تعريف بازي

ارائه تعريف جامع و مانعي از بازي که مورد تأييد همه نظريه‏پردازان روان‏شناسي باشد وجود ندارد.
هر صاحب‏نظري بر اساس تجارب، مشاهدات، اعتقاد، نگرش و ديدگاه خود بازي را به نوعي تعريف کرده است. و هر يک از اين تعاريف با برجسته نمودن جنبه‏اي از بازي ديدگاه خاصي را ارائه نموده است. بين تعاريفي که از بازي شده وجود اشتراک و تشابه زيادي وجود دارد.
هارلوک در تعريف بازي مي‏نويسد: «بازي» عبارت است از هر نوع فعاليتي که براي تفريح و خوشي و بدون توجه به نتيجه نهايي، صورت مي‏گيرد. انسان به طور داوطلبانه وارد اين فعاليت مي‏شود و هيچ نيروي خارجي و يا اجباري در آن دخيل نيست.
«کار» عبارت از يک نوع فعاليت براي رسيدن به يک هدف است. شخص اين فعاليت را انجام مي‏دهد، نه تنها به خاطر آنکه از آن لذت مي‏برد بلکه به خاطر آنکه خواهان نتيجه نهايي آن است. کار ممکن است به طور داوطلبانه يا غير داوطلبانه باشد.(1)
پياژه روان‏شناس معروف سوئيسي براي تميز و تشخيص بازي از کار، پنج معيار را به عنوان شاخصهاي بازي معرفي مي‏کند:
1ـ بازي داراي هدف در خود است.
2ـ بازي اختياري است نه اجباري.
3ـ بازي دلپذير و خوشايند است.
4ـ بازي فاقد سازمان مي‏باشد.
5ـ بازي از قيد کشاکش و پرخاش آزاد است.(2)
ميشل و مي‏سَن تعريفهاي متعددي از بازي گرد آورده‏اند که عبارتند از:
لازاروس: فعاليتي في نفسه آزاد، بي‏هدف، سرگرم‏کننده يا تفريحي
گروس: تمريني غريزي و بي‏هدف از اعمالي که در زندگي آينده نقش اساسي دارند.
سي‏شور: آزادانه ابراز وجود کردن براي کسب لذت مترتب بر آن
شاند: فعاليتي در جهت تداوم شادماني.
نيومن: معيارهاي بازي از کنترل دروني، واقعيت دروني و انگيزه باطني تشکيل مي‏شوند. فعاليتي را بازي گويند که اين خصوصيات بر آن حاکم نباشند و در مقابل کنترل خارجي، واقعيت بروني و انگيزه عارضي قرار گيرد.(3)
به طور کلي نمي‏توان فعاليتي را به طور مطلق بازي و يا کار ناميد. اينکه فعاليتي متعلق به کدام يک از اين دو دسته است بستگي به فعاليت ندارد بلکه بستگي به انگيزه و نظر شخص در مورد آن فعاليت دارد. مثلاً نقاشي را مي‏توان به عنوان يک فعاليت دلپذير و لذت‏بخش (بازي) در نظر گرفت که منظور شخص کسب لذت از آن است، ولي وقتي انگيزه فرد از نقاشي اين باشد که از طريق نقاشي امرار معاش کند نقاشي نوعي کار محسوب مي‏شود نه بازي. هر نوع فعاليتي را که به جاي لذت بردن صرف به سوي يک
هدف هدايت شود، ديگر نمي‏توان بازي ناميد.
بازيها و ورزشها براي خردسالان بازي محسوب مي‏شود، چون به فکر برنده شدن و رقابت با ديگران نيستند، بلکه هدف آنها تفريح و لذت بردن از آن است. به تدريج که کودکان بزرگتر مي‏شوند مسأله رقابت و برنده شدن از بازي برايشان لذت بيشتري ايجاد مي‏کند. به همين خاطر اين فعاليتها بيشتر کار محسوب مي‏شوند تا بازي.

عامل مؤثر در بازي

عوامل متعددي در بازي کودکان تأثير دارد که مهمترين عوامل آن عبارتند از سن، جنس، هوش و محيط.

تأثير سن:

کودک در هر سني بازي خاصي را مي‏پسندد، مثلاً طفل در همان روزهاي اول علاقه به لگد زدن و حرکت دادن دستها دارد. از اينکه باد در گلو اندازد و از حنجره و دهان صدا خارج کند و لبها را به حرکت در آورد لذت مي‏برد. کمي که بزرگتر مي‏شود اطرافيان با او بازي مي‏کنند و مثلاً خود را مخفي مي‏کنند و بعد ظاهر مي‏شوند و مي‏گويند «دالي» و موجب شادماني و لذت کودک را فراهم مي‏سازند.(4)
در سالهاي اوليه کودکي، الگوي بازي کودکان نشانه تغيير رشدي آنهاست. کودک خردسال بيشتر به بازي انفرادي نياز دارد که بعدا با بازي موازي دنبال مي‏شود، يعني دو کودک در کنار هم و نه با يکديگر به بازي مي‏پردازند. آنها ممکن است از يک وسيله نيز استفاده کنند، ولي مستقل از يکديگر و بدون ارتباط زياد با يکديگر به کار و بازي بپردازند.
کودکان 3 تا 4 ساله، بيشتر به بازي ارتباطي مي‏پردازند، يعني آنها با کودکان ديگر نيز بازي مي‏کنند و مي‏توانند وسايل خود را تا حد معيني به ديگران بدهند و با آنها شريک شوند ولي در عين حال نمي‏توانند علايق فردي خود را فداي گروه کنند و به اصطلاح از گروه تبعيت کنند. از سن چهار و چهار و نيم سالگي تا شش سالگي است که کودک بيشتر و بيشتر به بازي اشتراکي روي مي‏آورد، يعني در موقعيتهاي گروهي که هدف مشترکي را دنبال مي‏کنند به بازي گروهي مي‏پردازند.(5) بهترين تقسيم‏بندي در اين باره مربوط به ژان پياژه مي‏باشد. او معتقد است:
«در جريان رشد سه نوع بازي مشاهده مي‏شود که از نظر ساختار با يکديگر متفاوتند و به ترتيب يکي پس از ديگري ظاهر مي‏شوند.

الف) بازيهاي تمريني (2 ـ 0 سالگي):

در بيان چگونگي بازيهاي تمريني، پياژه بازي را وسيله‏اي براي لذت بردن از حواس مي‏داند، زيرا کودک لمس کردن، چشيدن، گوش کردن، حرکت اعضاي بدن و احساس کيفيت مختلف اشيا را از راه به کارگيري حواس درمي‏يابد و اين جريان سبب لذت بردن او مي‏گردد. کودک با استفاده از حواس، از تقليد پا فرا مي‏گذارد، به تکرار مي‏پردازد و حرکاتش از شکل ابتدايي آزمايش و خطا به مهارت مي‏رسد. اين حرکات تقليدي مقدمه‏اي
مي‏شوند تا کودک بتواند به اعمال پيچيده‏تري دست بزند.

ب) بازيهاي نمادي (5 ـ 2 سالگي):

در اين مرحله از بازي که از دو سالگي تا پنج سالگي ادامه مي‏يابد، عناصر جديدي وارد بازي کودکان مي‏شوند. واقعيتها تغيير شکل مي‏يابند. اشيايي که وجود ندارند به وسيله اشياي ديگر نمايش داده مي‏شوند. از تکه چوبي اسب و با قرار دادن چند بالش در کنار هم خانه و يا باغچه‏اي مي‏سازند. کودک در اين مرحله به تمرين تجربيات زندگي مي‏پردازد و آنها را به شکلهاي مختلف تجربه و آزمايش مي‏کند.(6)

ج) بازيهاي باقاعده (11 ـ 7 سالگي):

در ان مرحله اثرات بازي براي تمام عمر باقي مي‏ماند و همزمان با رشد کودک و گذشت زمان به صورت کاملتري انجام مي‏شود. بازيهاي باقاعده معمولاً قواعد آنها از بزرگترها به کوچکترها يا از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‏شود.(7) در بازيهاي باقاعده رقابت وجود دارد و علاوه بر آن در هر بازي قراردادهايي وجود دارد که نهادي شده است و با قراردادهايي که ممکن است دايمي بوده و يا بر اساس موافقت موقتي خود بازيکنان باشد.(8)
همان طور که ملاحظه مي‏کنيد در هر سني کودک بازيهاي خاصي را مي‏کند و بعضي از آنها را رها مي‏کند، مثلاً بچه‏هاي کودکستان، بازي با مکعبهاي چوبي را رها مي‏کنند زيرا اشيايي از قبيل رنگ، گل رس، مداد رنگي و ... فعاليتهاي جالبتر و متنوع‏تري را به آنها عرضه مي‏کنند. وقتي اسباب‏بازي‏ها و عروسکهاي خود را نمي‏تواند جاندار فرض کند اين بازيها نيز جذابيت خود را از دست مي‏دهد و کم کم به سوي بازيهايي مثل فوتبال، بسکتبال، شطرنج و بازيهاي فکري پيچيده مي‏رود که نيازهاي فکري، جسمي، رواني و اجتماعي را بهتر برآورده مي‏کند.

تأثير جنس:

جنسيت يکي از عوامل موثر در بازي است و از اين‏رو مي‏توان گفت که بازي پسرها با دخترها تفاوت دارد. در تفاوت بين بازي دختران و پسران عواملي موثر است که عمده‏ترين آنها عبارت است از:

الف) مربوط به طبيعت و فطرت کودک

مي‏شود، بعضي از دختران طبيعتا به سوي بعضي از بازيها علاقه نشان مي‏دهند و بعضي از پسران به سوي بازيهاي ديگر.

ب) انتظارات و توقعات والدين و جامعه از

دختر و پسر نيز کم کم آنان را به سوي تفاوت بين بازيهاي دخترانه و پسرانه سوق مي‏ دهد.
ترمن فهرستي از بازيها را تنظيم و ارائه داده است که دختران و پسران علاقه چشمگيري به آنها از خود نشان مي‏دهند. بازيهايي که پسران بيشتر انتخاب و به آن علاقه دارند عبارت است از: استفاده از ابزارها، تيراندازي، بادبادک‏بازي، دوچرخه‏سواري، تيله‏بازي، کشتي، بُکس، فوتبال، فرفره‏بازي، کاميون و ماشين‏بازي، دويدن و ... بازيهاي مورد علاقه دختران عبارت است از: عروسک‏بازي، طناب‏بازي، مهمان‏بازي، پذيرايي، تشکيل کلاس درس، بافندگي، خياطي، فروشندگي، معمابازي و ...
لازم به يادآوري است که بازيهايي وجود دارد که هر دو جنس به آن علاقه دارند. لمان و ويتي با استفاده از پرسشنامه و ضمن تحقيق گسترده‏اي به اين نتيجه رسيده‏اند که پسران بازيهاي فعال و پرتحرکي را که مستلزم صرف انرژي و مصرف نيروي بدني، چابکي، مسابقه و رقابت است به انواع ديگر بازي ترجيح مي‏دهند در حالي که دختران معمولاً به بازيهايي که ساکن‏تر، کم‏تحرک‏تر و آرام‏تر است، علاقه‏مند هستند. اين مطلب را تحقيقات يگري نيز تأييد کرده است.
ماژروري هونزيک و اريکسون بازي ساختمان‏سازي کودکان 11 تا 13 ساله را مورد مطالعه قرار داده‏اند. پسران اغلب اوقات از مکعبها، ماشين، آدمکهاي يک شکل با لباسهاي متحدالشکل استفاده مي‏کردند و با آنها، ساختمان، جاده، کوچه و فروشگاه درست مي‏کردند. دختران بيشتر به نظافت داخلي خانه مي‏پرداختند و صحنه‏هاي خانوادگي را نشان مي‏دادند.
در دوران کودکي تفاوت زيادي بين بازي دختران و پسران مشاهده نمي‏شود ولي به محض اينکه سن ورود به دبستان فرا مي‏رسد، اختلافات آشکارتر مي‏شود و ارزشهايي که جامعه براي هر جنس قايل مي‏شود خود را در بازيها نشان مي‏دهد. در حدود 7 يا 8 سالگي، تفاوتهاي جنسي آشکارتر مي‏شود، پسران بيشتر تمايل دارند با همديگر بازي کنند و اين در دختران نيز به چشم مي‏خورد. پسرها به جاي بازي با دخترها آنها را آزار مي‏دهند و مسخره مي‏کند. اگر پسري با گروهي از دخترها بازي کند، پسرهاي ديگر او را مسخره مي‏کنند.(9)

تأثير محيط:

تأثير محيط بر بازي کودک از دو ديدگاه قابل بررسي است:
1ـ غنا بخشيدن به محرکاتي که کودک با
آنها به بازي مي‏پردازد.
2ـ تفاوت بازيهاي کودک در محيطهاي
مختلف از نظر جغرافيايي
1ـ برخي از روانشناسان تنوع محرکات را مهمترين عامل محيطي در رشد هوش مي‏دانند، هر چقدر کودک بيشتر ببيند، بشنود، لمس کند و از حواس خود بيشتر استفاده کند در سالهاي بعدي زندگي به ديدن، شنيدن، لمس کردن و استفاده از ساير حواس خود علاقه بيشتري نشان خواهد داد و البته بايد تواناييها و محدوديتهاي فکري کودک را شناخت و کيفيت و کميت محرکها را با آن تطبيق داد، يعني محرکهاي محيطي بايد به جا و به اندازه باشند و گرنه، نه تنها اثر مثبتي ندارند بلکه ممکن است سبب اغتشاش فکري و اختلال در يادگيري کودک شوند. کمبود محرکهاي لازم براي رشد منجر به رشد ناکامي سلسله اعصاب مرکزي و بخصوص مغز مي‏شود، در نتيجه شخص از نظر هوش که عملکرد مغز خصوصا قشر مغز است رشد کافي نمي‏کند.
همان طور که وجود نور براي رشد و تکامل چشم لازم است و اگر انسان در خردسالي از نور محروم باشد در آينده حتي با وجود چشم سالم، حس بينايي طبيعي نخواهد داشت، در مورد ساير حواس نيز وضعيت به همين منوال است.(10) کودک بايد دنياي اطراف خود را بشناسد، مثلاً انسانها، حيوانات و اجسام را ببيند، اشيا را لمس کند، صداها را بشنود، کودک بايد امکان تجربه رفتارهاي گوناگون را داشته باشد.
لذا تأکيد مي‏شود که تنوع و تحرکات محيطي را برايش فراهم نماييد و اسباب‏بازي‏هاي مختلفي بخريد تا هر چه بيشتر به پرورش حواس او کمک کند يعني هر چقدر بيشتر ببيند، بشنود، لمس کند، گفتگو کند در واقع به رشد عقلاني، عاطفي، اجتماعي، اخلاقي، رواني او کمک کرده‏ايد.
2ـ تفاوت بازيهاي کودک در محيطهاي
مختلف از نظر جغرافيايي:
طبق مطالعات انجام شده، کودکان ژاپني بيشتر به فعاليتهاي غير رسمي گروهي نشان مي‏دهند در حالي که بچه‏هاي آمريکايي به بازيهاي تيمي و رقابتي تأکيد دارند. کودکان آمريکايي تنها در مراحل اوليه دوران کودکي به بازيهاي مهيج علاقه‏مند هستد، ولي بچه‏هاي ژاپني اين علاقه را براي مدت طولاني‏تر حفظ مي‏کنند.
نه تنها بازيهاي دو کشور بلکه بازيهاي شمال و جنوب يک کشور و حتي محله‏هاي يک شهر نيز با هم تفاوت دارد. فرهنگ هر جامعه در بازي اثر مي‏گذارد و مي‏توان گفت که بازي کودکان به نوعي منعکس‏کننده فرهنگ آن جامعه مي‏باشد.
در مناطق محروم، به علت اينکه افراد از توانايي اقتصادي زيادي براي خريد وسايل و اسباب‏بازي براي کودکان برخوردار نيستند، آن دسته از بازيهاي سنتي را که نياز چنداني به آلات و اسباب ندارد به کودکان خود مي‏آموزند.
در اين جوامع کودکان ياد مي‏گيرند که براي خود اسباب‏بازي بسازند. اين توليد و سازندگي به نوبه خود يک بازي و فعاليت دلچسب براي اين قبيل کودکان محسوب مي‏شوند.(11)

تأثير هوش:

هوش مي‏تواند بر نحوه بازي و نوع آن، انتخاب اسباب‏بازي و استفاده از آن تأثير بگذراد. در اينجا به نحوه برخورد کودکان باهوش و کم‏هوش با بازي و اسباب‏بازي اشاره مي‏شود.
کودکان تيزهوش سعي مي‏کنند وسايل و اسباب‏بازيهايي را انتخاب نمايند که بتوانند با آنها به ابتکار و ابداع دست بزنند و قواي ذهني خود را به کار گيرند. کودکان باهوش‏تر مدت کمتري به يک بازي مشغول مي‏شوند. زيرا خواهان تنوع هستند و از تنوع لذت مي‏برند. کودکان باهوش در سنين بالاتر به بازيهايي که متضمن فعاليتهاي ذهني و جسمي است مي‏پردازند، مثلاً جمع‏آوري اشياي مورد نظر (کلکسيون) براي آنان جذاب و لذت‏بخش‏تر مي‏باشد.
کودکان تيزهوش به دليل تواناييهاي بيشتر، به انجام بازيهاي انفرادي تمايل نشان مي‏دهند و معمولاً انرژي بدني را در حد زيادي مصرف نمي‏کنند به نظر مي‏رسد که کودکان عقب‏مانده بيشتر به بازيهاي انفرادي مي‏پردازند زيرا کودکان تيزهوش به علت توانايي زياد و کودکان کم‏هوش به علت توانايي کم، معمولاً به خوبي در گروه پذيرفته نمي‏شوند.
اگر يک ماشين اسباب‏بازي در اختيار کودک عقب‏مانده گذاشته شود ممکن است آن را به اطراف بکوبد يا آن را متلاشي کند ولي يک کودک تيزهوش سعي به انجام بازي رمزي خواهد نمود و حتي ممکن است آن را کنجکاوانه بررسي نموده و از هم باز نمايد تا از محتويات آن آگاهي يابد.(12)

پي نوشت:

1 ـ هارلوک اليزابت، بازي، ص5، ترجمه وحيد روان‏دوست.
2 ـ Piayet, Play, Dreams and Imiation in child hood, london, pp.146 _ 150.
3 ـ اسپادک برنارد، آموزش در دوران کودکي، ص274 ـ 273.
4 ـ جلالي، مهدي، روان‏شناسي کودک، ص337.
5 ـ کول ونيتا، برنامه آموزش و پرورش در دوره پيش از دبستان،ص50.
6 ـ ترکمان، منوچهر، مقدم مصطفي، بازيهاي آموزشي، ص20 ـ 19.
7 ـ توفيق، زينت، چهار مقاله در باره کودکان، ص43.
8 ـ سينگر دورتي. جي ـ رونسن تريسي. آ، مقدمه‏اي بر پياژه، کودک چگونه فکر مي‏کند، ص63.
9 ـ شريفان، احمد، رشد تکنولوژي آموزشي، ارديبهشت 73، ص37 ـ 36.
10 ـ اسکوئيلر نادر و همکاران، ماهيت و ساختار هوش، ص35 ـ 34.
11 ـ احمدوند، محمدعلي، روان‏شناسي بازي، ص11 ـ 10.
12 ـ همان، ص8.

منبع:پيام زن