدمى دليل بر بى‌عقلى و سفاهت او است.
محبت افراطى به فرزندان ممنوع است
هيچ مکتبى همانند اسلام در امر پرورش اولاد اهتمام نورزيده اما بايد توجه داشت که محبت به فرزند نبايد به افراط و زياده‌روى کشيده شود زيرا افراط در محبت مولد آ‌فت‌هايى است که فرزند را تا آخر عمر گرفتار آن آ‌فت‌ها خواهد کرد.
از حضرت امام محمد باقر(ع) است که فرمود:
شر الا باء من دعاه البر الى الافراط و شر الابناء من دعاه التقصير الى العقوق.(الحديث،ج 3 / 343)
بدترين پدران کسى است که نيکى را نسبت به فرزندان خود به حد افراط برساند و بدترين فرزندان کسى است که در اثر تقصير و کوتاهى در انجام وظايف پدر و مادر را از خود ناراضى نمايد.
تکاليف پدر و مادر نسبت به فرزندان
حضرت امام صادق(ع) از جد بزرگوارش پيامبراعظم(ص) روايت مى‌کند که فرمود: خدا رحمت کند کسى را که در نيکوکارى به فرزندش کمک کند. راوى عرض کرد: کيف يعينه على بره؟ قال(ص:)
يقبل ميسوره و يتجاوز عن معسوره و لا يرهقه و لا يخرق به .(اصول کافي، ج 6 / 50)
چگونه او را بر اعمال نيک کمک نمايد؟ فرمود:
آنچه در توان فرزند باشد از او بپذيرد و آنچه از انجامش ناتوان است از او نخواهد و او را به گناه و طغيان نکشاند و در برابر او مرتکب اعمال جاهلانه نشود.
فرزند، مشاور والدين است
رسول خدا(ص) مى‌فرمايد:
الولد سيد سبع سنين و عبد سبع سنين و وزير سبع سنين.(مکارم الاخلاق / 115)
فرزند آدمى در هفت سال اول زندگى آقاى پدر و مادر است و در هفت سال دوم بنده فرمانبردار و مطيع بى‌چون و چراى والدين است و در هفت سال سوم وزير خانواده و مشاور پدر و مادر است.
بهترين الگو و اولين الگو چه کسى است؟
مى‌دانيم که الگو نمونه‌اى است که انسان آگاهانه يا ناخودآگاه از آن تقليد مى‌کند. از اين جهت آدمى شديدا به الگو نياز دارد تا بايدها و نبايدها را از اين طريق زودتر فرا گيرد. قرآن کريم، رسول خداص(ص) را در آيه 21 سوره مبارکه احزاب، اسوه حسنه و سرمشق نيکو معرفى فرموده و در آيه 143 سوره مبارکه بقره امت اسلام را الگو معرفى مى‌نمايد تا براى ساير امت‌ها کامل‌ترين الگو باشند و در آخر همين آيه کريمه، پيامبر اعظم را شاهد بر اعمال و رفتار ما معرفى فرموده است. اينک در پايان اين نوشتار به پاسخ عنوان بهترين الگو و اولين الگو مى‌پردازيم.
براى همه فرزندان بهترين الگو و اولين الگو والدين هستند. اگر بخواهيم يک جامعه صد درصد اسلامى و پاک و متدين تربيت کنيم بايد بپذيريم که پدران و مادران جامعه اثرگذارترين افراد در دل و جان فرزندان هستند. پدر و مادر پاک، فرزندان پاک تربيت خواهند کرد و بالعکس والدين فاسق و معصيت‌کار، فرزندان ناهموار از خود به يادگار خواهند گذاشت.
به اميد تشکيل مدينه فاضله با پرورش فرزندانى صالح در دامن‌هاى صالحات.