چرا كودكان و نوجوانان براي اداي فريضه نماز صبح بر نمي خيزند يا به سختي و با غرولند و پرخاشگري برمي خيزند؟ كم نيستند كودكان و نوجواناني كه نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را با وجود تعداد بيشتر ركعتها مي خوانند، اما از خواندن نماز صبح اكراه دارند. حقيقت اين است كه خواب صبحگاهي شيرين و دلچسب است و به قول صائب:
آدمي پير چو شد حرص جوان مي گردد
خواب در وقت سحرگاه گران مي گردد
اما تنها دليل برنخاستن براي نماز همين موضوع نيست. بسيار اتفاق افتاده است كه براي برنامه اي دلچسب و مورد علاقه، فرزندان توصيه مي كنند صبح زود ما را بيدار كنيد يا خود تمهيداتي براي بيدار شدن مي انديشند.
پس بايد ديد علل و عوامل سهل انگاري يا بي رغبتي نسبت به نماز صبح چيست؟
چرا گاهي فرزندانمان نماز نمي خوانند؟
پيش از پرداختن به اين پرسش كه چگونه فرزندانمان را به برپايي نماز صبح دعوت كنيم، بايد بپرسيم چرا، گاه فرزندان نماز نمي خوانند؟ علل و عواملي چند در اين بازدارندگي يا سهل انگاري و بي رغبتي مؤثرند:

1- عوامل و علل اعتقادي

وقتي كودك و نوجوان فاقد باور عميق و ريشه دار نسبت به خدا و معاد باشد نه پشتوانه اي از عشق دارد تا او را برانگيزد و نه انگيزه اش چون خوف و هراس از بازخواست اخروي تا او را به اداي تكليف ديني وادارد. كسي كه صبحگاهان با وجود همه جاذبه هاي خواب، بستر را رها مي كند و به نماز مي ايستد يا از سر عشق و شيفتگي و معرفت به پروردگار است يا حداقل ترس از مجازات و آن كه روشني يقين در دل ندارد شوق برپايي نماز نخواهد داشت.

2- نمادها و نمودهاي نامطلوب دينداران

كودكان و نوجوانان كنجكاوانه و دقيق زندگي ما را مي كاوند، اگر ما به نمازشان بخوانيم و آنها ما را به عنوان نمازگزار در ارتكاب گناه و ناشايسته بي پروا ببينند ميان «نماز» و «رفتار» به جستجوي رابطه مي پردازند و احياناً چنين داوري و نتيجه گيري مي كنند كه نمازگزاران چنين اند. همين كافي است كه نماز را متهم و از آن گريز و پرهيز كنند.

3- رفتارهاي گناه آلود و ناروا

اگر نماز از فحشا و منكر باز مي دارد، فحشا و منكر نيز مي تواند بازدارنده از نماز باشد! وقتي فضاي زندگي ما از دروغ، فريب، حرام خواري، غيبت و حرمت شكني تباه و سياه شود، بازتاب آن نه تنها در نماز ما كه در نماز و كنشهاي ديني فرزندانمان محسوس و مشهود است. نه خود گناه كنيم و نه فضايي لغزاننده را براي فرزندانمان فراهم كنيم. رهاورد چنين فضاي مهذبي اقبال فرزندان به نماز خواهد بود.

4- جزر و مدها و زير و بم هاي دروني

روح انسان همواره دستخوش دگرگوني هاي دائمي است و عناصر و عوامل گوناگوني در جان انسان آشوب مي آفرينند. پس هنگام نشاط بهترين فرصت براي دعوت به عبادت، حتي عبور ازمرز «فرايض» به نوافل است و در هنگام بي نشاطي يا ادبار توقف در قلمرو فرايض. از همين رو، شناخت اين جزر و مدها و ايجاد ارتباط سنجيده در آن موقعيت، در رفتارها، موضع گيري ها و نگرش هاي آينده فرد بسيار مؤثر است.

5- انتظار و تلقي ناروا از نماز

وقتي جايگاه نماز درست تحليل و تبيين نشود ممكن است بعد از مدتي نماز كنار گذاشته شود يا منظم برپا نشود كه اين نيز به حذف نماز مي انجامد. گاه از نوجوان مي پرسيم چرا نماز نمي خواني؟ و پاسخ مي شنويم كه هر چه ازخدا خواستم كه به فلان خواسته و آرزويم برسم، نشد پس ديگر نماز نمي خوانم، بنابراين استفاده ابزاري از نماز و القاي خانواده ها كه اگر نماز بخواني، در امتحان قبول مي شوي، نماز را در حد مشكل گشاي مسائل عادي زندگي حتي گاه خواسته هاي نامعقول پايين مي آورد و اين آفت و آسيب بزرگ براي نماز خواندن است. كودك و نوجوان با اشتياق به مسجد مي رود ممكن است فضاي مسجد ذوق و شوق و طبع حساس او را بر نمي انگيزد و خاطره تلخ، چاشني آمدن مي شود. اين رويداد كه گاه تا هميشه بر روح و نگرش انسان سايه مي اندازد، گريزگاه وي مي شود و جدايي وي را بر مي انگيزد به همين دليل بايد تجربه هاي نخستين كودكان از مسجد با شيريني و لطافت همراه باشد و از تحقير، تمسخر، توهين و هر حركتي يا حادثه اي كه تند و تلخ و شكننده باشد پرهيز شود.

7- تأثير منفي دوستان و گروه همسالان

كودك و نوجوان چشم به دهان دوستان مي دوزند و رفتارهاي «جمعي دوستان» آنان را بشدت و به همساني رفتار مي كشاند. آنها مي خواهند صرفاً به كارهايي بپردازند كه «همه» آن را انجام مي دهند. بي ترديد شما نيز مي توانيد به ياد بياوريد كه زماني چنين بوده ايد. پس هيچ گاه قدرت گروه همسالان را دست كم نگيريد. آسان نيست كه متفاوت عمل كنيم و يا اينكه در مقابل اكثريت باشيم. مراقبت در طيف دوستان، مداخله سنجيده و هشيارانه در انتخاب دوستان و حتي تأثير در حلقه آنان، نوعي مصونيت بخشي معنوي خواهد آفريد كه نمازگزاري فرزندان را تضمين مي كند. خانواده هايي كه فرزندان رها شده دارند و مراقبت و دقت در معاشرتها و روابط فرزندان ندارند دچار مشكلات حاد رفتاري و ريزشهاي معنوي فرزندان خواهند شد.

8- انباشت پرسش ها و ترديدها

كودك و نوجوان پرسشگر و كنجكاوند. بر اساس حق پرسشگري و كنجكاوي، كودك و نوجوان از نماز هم مي پرسند، چرا نماز؟ چرا اين گونه؟ چرا هر وقت دلم خواست نخوانم؟ چرا به هر سمت نخوانم؟ چرا هر مقدار دوست داشتم و كشش داشتم نخوانم؟ اصلاً چرا بخوانم؟ و چرا... اگر اين پرسشها، پاسخ دقيق و مجاب كننده نيابند يا پرسشگر به دليل سؤال، تحقير و تمسخر و متهم شود و يا پاسخها انحرافي باشد، موريانه ترديد، شك، تزلزل و در نهايت پرهيز و ستيز وجود وي را پر خواهد كرد. بنابراين ايجاد موقعيت و فرصت هايي براي سؤال، در فضايي سرشار از عاطفه ها و محبت، مي تواند تشويش ها و ترديدها را بزدايد.

9- خستگي و سستي

نماز بايد با نشاط و سرزندگي برپا شود. در سستي و رخوت، در بي حالي و بي رغبتي حتي اگر نماز برپا شود چندان مناسب نيست. در هنگام خستگي و رخوت اصرار در برپايي نماز نكنيم. حتي توصيه كنيم هم اكنون نخوان، خسته اي. به استراحت نياز داري، خودم براي نماز بيدارت مي كنم. اين جملات ملاطفت آميز و آرام به جاي نمازي شتاب زده، نمازي با آرامش را رقم مي زند.

10- تأخير در برپايي نماز

گاه به هر دليل، نماز به تأخير مي افتد. جاذبه هاي فراوان در زندگي كودك و نوجوان، مشغوليتهاي آني، قرار گرفتن در موقعيت لذت بخش بويژه بازي با دوستان موجب مي شود نماز به بعد موكول شود! اول وقت خواندن نماز بايد به فرهنگ تبديل شود.
وقتي ما بزرگترها و مربيان و متوليان تربيت به نوعي تقيد در نماز اول برسيم و فضاي مناسب را نيز فراهم كنيم از چنين ضايعه اي جلوگيري خواهيم كرد. بايد دقت شود نماز اول وقت طولاني يا همراه با چاشني هاي وقت گير نباشد.

11- بي اعتنايي خانواده به نماز

مشاهده و تقليد رفتارهاي والدين در دوران كودكي، بارزترين رفتار كودك در خانه است. كودكان و نوجوانان گاه دچار تعرضها و ناهمخواني هاي خانه و مدرسه هستند، در مدرسه نماز جماعت هست، اما در خانه از اين فضيلتها و ارزشها نيست. خانواده هايي كه به نماز بي اعتنا باشند هرگز نمي توانند انتظار داشته باشند كه فرزندانشان به نماز پايبند و متعهد باشند.

12- صبح را با خبرهاي هيجان آميز و شيرين همراه كنيد

در خانواده هاي ما بسياري اوقات، شب لبريز از خبر و خاطره است اكثر تلفن زدن ها، شوخي ها، ميهماني ها و گفتگوهاي در شب اتفاق مي افتد، اگر صبح با برخي خبرهاي هيجان آميز و شيرين همراه باشد باز كردن يك هديه به صبح موكول شود و... انگيزه هايي براي بيداري كودك و نوجوان فراهم مي شود.

13- شب ها زودتر بخوابيد

زندگي مدرن امروز، چند شغلي و دير به منزل رسيدن پدر و مادر و ديگر اعضاي خانواده، ميهماني هاي شبانه، تماشاي برنامه هاي تلويزيوني و ديگر سرگرمي هاي شبانه در برنامه خواب فرزندان نيز اثر مي گذارد. در خانواده هاي امروزي گاه صداي قاشق و چنگالها در نيمه شب شنيده مي شود، معلوم است كه اين خانواده ها چه وقت مي خوابند و صبح با چه وضعيتي بيدار مي شوند. فرزندان به تبع اين نوع زندگي، حتي صبح براي مدرسه رفتن هم مشكل دارند. به دليل كم خوابي، خستگي و شرايط پشت سرگذاشته شبانه، از خوردن صبحانه نيز مي پرهيزند. در حالي كه در شب بر سبك خوردن، اوايل شب خوردن و خواب به موقع توصيه شده است. پس اگر برنامه زماني خواب معين شود و خانواده به نظم و انضباط در اين باره برسد به حل يكي از عناصر تأثيرگذار در دير برخاستن و ادا نكردن فريضه صبح رسيده است. چنانچه به وقت خواب قصه هاي دلنشين براي كودكمان بگوييم و در آخرين لحظه ها يادآور شويم كه منتظرم صبح فرشته ها در اتاقت نماز قشنگت را گوش بدهند يا ان شاءا... صبح صدايت مي زنم تا با خداي مهربان گفت و گو كني، مطمئن باشيم صبح براي بيدار كردن كمتر با مشكل مواجه مي شويم.