رها شدن ميليون ها جوان و نوجوان از تحصيل و مدرسه در پايان هر سال تحصيلي ، طرح موضوع کهنه اي را به دنبال مي آورد که همواره بر آن تاکيد شده و انتقادهاي فراواني را نيز متوجه خود کرده است. اين موضوع که از آن به عنوان غني سازي اوقات فراغت ياد مي شود، امروزه به تکراري از برنامه ها و سياستگذاري هايي تبديل شده که نه تنها نتوانستند در راستاي رسالت اصلي خويش ، يعني پربار کردن اوقات فراغت به جاي پر کردن آن حرکت کنند، بلکه همچنان با کمي و کاستي هاي خود دست و پنجه نرم مي کنند. اوقات فراغت هر چند نتيجه انتخاب آزادانه افراد از بين فرصتهاي زندگي است و فرد مي تواند هنگام رهايي از الزامات کار روزانه و براساس تمايلات شخصي اش ، شيوه ارزان آن را انتخاب کند، اما چنانچه فاقد اصول و برنامه مفيد باشد، پيامدهاي زيانباري را براي جامعه و افراد به دنبال خواهد داشت و به جاي آن که زماني براي تجربه اندوزي و ارتقاي مهارتهاي شخصي و اجتماعي باشد به فرصتي براي وقت کشي ، تفريح هاي بي هدف و... تبديل مي شود.
اوقات فراغت يک تربيت غيررسمي است که مي تواند تاثير بيشتري از آموزش و تربيت رسمي بر جاي بگذارد. چنين موقعيتي در شکل جامع و اصولي خود، اين توانايي را دارد که جوانان و نوجوانان را براي ورود به عرصه هاي گوناگون زندگي ، تجربه ، کار گروهي و مهارت آموزي و ترسيم آينده اي روشن و اميدبخش ياري برساند و با فعاليتهاي مثبت و ثمربخش خود زمينه هاي رشد شخصيت و چگونگي پاسخگويي و ايفاي وظايف شغلي ، اجتماعي و خانوادگي را نيز فراهم آورد. کارشناسان مسائل اجتماعي معتقدند فراغت بارور، اراده فرد را براي ادامه يک زندگي همراه با موفقيت تقويت مي کند و نشاط روحي و رواني ، کمک بزرگي در کنترل و پيشگيري جوانان و نوجوانان از کجروي ها ، آسيب ها و انحرافات اجتماعي محسوب مي شود. از سوي ديگر، بسترسازي هاي مناسب براي گذران فراغت ، زمينه هاي بروز خلاقيت ها را نيز در فرد بارور مي کند و ظهور کارهاي خلاقانه ، ابتکارات و کشفيات تجربي و علمي و هنري را به دنبال دارد.
براساس شواهد تاريخي نيز بسياري از رويدادهاي علمي ، هنري و اکتشافي در اوقات فراغت به مرحله ظهور رسيده اند.
سازنده يا سوزنده
تحقيقات متعددي نشان داده که افراد در جواني و نوجواني به زمينه هاي آموزشي برنامه هاي اوقات فراغت توجه بيشتري دارند و اين مساله خود موجب خودشکوفايي در آنها شده ، باعث مي شود ارزشهاي اجتماعي ، فرهنگي و مهارت هاي فردي و اجتماعي بسهولت در آنها نهادينه شود. با اين حال ، آنچه از شواهد امروزي و شرايط زندگي جوانان و نوجوانان جامعه برمي آيد، شرط صحيح استفاده از اوقات فراغت و تاثير بيشتر آن ، برنامه ريزي صحيح و اصولي متناسب با نياز ميليون ها جوان و نوجوان ايراني است که بخشي از تابستان هاي تعطيل خود را به شرکت در اين برنامه اختصاص مي دهند، در حالي که از نگاه انتقادي بسياري از کارشناسان اجتماعي و فرهنگي ، اسباب و لوازم سرگرمي در برنامه هاي اوقات فراغت براساس شناخت دقيق و عميق طراحي نشده اند و از اين رو با فرارسيدن ايام فراغت ، جوانان دچار سردرگمي و تضاد مي شوند. اين مساله در جامعه ما از آن رو قابل بررسي است که بسياري از امکانات تفريحي (در شکل محدود خود) تنها براي استفاده قشر خاصي از جامعه طراحي و در نظر گرفته مي شوند و معمولا قشرهاي متوسط و ضعيف جامعه که تعداد بيشتري فرزند دارند، به دليل فقر معيشتي يا ناهماهنگي درآمد خانواده با درآمد و تورم ، قادر به استفاده از اين برنامه ها نيستند.
برنامه ها به روز نيست
گذران اوقات فراغت در ايران ، به رغم سرمايه گذاري هاي ميليوني سازمان ها و نهادهاي مختلف ، شيوه کهنه اي دارد و متنوع و به روز نيستند، چون هنوز در فرهنگ جامعه ، مباني نظري درستي در تعريف لغوي اوقات فراغت به وجود نيامده است و از سوي ديگر حکايت محدود بودن بودجه ها همچنان ادامه دارد. در اين ميان رشد فناوري هاي اطلاعاتي استقبال گسترده مردم را از فراغت مجازي که با استفاده از امکانات موجود در دنياي رايانه و اينترنت به وجود آمده به دنبال داشته است ، به طوري که امروزه ديگر نمي توان برنامه ريزي هاي اوقات فراغت را به شکل سنتي و شيوه هاي متداول گذشته ادامه داد.
مجيد پيروزي ، کارشناس برنامه ريزي آموزشي در اين باره مي گويد: همواره در نتيجه فشارهاي اقتصادي موجود در خانواده ها، فعاليت هاي فراغتي محدود مي شوند. به همين دليل بسياري از خانواده ها به فراغت هاي غيرفعال ، يعني استفاده از رسانه هايي چون راديو و تلويزيون و اينترنت روي آورده اند.
وي ادامه مي دهد: هزينه کم ، صرفه جويي در زمان ، امکان انتخاب و تنوع قابل توجه از بهترين ويژگي هاي جاذب دنياي مجازي در گذران اوقات فراغت است. يک کاربر در فضاي مجازي مي تواند با مراجعه به يک سايت (مثلا يونسکو) با استفاده از تورهاي گردشگري مجازي به ديدار جاذبه هاي جهان برود و به بخش عمده اي از مراکز معتبر آموزشي و پژوهشي هم دسترس داشته باشد. اين در حالي است که مجموعه اقدامات ما براي اوقات فراغت همچنان به شکل برگزاري نهضت هاي تابستاني و کلاس هاي آموزشي بدون حداقل خلاقيت ادامه دارد.
در حال حاضر سياستگذاري براي گذران اوقات فراغت همسو با نيازهاي واقعي جامعه رشد نکرده و برنامه ريزي در اين حوزه که از بهترين زيرمجموعه هاي فرهنگي شهري چون بسياري ديگر از مسائل ، از دستاوردهاي جديد امروزي عقب مانده است. آنچه در اينجا مطرح مي شود اين است که ميزان موفقيت برنامه هاي غني سازي اوقات فراغت جوانان و نوجوانان و فعاليت سازمان ها و نهادهاي مختلف براي پر کردن اوقات فراغت در سالهاي گذشته چه نتايجي داشته است؟
پيروزي در اين باره مي گويد: «متاسفانه مطالعه اي در اين باره صورت نگرفته است و هيچ مطالعه جامعي درباره نتايج فعاليت هاي سازمان ها و دستگاه ها و نهادهاي مسوول غني سازي اوقات فراغت در دسترس نيست و آنچه معمولا اعلام مي شود تنها گزارش عملکرد و ارائه کمي فعاليت هاي آنهاست.»
نبي الله احمدي ، رئيس سازمان دانش آموزي نيز با اشاره به اين که غني سازي اوقات فراغت از دغدغه هاي اصلي بسياري از نهادهاست ، در اين خصوص مي گويد: امروزه نهادهاي مختلفي در زمينه غني سازي اوقات فراغت فعاليت دارند، اما مشکل اساسي اين است که هماهنگي لازم ميان اين نهادها وجود ندارد و ما از کار و فعاليت يکديگر اطلاع چنداني نداريم ، در حالي که مهمترين مولفه براي فراغت بارور، ايجاد هماهنگي و همسويي بين نهادهاي درگير با اين موضوع است.
وي با اشاره به اين که بودجه مناسبي براي اوقات فراغت در اختيار نهادها قرار نمي گيرد، مي گويد: سازمان دانش آموزي در راستاي اهداف خود توانست بودجه خود را از 10 ميليارد ريال (يک ميليارد تومان) در سال 84 به 50 ميليارد ريال (5 ميليارد تومان ) در سال جاري برساند. هر چند اين افزايش مي تواند چشمگير باشد، اما هنوز براي جامعه بزرگ دانش آموزي کافي نيست.
به گفته متوليان امر آموزش و پرورش ، ظرفيت سازي براي روزانه 3 ميليون نفر در سال گذشته و روزانه 5 ميليون نفر در تابستان امسال ، پاسخگوي اوقات فراغت دانش آموزان نيست و نيازمند يک عزم عمومي براي برپاسازي و تامين نيازهاي فراغتي در جامعه است. اين در حالي است که آموزش و پرورش نيز به عنوان يکي از متوليان فرهنگي به دليل آن که 90 درصد بودجه در اختيارش ، صرف مسائل آموزشي و پشتيباني شده و فقط مي تواند بخش اندکي را به فعاليت هاي پرورشي اختصاص دهد، بتنهايي توان پرکردن اوقات فراغت تمام دانش آموزان را ندارد.
80 درصد دانش آموزان برنامه ندارند
با آن که در سال هاي اخير نهادهاي مختلف تلاش کرده اند به نحو موثري در برنامه ريزي هاي اوقات فراغت وارد شوند اما با وجود اختصاص بودجه تا 250 ميليارد ريال در سال گذشته هنوز بيش از 80 درصد دانش آموزان برنامه اي براي اوقات فراغت خود ندارند و با وجود 40 متولي اوقات فراغت ، از ميان حدود 15 ميليون دانش آموز کشور تنها 10 درصد تحت پوشش برنامه هاي اوقات فراغت بوده و مابقي رها هستند.
محمدتقي فخريان ، دبيرکل اتحاديه انجمن هاي اسلامي دانش آموزان در اين باره معتقد است: با وجود تشکيل ستاد ساماندهي اوقات فراغت در سازمان ملي جوانان و به دليل ناهماهنگي هايي که در بحث غني سازي فراغت با آن روبه رو هستيم ، در سال گذشته از ميان دانش آموزان دبيرستاني تنها 25 درصد اوقات فراغت آنها پر شد. وي مي افزايد: رويکرد امسال دولت به مساله اوقات فراغت يک رويکرد جهشي است و با توجه به اعتبارهاي داده شده اميدوار هستيم تفاوت هايي را در نحوه اجرا، کيفيت و کميت برنامه هاي اوقات فراغت شاهد باشيم.
دبيرکل اتحاديه اسلامي دانش آموزان با تاکيد بر اين که بيشترين آسيب ناشي از کم توجهي به غني سازي اوقات فراغت متوجه دانش آموزان دبيرستاني است ، مي گويد: امروز برنامه هاي اوقات فراغت بيشتر متوجه مقاطع ابتدايي و راهنمايي است ؛ در حال که دانش آموزان دبيرستاني به دليل ويژگي هاي خاص سني شان به توجه بيشتري نياز دارند و انرژي نهادها در برنامه هاي اوقات فراغت بايد متوجه اين مقطع باشد.
وي با اشاره به فعاليت هاي سازمان ملي جوانان گفت: سازمان ملي جوانان به عنوان يک دستگاه ستادي است و نمي توانيم کار اجرايي از آن مطالبه کنيم ، اما رويکرد نظارتي و حمايتي بر فعاليت هاي اوقات فراغت بيشتري از آنها انتظار مي رود.
يادآوري
به ياد داشته باشيم امروزه برپايي برنامه هاي اوقات فراغت در فضا و چارچوب بسته مکانها و کلاسها ديگر از حوصله جوانان خارج است. اين افراد که در دلپذيرترين و پرنشاطترين دوران زندگي قرار دارند، بيش از آن که به برنامه هاي بي شمار نياز داشته باشند، به برنامه هاي متنوع ، کاربردي و علمي همراه با تنوع نيازمند هستند تا خميازه هاي کشدار تابستان هاي تعطيلشان به قاه قاه خنده ، دويدن در فضاي باز، جستن و کاويدن بدل شود. آنها را در اين مسير ياري کنيم.