روش

روش انجام پژوهش، بستگي به هدف، ماهيت موضوع پژوهش و امکانات اجرايي آن دارد.(19) روش جمع آوري اطلاعات و روش آماري جهت تجزيه و تحليل اطلاعات متفاوت بوده و بالطبع، گزينش روش پژوهش نيز بر اساس همين عوامل مي باشد. (20) با توجه به آنکه هدف اساسي اين پژوهش توصيف وضعيت موجود روش هاي تدريس، ارزشيابي آموزگاران و نگرش و رفتار مذهبي دانش آموزان مي باشد، از اين رو، از روش تحقيق توصيفي بهره گيري شده است.
جامعه ي آماري در اين پژوهش عبارت است از: همه ي دانش آموزان مقطع دبيرستان، اعم از دختر و پسر که در سال هاي اول، دوم و سوم دبيرستان هاي ناحيه 2 کرمان مشغول تحصيل هستند که شامل 9077 دانش آموز پسر و 7954 دانش آموزان دختر که جمعاً 18031 نفر است و همچنين 36 دبير ديني مرد و 57 دبير ديني زن که در مقطع دبيرستان مشغول تدريس هستند.
نمونه ي اين پژوهش همه ي دانش آموزان مقطع دبيرستاني که به نحوي در محدوده ي تدريس دبيران ديني و قرآن قرار مي گيرند و همه ي دبيران ديني و قرآن را شامل مي شود. در اين پژوهش به دليل گسترده بودن شمار دانش آموزان از روش نمونه گيري خوشه اي چند مرحله اي (21) بهره گيري شده است. در اين روش، واحد اندازه گيري، فرد نيست، بلکه گروه ها به صورت تصادفي گزينش مي شوند، در صورتي که عمل نمونه گيري، به صورت تصادفي ساده در داخل گروه ادامه يابد، نمونه گيري خوشه اي چند مرحله اي ناميده مي شود. اين روش نمونه گيري، زماني به کار برده مي شود که جامعه ي آماري گسترده باشد و گزينش نمونه از اعضاي جامعه، دشوار و نيازمند وقت، نيروي انساني و هزينه ي زياد بوده و گزينش گروهي از اعضا، امکان پذير و آسان تر از گزينش اعضاي جامعه باشد. اين روش، در مدارس و پژوهش هاي آموزشي کاربرد بسياري دارد و اجراي آن در مقايسه با ديگر روش ها، نيازمند وقت کمتري است و موجب صرفه جويي در منابع مالي و انساني است.
به منظور گزينش مناسب گروه نمونه و با در نظر گرفتن تجربه ي آموزشي کارشناسان اداره ي آموزش و پرورش ناحيه 2، عوامل سه گانه ي کادر آموزشي، امکانات آموزشي و فيزيکي مدارس، موقعيت اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي دانش آموزان مدارس، مبناي تقسيم بندي جامعه ي آماري به چهار گروه نمونه دولتي، «قابل توجه»، «عادي» و «لازم التوجه» قرار گرفت که اين تقسيم بندي در جدول (1) آمده است.

جدول 1: تقسيم بندي مدارس و شمار دانش آموزان به تفکيک هر پايه

گروه	نام آموزشگاه	پايه اول	پايه دوم	پايه سوم	جامعه نمونه
گروه 1: مدارس نمونه دولتي	دخترانه شهيد ايرانمنش پسرانه سيد کمال الدين موسوي	66	39	64	19
گروه 2: مدارس قابل توجه	پسرانه امام خميني (دولتي) پسرانه طالقاني (دولتي) پسرانه خواجوي کرماني (غيرانتفاعي) دخترانه پروين اعتصامي (دولتي) دخترانه ملاصدرا (دولتي) دخترانه يکان (غير انتفاعي) دخترانه روشنگر (غيرانتفاعي) دخترانه ريحانه (غير انتفاعي) دخترانه فاطميه (دولتي)	272	216	164	71
گروه 3: مدارس عادي	پسرانه قدس (دولتي) دخترانه اعتصام (دولتي) دخترانه اسوه (دولتي) دخترانه وليعصر (دولتي) دخترانه 38 شهدا (دولتي)	224	64	66	37
گروه 4: مدارس لازم التوجه	پسرانه کيخسرو شاهرخ (دولتي) دخترانه بنت الهدي باغين (دولتي) دخترانه حجاب اختيار آباد (دولتي)
جمع جامعه ي نمونه					307

(لازم به يادآوري است مدارسي که در اين تقسيم بندي چهارگانه قرار نگرفته اند زير گروه مدارس عادي بوده اند.)

پس از تقسيم بندي مدارس به چهار گروه بالا، از هر گروه 3/1 يا 30% دبيرستان ها به تصادف گزينش شده است. سپس 30% جمعيت آن ها گزينش و دوباره از 30% جمعيت آن ها 30% گزينش شده است، که همه ي اين موارد به شکل کاملاً تصادفي بوده است. نتيجه ي گزينش به شرح زير است:
از مدارس گروه 1 به دليل اينکه در زمان انجام پژوهش تنها دو مدرسه ي نمونه بيشتر موجود نبود، يکي از آن ها به طور تصادفي گزينش شد که نمونه ي اين تحقيق، دبيرستان نمونه دولتي شهيد ايرانمنش بود.
از مدارس گروه 2، که شامل مدارس قابل توجه مي باشند، سه مدرسه به شکل تصادفي انتخاب شده اند که شامل دبيرستان پسرانه ي امام خميني، دخترانه ي پروين اعتصامي و غير انتفاعي دخترانه ي ريحانه مي باشند.
از مدارس گروه 3، که مدارس معمولي اند دبيرستان پسرانه ي قدس و دخترانه ي اعتصام انتخاب شده و از مدارس گروه 4، که شامل مدارس لازم التوجه مي باشند، دبيرستان پسرانه ي کيخسرو شاهرخ گزينش شده اند، که با توجه به آمار دانش آموزان اين دبيرستان ها و انتخاب 3/1 از جمعيت دانش آموزي، جامعه ي نمونه تحقيق شامل 307 دانش آموز شده است که به شکل تصادفي از بين سال هاي اول، دوم و سوم گزينش شده اند. لازم به يادآوري است که جمعيت جامعه ي نمونه با توجه به گروه بندي مدارس، در جدول (1) آمده است.
در مواردي که تماس مستقيم با آزمودني ها وقت فراوان مي گيرد و يا هزينه ي زيادي را مي طلبد، يا به دليل حجم زياد نمونه و گستردگي آن، دشوار و يا حتي غير ممکن باشد، از ابزار پرسش نامه براي جمع آوري داده ها استفاده مي شود.
در اين پژوهش نيز با توجه به حجم زياد نمونه و گسترده بودن آن، براي صرفه جويي در وقت و هزينه، از پرسش نامه براي جمع آوري داده ها بهره گيري شده است.
پرسش نامه در بيشتر جاها شرايط عملي تر و آسان تري را فراهم کرده و به پژوهشگر اين امکان را مي دهد تا نمونه هاي بزرگ تر را مطالعه و بررسي کند، همچنين موجب ايجاد شرايط تقريباً يکسان آزمودني ها هنگام تکميل پرسش نامه است.
جمع آوري اطلاعات جهت پژوهش بالا از راه 4 پرسش نامه ي 5 گزينه اي صورت گرفته است. براي تهيه ي آن، نخست پرسش هاي پژوهش، مفهوم سازي شد و ابعاد هر مفهوم مشخص گرديد، تا سرانجام معرف هايي که به کمک آن ها بتوان ابعاد متغير را اندازه گيري کرد، مشخص شوند.
براي تبديل کيفيت به کميت و بيان مطالب به صورت آماري، همچنين آساني کار پاسخ گويان، از طيف ليکرت استفاده شد تا ميزان دقت و سنجش بالا رود و همچنين امکان محاسبات آماري در سطحي دقيق فراهم شود. در اين روش، آزمودني ها نظر خود را بر مبناي يک طيف که معمولاً از 5 قسمت تشکيل شده و با واژه ها يا نشانه ها مشخص شده است، در برابر هر يک از پرسش ها روشن مي کنند. با توجه به اينکه اين روش از دقت و اعتبار بالايي برخوردار است، لذا در بسياري از پژوهش هاي ميداني وسيع و نيز در علوم اجتماعي مناسب و با کاربرد زياد قابل استفاده است.
از 4 پرسش نامه ي استفاده شده در اين پژوهش دو پرسش نامه مربوط به دبيران و دو پرسش نامه مربوط به دانش آموزان مي باشد. دو پرسش نامه ي مربوط به دبيران، به صورت يک پرسش تنظيم و در اختيار آن ها قرار گرفته است. پرسش هاي پرسش نامه در دو بخش تنظيم شده است که بخش اول از پرسش 1 الي 34، مربوط به بررسي روش تدريس و بخش دوم از پرسش 35 الي 60 مربوط به بررسي روش ارزشيابي دبيران مي باشد. پرسش نامه هاي مربوط به دانش آموزان نيز به صورت جداگانه بوده که يک پرسش نامه مربوط به سنجش نگرش ديني و شامل 32 پرسش و پرسش نامه ي ديگر مربوط به رفتار ديني دانش آموزان و شامل 7 پرسش مي باشد.
پرسش نامه ي پژوهش هم روايي محتوايي و هم روايي صوري دارد. روايي عبارت است از ميزان کارآيي آزمون براي اندازه گيري خصيصه اي که به منظور اندازه گيري آن خصيصه ساخته شده است. (22) رواسازي تست، گرد آوري شواهد گوناگوني است که نشان مي دهد نمونه پرسش هاي تست، آنچه را که پژوهشگر در پي آن است، مي سنجد. (23)
آزمون، زماني داراي روايي محتوايي است که پرسش هاي مطرح شده در آن، نمونه ي معرفي از تمامي حيطه ها و مهارت ها، توانايي ها، درک مفاهيم و ساير رفتارهايي باشد که قرار است به وسيله ي آزمون، اندازه گيري شود. تجزيه و تحليل روايي محتوايي تا حدي جنبه ي ذهني دارد و اگر چه چند متخصص، پس از تحليل محتوايي آزمون، آن را تأييد کنند، مي توان به آن استناد کرد. (24)
پرسش هاي پرسش نامه با بهره گيري از نظر متخصصان، صاحب نظران، کتاب هاي گوناگون و پژوهش هاي پيشين، تنظيم شده و براي اظهار نظر و بررسي در مورد روايي محتوايي آن، در اختيار چند نفر از استادان، متخصصان و صاحب نظران روان شناسي و علوم تربيتي قرار گرفت. بنا به نظر متخصصان، محتواي پرسش ها، متناسب با پرسش هاي پژوهش است و با اهداف پژوهش سازگاري دارد.
با توجه به نتايج به دست آمده، روايي پرسش نامه بررسي روش تدريس و ارزشيابي، برابر با 90/66%، روايي پرسش نامه سنجش رفتار ديني، برابر با 85/002% و روايي پرسش نامه ي نگرش ديني، معادل 77/33% محاسبه شد.
اعتبار، به دقت و صراحت روش اندازه گيري مربوط مي شود. شاخص هاي اعتبار، نشانه ي ثبات و قابليت تکرار ابزار اندازه گيري است. آنچه در مبحث اعتبار مورد توجه است، درجه و دقت اندازه گيري است و پژوهشگر مي خواهد بداند اگر فردي را دو بار با روش مورد نظر بسنجد، نتايجي که به دست مي آيد، با چه دقتي تکرار مي شود. (25)
اعتبار، دو معناي متفاوت دارد: معناي نخست اعتبار، ثبات و پايايي نمره هاي آزمون در طول زمان است؛ به اين بيان که اگر يک آزمون، چند بار درباره ي يک آزمودني اجرا شود، نمره ي وي در همه ي موارد يکسان باشد. معناي ديگر اعتبار، به همساني دروني آن اشاره دارد و مفهوم آن اين است که، پرسش هاي آزمون تا چه اندازه با يکديگر همبستگي متقابل دارند.
اگر ضريب اعتبار آزموني کم باشد، بدان معناست که پرسش هاي گوناگون آزمون، متغير واحدي را اندازه گيري نمي کنند. به ديگر سخن، آزمون ممکن است داراي اشکال باشد.
بنابراين، آزموني که بين پرسش هاي آن هماهنگي وجود داشته باشد، از همساني دروني بالايي برخوردار است. اگر آزموني براي هدف هاي پژوهشي به کار مي رود، ضريب اعتبار بين 70% تا 80% کافي به نظر مي رسد. (26)
با توجه به نتايج به دست آمده، اعتبار (پايايي) پرسش نامه ي بررسي روش تدريس و ارزشيابي، همبستگي بيش از 99% را نشان مي دهد. اعتبار پرسش نامه ي رفتار ديني نيز همبستگي بيش از 99% را بيان مي کند و اعتبار (پايايي) پرسش نامه ي نگرش ديني هم همبستگي بيش از 99% را نشان مي دهد.
به منظور کشف نارسايي هاي پرسش نامه و آشنايي با دشواري هاي احتمالي اجرا و همچنين تعيين ضريب اعتبار پرسش نامه، نخست به طور مقدماتي پرسش نامه هاي تهيه شده، روي دو گروه نمونه ي 10 نفري اجرا شد: (يک گروه از دبيران و يک گروه از دانش آموزان). پس از آن، با توجه به اينکه يکنواخت بودن آموزش براي تکميل نهايي پرسش نامه و يکساني تقريبي شرايط همه ي پاسخ گويان هنگام تکميل پرسش نامه، مورد نظر پژوهشگر قرار داشته است، پژوهشگر به هر دبيرستاني که به صورت تصادفي خوشه اي انتخاب شده مراجعه و پس از توجيه مدير دبيرستان، دانش آموزان گروه نمونه، با روش تصادفي ساده گزينش شدند. پيش از تحويل پرسش نامه به دانش آموزان، توضيحات لازم داده شد و وقت کافي جهت پاسخ دادن به پرسش هاي پرسش نامه براي آن ها در نظر گرفته شد و از آنان خواسته شد که کاملاً صادقانه و دقيق به پرسش هاي پرسش نامه پاسخ دهند.
نيز به آن ها ياددآوري شد که از نوشتن نام و نام خانوادگي خودداري کنند. از مدير و معاونان نيز درخواست شد که در محل تعيين شده براي پاسخ گويي دانش آموزان به پرسش هاي پرسش نامه حضور نداشته باشند. پس از اينکه دانش آموزان به پرسش ها پاسخ دادند، پرسش نامه جمع آوري شده و تجزيه و تحليل گرديد.
در اين پژوهش براي توصيف داده هاي جمع آوري شده، از انواع شاخص هاي آمار توصيفي از جمله فراواني، درصد، درصد پاسخگو، فراواني تجمعي، انواع جداول و نمودارها و ميانه سطري بهره گيري شده است. براي چگونگي ارتباط بين متغيرها، از ضريب همبستگي «پيرسون»، «اسپيرمن» و «رگرسيون» بهره گرفته شده است و همه ي محاسبات آماري، به وسيله ي رايانه نرم افزار spss انجام گرديد است و نحوه ي نمره گذاري پرسش نامه ها به گونه اي بوده که براي مثال در 34 پرسشي که مربوط به روش تدريس بوده است، گزينه اي که بهترين حالت يا روش را مشخص مي کند، نمره ي 5 دارد.حال اگر هر ستون مربوط به يک پرسش و هر سطر مربوط به يک فرد (پرسش نامه) باشد، بايد از پاسخ هاي داده شده يک ميانه ي سطري گرفته شود؛ يعني 34 عدد ستون، تبديل به يک ستون شود که تمام تجزيه و تحليل مثلاً مربوط به روش تدريس، بر روي اين ستون انجام شود.
علاوه بر اين از آنجايي که همه ي پرسش ها پنج گزينه اي هستند و پاسخ ها، کدهاي 1 تا 5 دارند بنابراين ميانه ي آن ها نيز در فاصله ي 1 تا 5 قرار مي گيرد که به صورت زير کد گذاري شده است:
1- بسيار ضعيف، 2- ضعيف، 3- متوسط، 4- خوب، 5- عالي.
ستون هاي ديگر (روش ارزشيابي، نگرش ديني و رفتار ديني) نيز به همين روش محاسبه و کد گذاري شده اند.
منبع:ماهنامه اسلام و پژوهش هاي تربيتي 1
/ن