کسي نبود که ترس از «معاويه»، او را به حق‏پوشي وادارد. شجاعت و تهور او بيش از اينها بود. در کوفه به زبان‏آوري، فصاحت، هوشمندي و زيرکي شناخته مي‏شد. مي‏دانست کجا چه بايد گفت
و چه هنگام، چگونه بايد زبان گشود.
يک دنيا حرف داشت و ... زباني فصيح و بليغ، که آن حرفها را ساتر و نافذتر مي‏ساخت و از شمشير، برّان و از آتش سوزنده‏تر مي‏کرد.
«ام الخير»، اهل کوفه بود، دختر «حُريش بن‏سراقه».
پيامبر خدا را نديده بود. يعني عمر او آنقدر نبود که زمان آن حضرت را درک کرده باشد و از «صحابه» به شمار آيد، ليکن از «تابعين» بود، يعني نسلي که يک واسطه با رسول خدا داشت و اصحاب آن حضرت را ديده بود.
علي(ع)، از چنان جاذبه معنوي و شخصيت الهي برخوردار بود که هزاران عاشق حق، محبت و ولاي او را، چون گوهري نفيس در سينه داشتند و به اين محبت و ولايت افتخار مي‏کردند و حاضر بودند که در راه آن، جان فدا کنند. به کار گرفتن زبان در ستايش آن خورشيد فروزان و نصرت زباني، کمترين کاري بود که اين شيفتگان به انجام آن مي‏پرداختند و تا پاي جان، پيش مي‏رفتند. «ام‏الخير بارقيّه» نيز، يکي از اين هزاران تن بود؛ بانويي سرشار از ايمان و آکنده از شجاعت.

شمشير زبان

در جنگ صفين، جز شمشيرها و نيزه‏ها، که در کف ياران علي(ع)، سينه دشمن را مي‏دريد، «کلام»، جايگاهي ويژه داشت. چه به صورت حماسه و رجز که از زبان شيرمردان رزم‏آور مي‏جوشيد، و چه سروده‏ها و خطابه‏هاي آتشين ياراني زبان‏آور، که تنور جنگ را گدازان‏تر مي‏کرد و در دل سپاه علي(ع)، شور و عشق و نستوهي مي‏کاشت.
«ام‏الخير» نيز، يکي از اين زنان مردآفرين بود که در صحنه‏هاي صفين حضور داشت و جادوي کلامش حماسه در دل ياران امام، و آتش در خرمن سپاه معاويه مي‏افروخت. سخنراني بليغ او در ميدان رزم به نفع علي(ع) زبانزد همه بود.
سالها گذشت، علي(ع) با چهره‏اي خونين به ديدار خدا رفت. معاويه بر حکومت استيلا يافته بود و به تدريج، ياران خالص و عاشق علي(ع) را تعقيب مي‏کرد، مي‏آزرد، گاهي هم به شهادت مي‏رساند و انتقام «جاهليت» را از «ذوالفقار ولايت» مي‏گرفت. شيرانِ دست پرورده علي(ع) هم کوتاه نمي‏آمدند و فروغ محبت مولا را در جانشان هميشه و همه جا روشن نگهداشته بودند. پيمان بود و جوانمردي و وفا، که گسستن آن نامردي بود، هر چند پس از علي(ع)، و هر چند در عصر سلطه قهرآميز و خشن معاويه!
«ام‏الخير»، زندگي عادي خود را در کوفه مي‏گذراند و بي‏خبر از نقشه‏اي بود که معاويه برايش داشت.
والي کوفه نامه‏اي از معاويه دريافت کرد؛ به اين مضمون که: «ام‏الخير بارقيه» را با وضعي شايسته و با احترام و عزت به نزد من بفرست. به گونه‏اي که در طول مسير به او بد نگذرد و سختي نبيند، و بدان که اگر پس از آمدنش از رفتاري که با او شده راضي بود، پاداشت مي‏دهم و اگر ناخرسند بود، مجازات خواهي شد و گفته خودش براي من ملاک خواهد بود.

در دربار معاويه

والي، ام‏الخير را طلبيد و نامه معاويه را برايش خواند.
ام‏الخير در پاسخ گفت: مخالفتي نيست، نه از اطاعت سرپيچي مي‏کنم و نه به دروغ، عذر و بهانه مي‏آورم. باشد. خودم نيز مدتها بود که دلم مي‏خواست معاويه را ببينم. حرفهايي در سينه دارم که در دلم مي‏جوشد و آرام ندارم. فرصتي است تا با او در ميان بگذارم ...
مقدمات سفر آماده شد. والي کوفه مرکب و همراهي برايش فراهم ساخت و هنگام اعزام و جدا شدن از او گفت: ام‏الخير! معاويه ضمانت کرده که اگر از رفتارم با تو به نيکي يادم کني، پاداشم دهد و اگر از من شکايت نزد او کني عقوبتم کند. ببين که چه مي‏کني! ...
ام‏الخير گفت: اگر در باره من نيکي هم کرده‏اي، طمع مدار که «باطل» را آراسته کنم. با شناختي هم که از من داري، مطمئن باش که در باره تو چيزي آنچه حق باشد نخواهم گفت.
و ... سفر آغاز شد، راحت و بي‏رنج تا آنکه به دمشق و به دربار معاويه رسيد. معاويه دستور داد او را سه روز در حرمسراي خود با اهل خانه نگهدارند (شايد براي خريدن فکرش، سلب اراده‏اش و جلب توجه او و کاستن از کينه‏ها و نمک‏گير ساختن اين زن آزاده).
پس از سه روز اقامت در خانه معاويه، روز چهارم اجازه داده شد تا با معاويه ديدار کند.
معاويه مجلس خاصي ترتيب داده بود. مردم و مسؤولان را جمع کرده بود. «ام‏الخير» وارد شد و به معاويه سلام داد و آرام گرفت. معاويه پاسخش را داد و از چگونگي سفر و وضع آمدن پرسيد و «ام‏الخير»، اظهار خرسندي و رضايت کرد.
معاويه، نيشهاي خود را شروع کرد و گفت: من با حسن تدبير و درايتي که داشتم بر شماها پيروز شدم ... و گفتگوهاي ديگري هم انجام شد، تا آنکه سخن به ماجراي جنگ صفين رسيد و به سخنان شورانگيز و حماسه‏سازي که آن روز، از زبان آتشين اين بانوي دلاور در ميدان نبرد طنين افکند و ياران علي(ع) را به نبردي شديدتر بر ضد معاويه تحريک کرد.
معاويه پرسيد:
ـ خوب، آن حرفهايي که در صفين، پس از کشته شدن «عمارياسر» گفتي چه بود؟!
ام‏الخير پاسخ داد: به خدا سوگند، سخناني که آن روز بر زبانم جاري شد، برخاسته از شور و حال صحنه جنگ بود. وقتي آن ضربه بر ما وارد شد، آن سخنان بر زبانم جوشيد و خروش از سينه برآمد، وگرنه از قبل، نطقي آماده نساخته بودم و آن مضمونها را نينديشيده بودم. اگر بخواهي، هم اکنون سخنان ديگري جز کلام آن روز بگويم.
معاويه گفت: نه، اين را نمي‏خواهم. منظورم سخنان همان روز است.
سپس رو به افراد حاضر در مجلس کرد و پرسيد:
ـ کدام يک از شما سخن آن روز «ام‏الخير» را از حفظ داريد؟
کسي از ميان آنان گفت: من آن را از حفظ مي‏دانم. آن گونه که سوره حمد را حفظ هستم، سخنان ام‏الخير نيز در يادم است.
(اين نشان مي‏دهد که علاقه عرب به حفظ سخنان شيوا و فصيح، تا چه حد بوده که حتي کلمات دشمن خود را هم ـ اگر مسجع و زيبا و بليغ بود ـ حفظ مي‏کردند).
معاويه گفت: خوب، پس بگو.
آن مرد گفت:
ـ گويا هم اکنون آن صحنه پيش چشمم است، که ام‏الخير، ردايي يمني بر دوش داشت و بر شتري کف بر لب و تيره رنگ سوار بود و در دستش تازيانه‏اي داشت و چنين مي‏گفت:
ـ «اي مردم! از خدا پروا کنيد، که زلزله قيامت، بسي عظيم است، خداوند، حق را روشن ساخته، راه را نمايان کرده و پرچم هدايت را افراشته است. خداوند هرگز شما را در تاريکي ضلالت و تيرگي جهل وانگذاشته، پس کجا مي‏خواهيد برويد؟ آيا مي‏خواهيد اميرالمؤمنين(ع) را تنها بگذاريد يا از جنگ بگريزيد؟ يا که به اسلام و حق پشت کنيد؟ آيا کلام خدا را نشنيده‏ايد که فرموده است: ما شما را خواهيم آزمود، تا مجاهدان و صابران را بشناسيم و خبرهايتان را بيازماييم؟ ...(محمد، آيه 31)
سپس صورت به طرف آسمان گرفت، در حالي که مي‏گفت:
«بار خدايا! طاقت کم شده، يقين سست گشته، هراسي فرا گرفته و رشته اختيار دلها در دست توست. خداوندا! بر پايه هدايت و تقوا، «وحدت کلمه» و «همدلي» به ما ارزاني دار، حق را به صاحبش بازگردان ...
رحمت خدا بر شما! بياييد و پيشواي دادگر و وصي وفادار و صديق بزرگ را ياري کنيد. همانا اينها کينه‏هاي «بدر» و «احد» و دشمنيهاي دوران جاهليت است که معاويه از غفلت مردم سود جسته و آنان را براي انتقام کشته‏هاي «بني‏عبد شمس» گرد آورده و بسيج نموده است.
سپس گفت: «فقاتلوا ائمة الکفر، انهم لا ايمان لهم ... با سردمداران کفر که بي‏ايمان و بي‏پيمانند بجنگيد.
اي مهاجران و انصار! با بصيرت و استواري و نستوهي بستيزيد. چنين مي‏بينم که سپاه شام، همچون اُلاغاني رميده که از شير مي‏گريزند، از برابرتان خواهند گريخت.
اينان، آخرت را به دنيا، و هدايت را به گمراهي فروخته‏اند و به جاي بينايي، به کوري راضي شده‏اند و به زودي پشيمان خواهند شد.
به خدا قسم، هر که از «حق» دور افتد به دامان «باطل» مي‏غلطد و هر که در بهشت جا نگيرد، جايش دوزخ است.
اي مردم! تيزهوشان، عمر دنيا را کم ديده رهايش مي‏کنند و آخرت را پايدار يافته، براي آن مي‏کوشند.
به خدا سوگند، اگر نبود اين که حقوق را زير پا نهاده‏اند و حدود الهي را تعطيل کرده‏اند و ستمگران چيره و سخن شيطان نيرومند گشته، هرگز ما قدم در اين ميدان مرگ نمي‏نهاديم و از زندگي آسوده، به صحنه آسيب و خطر نمي‏آمديم.
اينک اين شماييد و اين پسر عموي پيامبر و داماد او و پدر «حسنين»، که از سرشت پيامبر آفريده شده و رازدار او و دروازه عملش و داناترين امت است.
آنکه سرها را شکسته و بتها را واژگون ساخته و با تأييد الهي، همواره در رکاب نصرت پيامبر جنگيده است و در «بدر» و «احد» حماسه‏ها آفريده و گروه «هوازن» را از هم پاشيده است، از ضربتهاي اوست که در دل منافقان و مرتدان، کينه روييده است.
من سخن خود را گفتم و به وظيفه خود عمل کردم. اينک شما دانيد.
و عليکم‏السلام و رحمة‏اللّه‏ و برکاته ...»

مجلس محاکمه

سخنان «ام‏الخير» که از زبان آن مرد، بازگو شد، کينه‏هاي معاويه را زنده کرد. رو به «ام‏الخير» کرده گفت:
ـ ام‏الخير! به خدا قسم با اين حرفهايت، هدفي جز مرگ من نداشتي! اکنون اگر به تلافي آن روز، تو را بکشم کار گزافي نکرده‏ام.
ام‏الخير گفت: به خدا سوگند اي پسر هند، هيچ ناراحت نخواهم شد اگر مرگم به دست تو باشد و با شقاوت تو من به سعادت برسم.
ـ هيهات! اي زن پرحرف! درباره عثمان چه مي‏گويي؟
ـ درباره عثمان چه بگويم؟ مردم او را با آنکه ناراضي بودند، به خلافت پذيرفتند و آخر هم با رضايت‏خاطر خود، او را کشتند.
ـ اي زن! به خدا اصل و پايه فکر تو همين است!
ـ معاويه! خدا شاهد است که نخواستم نقصي براي عثمان برشمرده باشم ...
ـ خوب، درباره طلحه چه نظري داري؟
ـ ...
همين گونه نظر «ام‏الخير» را درباره طلحه، زبير و ديگران پرسيد و جوابهايي شنيد.
پيش از آن که سخن به جاهاي باريکتر بکشد، ام‏الخير از معاويه خواست که از اين مسايل درگذرد و او را از سخن گفتن درباره اشخاص معاف بدارد.
معاويه هم پذيرفت و مجلس به پايان رسيد.
«ام‏الخير» که همچون نامش، مادر خير و ريشه نيکي بود، در حضور معاويه جبار نيز با زبان آتشين خود، به حمايت از حق پرداخت و با رشادت، حرف دل خود را در برابر آن طاغوت گفت.
و ... دوباره به فرمان معاويه، وي را به کوفه بازگرداندند.
ايمان و رشادتش، سرمايه الهام و اسوه عمل همه شيرزنان مؤمني باد، که در حمايت از ولايت و رهبري، جامه صبر پوشيده و عينک بصيرت به ديدگان خويش زده اند.

---

تصاوير زيبا و مرتبط با اين مقاله