شاعر دردآشنا

پروين اعتصامي از معدود بانوان تاريخ ادبيات ايران است که به راستي قدر و منزلتش، چنان که بايد، شناخته نشده است. او را شاعري حساس، دردآشنا و دلسوز دانسته‏اند. او با زبان ساده، فصيح اما استوارش که به راستي آيينه تمام‏نماي عاطفه و محبت بود از رنج محرومان سخن گفت و با مشاهده ناگواري‏هاي اجتماعي لب به شِکوه گشود و براي تغيير اساسي الگوهاي غلط رايج در جامعه، تلاش کرد. از دلِ دريايي او توفاني از امواج برخاست تا انسان‏هاي پيرامون خويش را از اين خواب غفلت و بي‏تفاوتي بيرون بياورد، همچون ابري گهربار، بر دشت‏هاي تشنه معرفت و عطوفت باريد تا بيداري و شکوفايي را برايشان به ارمغان آورد.
او در مدت عمري که طولي اندک و عرضي قابل توجه داشت، با مطالعه و ژرف‏کاوي در فضيلت‏ها و ارزش‏هاي ارزنده، مرواريدهاي گرانبهايي را از خود به يادگار نهاد. مضمون‏آفريني‏هاي زيبايش نشانه توجه به عوالم معنوي، شرف و انسانيت است. در واقع مي‏توان گفت نور معرفت، نخست خرد و دلش را منوّر ساخت، آنگاه با اين مشعل به کاوش در ناهمواري‏هاي اجتماعي پرداخت و از اين رهگذر نکته‏سنجي‏ها و ابتکارات ويژه‏اي را در اشعارش مطرح کرد. سروده‏هايش نه بيان اميال و خواسته‏هاي هوس‏آلود و حقيرانه شخصي بلکه جلوه‏هايي جالب از گرايش‏هاي عالي و فضيلت‏هاي ناب اخلاقي را ترسيم نمود و به دليل اصالت خانوادگي هرگز با حرکت‏هايي که استبداد رژيم پهلوي به تبليغ آن مي‏پرداخت همراه نگرديد و اشعار انتقادي او که ناظر به مسائل سياسي ـ اجتماعي است سند چنين ادعايي مي‏باشد و به قول استاد دکتر قدمعلي سرامي:
«پروين در جهان هماهنگ اما رنگارنگ سير کرده بود و روان حساس و روح جستجوگرش با يکايک موجودات، ارتباط ذهني برقرار کرده است و اين تراوش‏هاي انديشه که در ديوانش ميان اجزاي کيهان پيش مي‏آيد نه تخيّلي که حاکي از واقعيت است.»
اقتدار پروين در سخنوري ستودني است و در قرن ما کمتر شاعري به اندازه او مورد مهرورزي، ستايش و تجليل ايرانيان بوده است. سخن‏سنجان نيز اين عطر زنانه خاص را مورد توجه قرار داده و از آن به انحاء گوناگون ياد کرده‏اند. پروين با عشق و اشتياق براي گشودن مرزهاي تنگ رفتارهاي اجتماعي مذموم فرياد برآورد و هنر خود را با کمالي زنده و پويا توأم ساخت و تفکر و آلام نيمي از اعضاي جامعه را که در ادوار تاريخي بر اثر نگرش‏هاي غير منطقي و فشار استبداد و اختناق در گوشه خانه‏ها و يا حرمسراها پنهان مانده بود به محيط سازنده اجتماعي آورد و پويايي فرخنده و تحرکي خجسته در ذهن‏ها و روان‏ها جاري ساخت و کوشندگي شايان ستايشي را از خود به يادگار نهاد.

خانواده

پدر پروين در اصل آشتياني بود. ميرزا يوسف آشتياني اعتصام دفتر که بعدها به اعتصام‏الملک موسوم گرديد، فرزند ميرزا ابراهيم‏خان مستوفي آشتياني است و در 1253ش در تبريز به دنيا آمد. در کودکي نزد پدر و آموزگاران برگزيده، به تحصيل مقدمات پرداخت. سپس ادبيات عرب، فقه، اصول، منطق، کلام و حکمت را نزد استادان اين علوم، بسزا آموخت. در خط‏هاي چهارگانه نستعليق، نسخ، شکسته و سياق به استادي رسيد و علوم جديد را نيز به خوبي فرا گرفت. در زبان‏هاي ترکي استانبولي، دبيري شيرين‏سخن، در زبان فرانسوي، مترجمي توانا و در ادبيات عرب، مترجمي بي‏همتا گرديد و به همين دليل در مصر، عراق و سوريه اشتهاري به دست آورد.
هنوز بيست سال از عمرش نگذشته بود که يکي از کتاب‏هايش که به زبان عربي بود در شمار کتاب‏هاي درسي مصريان قرار گرفت و اديبان اين کشور بر کتاب عربي ديگرش که «ثورة‏الهند» نام داشت، ستايش‏ها نوشتند و ناشران مصري بر خريد حق نشر آن بر يکديگر سبقت گرفتند.
ميرزا يوسف چند سال قبل از اعلام مشروطيت و در ربيع‏الثاني 1318ه••• .ق کتاب «تحريرالمرأة» (آزادي زنان)، تأليف «قاسم امين‏مصري» را که در دفاع از حقوق و حرّيت بانوان است با نام «تربيت نسوان» به فارسي برگردانيد و در تبريز به طبع رسانيد. اين حرکت فرهنگي در گرماگرم تعصب‏هاي خشن و بي‏مورد، يکي از شجاعت‏هاي ادبي است و قبل از انقلاب مشروطه کسي اين گونه موضوع حقوق زنان را مطرح نکرده بود. يوسف اعتصامي در جواني به تهران رفت و ماهنامه علمي، ادبي و اخلاقي «بهار» را منتشر کرد. اولين اشعار پروين در همين مجله درج گرديد. وي آثاري از «ژول‏ورن»، «ويکتور هوگو» و ديگر نويسندگان خارجي را به فارسي ترجمه و خود نيز کتاب‏هايي تأليف کرد. اعتصامي مدتي در وزارت فرهنگ مشغول به کار شد، ايامي هم نماينده مجلس بود. او رياست کتابخانه مجلس و عضويت کميسيون فرهنگ را تا آخر عهده‏دار بود. اين نامدار عرصه ادب و انديشه در 12 دي 1316 بدرود حيات گفت و پيکرش در قم، به خاک سپرده شد.
مادر پروين، اختر اعتصامي نام داشت که در اصل آذربايجاني بود. بانو اختر الملوک دختر ميرزا عبدالحسين شوري بخشايشي مُلقّب به قوام‏العداله (از منشيان و سخنوران عصر ناصري) بود. «شوري» داراي طبعي روان و خطي خوش بود. اين بانو که پرورش‏يافته چنين اديبي بود، احساسات لطيف و شاعرانه دخترش را شکوفا ساخت. محصول ازدواج اعتصام‏الملک با او، چهار پسر و يک دختر بود. او نيز در 26 ارديبهشت 1352 درگذشت و در جوار حرم حضرت فاطمه معصومه(س) در شهر مقدس قم دفن گرديد.

تولد و ايام کودکي و نوجواني

در چنين خانواده‏اي که رايحه فرهنگ، انديشه و ادب از آن ساطع بود، در 25 اسفند ماه سال 1285ه••• .ش يعني هفت ماه و ده روز پس از اعلام فرمان مشروطيت (14 مرداد 1285ش) کودکي ديده به جهان گشود که «رخشنده» نام گرفت و بعدها تخلّص «پروين» را براي خود برگزيد. در همان اوان زندگي که اين طفل در پرتو پرورش‏هاي مادري خوش‏ذوق و تربيت‏هاي پدري پرمايه، نهال وجود خود را بارور مي‏ساخت، زمانه‏اي پرحادثه را ناظر بود، ملتي به جان آمده از ظلم و خودکامگي و برخاسته از خواب سنگين هزاره‏ها در پرتو اميدي نويافته، در ظلماتي که او را از هر سو در خود فرو گرفته بود، راهي به رهايي مي‏جست.
با وجود آنکه چند ماهي پس از تولدش مردم انقلاب مشروطه را به رهبري روحانيت سامان دادند اما آنان تا رسيدن به سرمنزل مقصود و حاکميت قانون راهي دراز در پيش داشتند و متأسفانه دولت‏هاي پس از مشروطه هم با کشتار و ويراني، اندوهي مرگبار را در همه جا چون ابري سياه گسترانيدند. دولت‏هاي ابرقدرت چون روس، انگليس و بعد هم آمريکا ايران را معرض تاخت و تاز خويش قرار داده و براي سلطه بر ملت اين سرزمين، با يکديگر در رقابتي شديد بودند. رضاخان هم وقتي روي کار آمد، راه ديکتاتوري، جاه‏طلبي و سرکوبي حق‏طلبان و آزادي‏خواهان را پيش گرفت. در چنين روزگار تيره و تاري، پروين مقدمات ادب پارسي و عربي را از پدرش فرا گرفت و از سن هفت سالگي شعر گفتن را آغاز کرد و اعتصام‏الملک را غرق شور و نشاط کرد. پس از اين، در آموزش و پرورشِ يگانه دخترش به جان کوشيد و در تربيت او از هيچ لحظه‏اي فروگذار نکرد. خانه‏اش ميعادگاه دانشوران و اديباني چون علي‏اکبر دهخدا، محمدتقي بهار، عباس اقبال آشتياني، سعيد نفيسي و حاج سيدنصراللّه‏ تقوي بود. بي‏شک حضور اين جمع، در شکوفايي قريحه شعري پروين بسيار مؤثر بود و آنان همواره ذوق سرشار و استعداد خارق‏العاده اين کودک را مي‏ستودند و چنين نبوغي را با شگفتي تحسين مي‏کردند. پروين از همين سنين کوشا و اهل تفکر بود و غالب اوقاتش را در تنهايي مي‏گذرانيد و کمتر با هم‏سال‏هاي خود به بازي و تفريح مي‏پرداخت. در يازده سالگي با ديوان اشعار فردوسي، نظامي، مولوي، ناصر خسرو، منوچهري، انوري و فرخي يزدي آشنا گرديد. در دوازده سالگي شعر «اي مُرغک» را سرود که به زندگي خودش اشاره دارد: