يافتن الگوها و سمبلها براي کمال و سعادت، امري بسيار حسّاس، ظريف و اجتنابناپذير است. هر جامعه و نسلي که حيات و زندگي خود را با تأسي به الگوهاي کامل و وارسته تنظيم کرده از قدرت، سلامت، بالندگي و موفقيّت بيشتري بهره برده است.
الگوگيري در شرايط کنوني که بحران هويّت و شخصيّت، جوامع و ملل را به جستجو و پژوهش پيرامون يافتن الگوهاي سعادتبخش وادار کرده از حساسيت و اهميّت فراواني برخوردار است. از اينرو شناساندن چهرههاي علمي و ديني که در مدّت عمر و زندگاني خود نقش ارزشمند و سرنوشتسازي را در پاسداري از فرهنگ اسلامي و ديني ايفا کرده، براي الگوگيري ضرورت تام دارد. بخصوص شناخت چهرههاي شاخص و ارزشمند از جامعه زنان و بانوان تأثير فراواني در جامعه دارد و ميتواند تا حدّي نياز نسلهاي امروز بانوان را در تمسّک به الگوهاي مؤثر و مفيد جامعه مرتفع سازد.
آري؛ حضور ارزشمند زنان مسلمان در طول تاريخ اسلام و تشيّع در سنگر علم و کمال و فضيلت، حضوري چشمگير و همهجانبه و غير قابل انکار بوده است.
زنان مسلمان ضمن انجام مسئوليّتهاي خطير تريّت فرزند، خانهداري، تأمين نيازهاي روحي، مادّي و معنوي همسران خود، به طور شگفتانگيزي در عرصههاي مختلف فرهنگي، علمي و عبادي، فعاليّت مستمر داشته و حتّي در برخي مقاطع، بهتر و بيشتر از مردان نقش خود را ايفا کردهاند که اين خود نشانگر استعداد و همّت و تلاش پيگيري است که آنان داشتهاند و پس از عمري مجاهدت و تلاش در عرصههاي مختلف علمي و فرهنگي و زهد و عبادت، يادگارهاي علمي و معنوي پربار و به ياد ماندني از خود بر جاي نهادند.
بانو فاطمه ايرواني، از زنان فرهيختهاي است که همچون خورشيد فروزان در حوزه علميّه قم خوش درخشيد و توانست پس از کسب کمال و فضايل روحي و معنوي و سير و سلوک الي اللّه به مدارج علمي، اخلاقي و معنوي دست يابد.
در اين مقاله بر آنيم تا به فرازهايي از زندگاني دُرر بار ايشان پرداخته و تقديم دوستداران علم و فقاهت نماييم.
پدر
شادروان حاج مصطفي ايرواني پسر مرحوم حاج يوسف ايرواني در سال 1286ش به دنيا آمد. پس از رشد و پرورش و تکميل معلومات به تجارت روي آورد و با گذشت زمان، از تجّار معتبر و مورد اعتماد بازار تهران گرديد. او مردي دانشمند، صالح، دوستدار اهل بيت(ع)، مفسّر قرآن، معلّم اخلاق و مسلط به 7 زبان زنده دنيا مانند، انگليسي، فرانسه، آلماني، عربي، ترکي و ... بود. ايرواني با علما و مراجع تقليد وقت بخصوص آيتاللّه سيّدمحمّد حجّت و آيتاللّه حاج آقا حسين بروجردي مراوده داشت و کمکهاي قابل توجهي به حوزه علميّه قم کرد. همچنين به منظور ترويج مذهب و فقهِ جعفري به همراه آيتاللّه حاج شيخ عباسعلي اسلامي، «جامعه تعليمات اسلامي» را بنيان نهاد که در آن زمان خدمات شاياني به جهان اسلام نمود.
منزل ايشان محل تشکيل جلسات مذهبي و ترويج معارف الهي بود که حاصل بخشي از آن جلسات به اهتمام وي به صورت کتابي با نام «مناظرات» در سال 1361ق منتشر گرديد. از آثار ديگر وي «دوره کامل تفسير قرآن»، «دروس معارف و اخلاق اسلامي» و «ترجمه کلمات قصار» حضرت اميرالمؤمنين علي(ع) به 3 زبان زنده دنيا بود.
سرانجام اين مرد نيکوکار و علمدوست در سن 66 سالگي و در سال 1334ش زندگي را بدرود گفت و پيکرش در کنار حرم دلرباي حضرت معصومه(س) در قبرستان شيخان قم، در دلِ خاکِ تيره نهان گرديد.(1)
تولد
عالمه فاضله، مرحوم بانو فاطمه ايرواني در سال 1295ش برابر با 1335ق در تهران، در اين خانواده با علم و فضيلت ديده به جهان باز کرد. به صلاحديد پدر، نامش همنام حضرت صديقه طاهره(س) «فاطمه» نام گرفت. فاطمه تحت تربيت مادري مؤمن، پاکدامن و مروّج دين و پدري دانشمند و نيکوکار پرورش يافت و دوران کودکي را تحت سرپرستي آنها سپري کرد.(2)
تحصيلات جديد
ايشان در اثر نبوغ و استعداد سرشار، فراگيري علوم جديد را با سعي بليغ و جدّيت فراوان پشت سر نهاد و در همان زمان به يادگيري زبان فرانسه روي آورد و به نحو مطلوب با آن زبان آشنا شد.(3)
ازدواج
از جمله رموز موفقيت مردان و زنان نامور، تشکيل خانواده در يک فضاي با صفا و صميمي است. بانو ايرواني با بيت «فقيه حبيبي» که از خاندانهاي علمدوست و دانشپرور بود آشنا شده و سرانجام با مرحوم آيتاللّه حاج شيخ محمّدرضا فقيه حبيبي معروف به «بحرالعلوم» ازدواج ميکند که ثمره اين وصلت با ميمنت، تولد 5 پسر فاضل و صالح ميباشد که هر يک از آنها به سهم خود از اساتيد و شخصيتهاي علمي و فرهنگي داخل و خارج کشور در حوزه و دانشگاه به شمار ميروند.(4)
آغاز تحصيلات حوزوي
در دوران طلبگي بانو ايرواني، حوزه علميّه خواهران در قم و ديگر مراکز وجود نداشت ولي او در همان شرايط سخت و دشوار همراه با سعي و تلاش فراوان و به کمک همسر بزرگوارش توانست به مدارج علمي بالايي دست يابد.
ايشان تحصيلات علوم ديني را در پيش مرحوم آيتاللّه بحرالعلوم آغاز کرد و پس از گذشت چند سال در زمره شاگردان برجسته و موفّق آن مرحوم قرار گرفت. از اينرو، آيتاللّه بحرالعلوم جلسات درسي خود را از خارج منزل به داخل منتقل کرد تا بانو ايرواني بهتر بتواند از فيض تحصيل برخوردار شود.
اين بانوي فاضله در کنار تحصيل به تدريس دروس متوسطه و عاليه همت گماشت که هم اکنون عدهاي از تربيتيافتگان حوزه درسي وي در مؤسسات مختلف علمي به تدريس و تحقيق مشغول هستند.(5)
استاد و همسر
آيتاللّه حاج شيخ محمّدرضا فقيه حبيبي ملقّب به «بحرالعلوم» در سال 1295ش، در بيت علم و تقوا به دنيا آمد. پدرش آيتاللّه حاج شيخ حسن فقيه حبيبي از علما و اخيار زمان و معروف به فضل و تقوا بود.
شادروان آيتاللّه بحرالعلوم، تحصيلات ابتدايي و مقدماتي را در نجف اشرف آغاز کرد و سپس به حوزه علميّه قم مهاجرت نمود و از محضر آيتاللّه حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي، آيتاللّه سيّدمحمّدحجّت کوهکمري و آيتاللّه حاج آقا حسين بروجردي، بهرههاي علمي و معنوي فراواني برد و در عين حال به تدريس و تعليم سطوح عاليه و تربيت طلاب و فضلاي حوزه علميّه قم همّت گماشت. از خصوصيات روحي و اخلاقي ايشان، ارادت فوق العاده به ساحت مقدس اهل بيت عصمت و طهارت(ع) و بيتوجهي به دنيا و مظاهر مادي آن بود، و اين مظاهر مادي هيچ گاه نتوانست وي را از اهداف عاليه باز دارد. وي در اواخر عمر ضمن يادآوري مظلوميت حضرت امام حسين(ع) با چشمان اشکبار ميگفت: «من ميهمان حضرت سيّدالشهدا(ع) هستم»، و سرانجام در همان ايام عزاداري سرور و سالار شهيدان حضرت ابيعبداللّه(ع) عصر روز جمعه 14 محرم 1407ق به مواليان خود پيوست و پيکر پاکش در يکي از حجرات صحن بزرگ کريمه اهلبيت حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد.
وفاداري و احترامِ خانم ايرواني به استاد و همسر خود تا آنجا بود که کتاب شريف انوار فقه خود را به ايشان اهدا نمود و در وصيتنامه خويش سفارش کرده که براي همسرم عدهاي از مؤمنين را اطعام کنند و در ماه رمضان به نيت ايشان ختم قرآن قرائت کنند.(6)
برخي از آثار تحقيقي و پژوهشي ايشان در قلمرو صرف، نحو، فقه و اصول چنين است:
1) تقريرات درس فقه آيتاللّه حجّت،
2) تقريرات درس فقه آيتاللّه بروجردي،
3) دُرر الصرف،
4) دُرر النحو،
5) منظومة في الاصول.(7)
فضايل و ملکات معنوي
دوري از گناه و معصيت و به ويژه پرهيز از غيبت، وفاداري و احترام بيش از حدّ به استاد و همسر خود، جدّيّت در تربيت فرزندان، ايجاد فضاي خوب و مناسب براي تحصيل فرزندان، احترام به ديگران، دلدادگي به چهارده معصوم(ع) و ذريّه آنان، تهذيب نفس، تلاش در راه تحصيل علم و کمالات معنوي و سفارش زياد در رسيدگي به فقرا و دستگيري از نيازمندان و بيچارگان، از خصوصيات اخلاقي و فردي خانم ايرواني بوده است. در زير به برخي از ويژگيهاي مهمّ شخصيتي وي پرداخته ميشود:
الف) عشق به خداوند
از عوامل مهم و موثر در پيشرفت و اوجگيري انسانها خلوص نيّت در کارها و خدايي شدن اعمال آدمي است. يکي از مهمترين نشانههاي عشق و محبّت به وجود لايزالي، تحمل سختيها، صبر و استقامت در راه خداوند و لذت بردن از آنها است.
بانو ايرواني، عاشق بي قراري بود که با وجود فعاليتهاي علمي و انجام وظايف مادري و همسرداري از عبادت، تهجد، مداومت در نماز شب، قرائت قرآن و انس با دعاها و زيارات وارده مانند زيارت جامعه و زيارت عاشورا غافل نبوده و هر ماه 2 يا 3 ختم قرآن ميکرد. در پيشدرآمدِ کتاب انوار فقه در اين رابطه چنين آمده است: «ايشان اکثر اوقات خويش را در سنين کهولت به ذکر و دعا ميگذرانند. اين برنامه عرفاني و سير و سلوک معنوي از پيش از ازدواج با مرحوم آيتاللّه بحرالعلوم تا هم اکنون مستمرا ادامه داشته است . به جرئت ميتوان گفت که موفقيّتهاي علمي و معنوي ايشان در سايه همين ارتباط خالصانه با ذات احديت فراهم آمده است و اين خود، بهترين الگو براي همه بانوان با فضيلت است».(8)
هر روز 2 ساعت به اذان صبح مانده بيدار بوده و به راز و نياز و تهجد در نيمههاي شب ميپرداخت و اين عادت زيباي وي در مسافرتها هم ترک نميشد. فرزند ايشان در اين خصوص مي گويد: در سفرهاي زيارتي به عتبات عاليات که در خدمت ايشان بوديم تهجد و نماز شب وي به هيچ وجه ترک نميشد و همه را با دقت کافي بجا ميآورد.(9)
ب) عشق به اهل بيت(ع)
جان و روح اين بانوي عالمه سرشار از عشق به خاندان رسول خدا(ص) بود و همواره در عزاي آنها اشک ماتم بر ديدگان جاري ميکرد. توسل به محضر مبارک اهل بيت(ع) و استمداد از آن بزرگواران از ويژگيهاي دائمي ايشان بوده است، از اينرو در بخشي از وصيتنامه خويش مينويسد: «آن تسبيح تربت را که هر بار يک ختم قرآن به ياد يکي از امامان(ع) داشتم و بر گره و نشاني ميزدم در کفن من بگذاريد».(10) او با برپايي مجالس و محافل سوگواري در منزل، ياد و خاطره آنها را در دلها زنده نگه ميداشت، و شيفتگان اهل بيت را با گفتار معنوي و سيره عملي آنان آشنا مينمود. در بخشي ديگر از وصيتنامه خود به اين امر تاکيد نموده و سفارش ميکند که همواره اين گونه مجالس عزا و سوگواري اقامه شود، تا همگان بهرههاي معنوي و روحي ببرند.(11)
ج) نظم و برنامهريزي
نظم و انضباط در کارها و برنامهريزي دقيق در کارهاي مختلف روزمره، نقش مهمي در شکوفايي استعدادها و بارور شدن انديشهها دارد. امام علي بنابيطالب(ع) در وصاياي خويش به امام حسن(ع) و امام حسين(ع) ميفرمايد: «اوصيکما و جميع ولدي و اهلي و من بلغه کتابي بتقوي اللّه و نظم امرکم(12)». امور يادشده نقش موثري در شکوفايي استعدادهاي نهفته بانو ايرواني داشته است، چرا که او اوقات خود را نظام بخشيده و برنامهريزي دقيق و جدي داشته است؛ بخشي از اوقات خود را براي عبادت و راز و نياز با خالق هستي، بخشي ديگر را براي رسيدگي و اداره امور منزل و بخشي ديگر، براي تربيت و پرورش فرزندان و بخشي ديگر از آن را براي تعليم، تدريس، مطالعه، تحقيق، تأليف و شرح کتب درسي حوزوي اختصاص داده بود.(13)
د) اخلاق در خانه
عدالت و مهرورزي، صداقت و محبت به همنوعان، ايجاد فضاي بهتر و مناسب در خانه و رعايت حقوق فرزندان و نوادگان و عروسان، موجب تقويت بنيان خانواده و گسترش فرهنگ اسلامي و انساني در خانواده ميگردد. فرزند مرحوم ايشان ميگويد: «آن مرحوم در بين عروسها و فرزندان، با عدالت عجيبي رفتار ميکرد و به طور يکسان به بچهها محبت ميکرد».(14)
سفر به اصفهان
خانم ايرواني در سفري که حدود 40 سال پيش به اصفهان داشت، خدمت بانو امين اصفهاني رسيد. هنگامي که بانو اصفهاني از فضل و دانش و کمال معنوي ايشان اطلاع يافت از او خواست در اصفهان بماند تا خواهران مشتاقِ تحصيل علوم اسلامي آن ديار بتوانند از محضرش کسب فيض کنند، ولي به دليل مشاغلي که در قم داشت از جمله تدريس لمعه و رسائل، تربيت فرزندان و اداره بيت آيتاللّه بحرالعلوم نتوانست به اين دعوت پاسخ مثبت دهد و در يک سخنراني که در جمع خواهران اصفهاني داشت از بانو اصفهاني عذرخواهي کرد.(15)
تأليفات
سعي و جدّيت و بهرهگيري از فرصتها از عوامل مهم موفقيّت ميباشد. عالم محقق بانو ايرواني با استفاده درست از فرصتها و با عشق و علاقه وصفناپذيري آثار و تأليفات سودمندي در زمينههاي فقه، اصول، تفسير و اخلاق از خود به يادگار گذاشت که متأسفانه به جز يک اثر علمي آن مرحومه، همگي به صورت دستنويس باقي مانده و اميد است ساير آثار قلمي ايشان با درايت و تيزبيني فرزندانش چاپ و در معرض استفاده دانشپژوهان و محقّقان علوم اسلامي قرار گيرد. برخي از تراوشات قلمي وي عبارت است از:
1) انوار فقه، ترجمه و توضيح شرح لمعه (30 جلد)،
اين کتاب شرحي مفصل، سليس، روان و داراي عباراتي واضح و گويا بوده و حاصل سالها تحقيق، پژوهش و تدريس وي در عرصه تعليم و تعلّم ميباشد. جلد اوّل اين کتاب در سال 1379ش از سوي انتشارات کتاب خرد وابسته به خانه خرد انتشار يافته است.
2) شرح فارسي فرائد الاصولِ شيخ مرتضي انصاري،
3) شرح فارسي بر مکاسبِ شيخ مرتضي انصاري،
4) شرح بر کفاية الاصولِ آخوند ملامحمّد کاظم خراساني،
5) تفسير برخي از سورههاي قرآن،
6) مباحث اخلاقي.(16)
وفات
آن بانوي فرهيخته و دانشمند، پس از 86 سال عمر بابرکت و کسب موفقيتهاي فراوان در زمينههاي علمي و بر جاي گذاردن آثار ارزشمندي، در روز پنجشنبه 14/11/1381ش برابر با آخرين روز ماه مبارک رمضان 1414ق، دار دنيا را وداع گفت و پس از تشييع شايسته و اقامه نماز ميت توسط آيتاللّه حاج شيخ محمّدتقي بهجت فومني، در کنار مزار پدرش واقع در قبرستان شيخان به خاک سپرده شد.
مجالس ترحيم و بزرگداشت اين عالمه تازه سفر کرده به طرز باشکوهي در قم و تهران برگزار گرديد و از مقام علمي و اخلاقي ايشان تجليل به عمل آمد.(17)
رونوشت مزار ايشان و پدرشان چنين است: «مرقد پدري بزرگوار مرحوم حاج مصطفي ايرواني مُفسر و مُعلّم اخلاق و مُؤسس تعليمات اسلامي، مُؤلف يک دوره کامل تفسير و دروس معارف و کلمات قصار که به سه زبان ترجمه نموده است. تولد 1286ش ـ وفات 1344ش
و مرقد صبيهاش
مرحومه عارفه زاهده عالمه بانو فاطمه ايرواني مُؤلف سي 30 جلد کتاب انوار فقه در توضيح شرح لمعه به طريق اجتهادي و داراي تأليفات کثيره در اصول و فقه و تفسير و اخلاق که عمري را در تهذيب نفس سير وسلوک و تربيت شاگردان سپري نمود در شب جمعه آخر ماه رمضان دار فاني را وداع گفت. تولد 1295ش ـ وفات 14/9/1381ش».
پينوشت
1- پيشدرآمدِ انوار فقه، ص6.
2- مصاحبه با حجّتالاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن فقيهي، عصر روز سهشنبه 25/9/1382.
3- روزنامه جمهوري اسلامي، دوشنبه 16 دي 1381، ش6821.
4- اسامي آنها عبارت است از:
1) پروفسور دکتر جواد فقيه، از شخصيتهاي علمي و مطرح در مجامع دانشگاهي است.
2) دکتر محمّد فقيه حبيبي، استاد دانشگاه تهران.
3) محمّدعلي فقيه حبيبي
4) محمّدکاظم فقيه حبيبي
5) حجتالاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن فقيهي، وي علوم مقدماتي را از محضر مادر دانشمندش فرا گرفت و در سن 17 سالگي به درس خارج آيتاللّه حاج آقا مرتضي حائري يزدي راه يافت و به تکميل کمالات پرداخت. ايشان هم اکنون از استادان حوزه علميّه قم ميباشد.
5- به نقل از حجّتالاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن فقيهي.
6- به نقل از وصيتنامه آن مرحومه.
7- روزنامه کيهان، چهارشنبه 30 مهرماه 1365، ش12867، ص2.
8- پيشدرآمدِ انوار فقه، ص8.
9- مصاحبه با حجّتالاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن فقيهي، عصر روز سهشنبه 25/9/1382.
10- به نقل از وصيتنامه آن مرحومه.
11- به نقل از حجّتالاسلام والمسلمين حاج شيخ محسن فقيهي.
12 ـ نهجالبلاغه، نامه 47.
13- به نقل از مصاحبه با فرزند ايشان.
14- همان.
15- پيشدرآمد انوار فقه، ص7.
16- آينه پژوهش، س4، ش3، ش پ 82، ص122.
17- به نقل از ويژهبرنامه استاني شبکه قم.
منبع: پيام زن
تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله