نگاهي به سيره تربيتي حضرت صديقه طاهره(سلام الله عليها) ؛ فاطمه(سلام الله عليها)

آغاز پرورش اخلاقي كودك
كودك از زماني كه پا به عرصه وجود مي گذارد، روح او چون لوحي سفيد آمادگي پذيرش هر نقشي را دارد و اولين نقاشي كه شخصيت او را جزء به جزء ترسيم مي كند، مادر است. آنچه از كودكي بر ضمير شخص نقش مي بندد، در مراحل بعدي زندگي او آثار مهمي از خود برجاي مي گذارد.
در روايتي آمده است؛ مادري نزد دانشمندي رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زماني بايد تربيت او را شروع كنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تاكنون تربيت او را آغاز نكرده اي، عمر او را بيهوده تلف ساخته اي؛ زيرا از موقعي كه اولين تبسم بر لبهاي طفل ظاهر مي گردد، زمان تربيت او آغاز مي شود. (1)
اولين مكان مقدسي كه انسان در بدو تولد در آن پرورش روحي و جسمي مي يابد، محيط خانه و خانواده است و بي گمان سرنوشت هر انساني ريشه در روحيات و خصلتهاي كساني دارد كه در دوران طفوليت و خردسالي، نزديكترين انسانها به او بوده اند. رفتار پدر و مادر هر گونه كه باشد، براي كودكان كه از هر نوع رشد عقلي بي بهره اند، الگويي مؤثر خواهد بود تا بتوانند نيكيها و پليديها را بشناسند. از اين رو، نقش سازنده پدر و مادر و بويژه مادر، در تعيين سرنوشت فرزندان، بسيار در خور توجه است، دامن پدر و مادر محيط مناسبي جهت پرورش بذر سعادت و يا شقاوت در دل فرزندان است، زيرا كودكان با علاقه و پيوندي كه با اولياي خود دارند، آنها را نمونه و سرمشق خود قرار مي دهند و مي كوشند رفتارشان را با افعال آنها انطباق دهند. (2)
اسلام، شخصيت آينده كودك را مرهون تربيت و پرورش و مراقبت پدر و مادر مي داند. پيامبر اعظم(ص) مي فرمايند: فرزندان خود را تربيت كنيد، چه در برابر آنان مسؤوليت بزرگي داريد.(3)
ائمه(ع) با ظرافت، حساسيت و دقت نظر، مسايل تربيتي فرزندان به ويژه پرورش روح و شخصيت آنها را پي مي گرفتند بي شك توفيق بي مانندي كه اين بزرگواران و به ويژه حضرت زهرا(س) به عنوان الگوي مادر مسلمان، در تربيت كودكان داشتند، ناشي از معرفت عميق و صحيح ايشان از دستوراتي بود كه اسلام درباره انسان ارايه كرده و روش تربيتي و اخلاقي حضرت فاطمه(س) بهترين شيوه و تجربه براي ساختن نسلي پاك و سعادتمند است.
حضرت زهرا(س) كه خود، تربيت يافته دامان وحي بود، به خوبي مي دانست كه در تربيت اسلامي از چگونگي شيردادن به كودك و نگاه هاي محبت آميز مادر گرفته تا تمام حركات و اعمال و گفتارش، بر روحيه حساس آنها تأثير مي گذارد. (4)
ايشان مي دانست كه بايد اماماني چون حسن و حسين(ع) و شيرزناني چون زينب و ام كلثوم را تربيت كند و نمونه هايي را به جامعه تحويل دهد كه آيينه و معرفت حقيقت روح اسلام باشند و حقايق و معارف قرآن در وجودشان جلوه گر باشد و انسانهاي كمال يافته اي كه از اين مكتب اعجازآميز بيرون مي آيند، به خوبي مي توانند روح پرعظمت و نيروي وصف ناپذير وجودي حضرت زهرا(س) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بي آلايشي كه نسلي پاك را به تاريخ هديه كرد و در حقيقت، مادر روزگار همچو آن را به خود نديده و نخواهد ديد و برماست كه با به كار بستن شيوه هاي تربيتي آن حضرت، در تربيت و پرورش نسلي پاك همت گماريم تا از اين رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمين كنيم.

تأثير شخصيت معنوي مادر بر كودك

مجموعه خصلتهاي روحي و رواني مادر، عامل مؤثري در تكوين شخصيت كودك است. طينت پاك و الهي مادر بر وجود فرزندان چنان اثر مي گذارد كه زمينه الهي شدن آنها را فراهم مي سازد.
برتري و شايستگيهاي روحي و رواني حضرت زهرا(س) عامل مهمي در شكل گيري شخصيت كودكان بزرگوارش بود. چنان كه در زيارت حضرت سيدالشهدا(ع) مي خوانيم:
«شهادت مي دهم كه نوري بودي در صلب مردان بزرگ و در رحم زناني پاك كه هرگز آلوده به ناپاكيهاي جاهليت نگرديد.» (5) شخصيت عظيمي چون امام حسين(ع) از دامان پاك و سرشت الهي اي، چون زهراي مرضيه مقدور و ممكن شده است.

تأثير نام نيكو بر شخصيت فرزند

نام گذاري، براي طفل اهميت بسياري دارد؛ زيرا اولين چيزي كه در فهم لطيف و حساس كودك راه پيدا مي كند، نام و شهرت اوست و اين كه اين نام حاصل چه بار فرهنگي و معنايي است تأثير شگرفي بر روح و روان او دارد، بدين جهت اميرالمؤمنين(ع)، يكي از حقوقي را كه فرزندان بر عهده پدر دارند، نام نيكو و پسنديده مي شمارد و مي فرمايد:
«تعيين نام مناسب، حقي است كه فرزند بر ذمه پدر خود دارد.» (6)
حضرت زهرا(س) با همفكري و همياري پيامبر(ص) و علي(ع) زيباترين نامها را براي فرزندانش انتخاب كرد و حقي كه بر عهده داشت به بهترين شكل ممكن ادا كرد تا زمينه اي براي پرورش هر چه بهتر روح و روان فرزندانش به وجود آيد. (7)

رفتار و اخلاق عملي

با پند و اندرز نمي توان صحت و درستي اخلاقي را كه رعايت نمي شود، به ديگران اثبات كرد و آموخت. كسي كه مي خواهد ديگري را تربيت كند بايد در عمل، به آنچه مي گويد پايبند باشد. مادري كه به تربيت فرزند خود علاقه مند است، بايد خود، داراي فضايل اخلاقي باشد و همواره رفتار صحيح را رعايت كند تا فرزندانش با آسودگي خاطر، در عمل از او الگو گيرند.
حضرت زهرا(س) با عمل به آنچه مي فرمود، فرزندانش را با اخلاق و رفتار اسلامي آشنا مي ساخت، چنان كه امام حسن(ع) مي فرمايد: مادرم، فاطمه(س) را ديدم كه شب جمعه در محراب خويش به عبادت ايستاده بود و پيوسته در ركوع و سجود بود تا اين كه سپيده صبح بردميد و از او مي شنيدم كه براي مردان و زنان مؤمن دعا مي كرد و نامشان را بر زبان جاري مي ساخت و براي ايشان بسيار دعا مي كرد، ولي براي خودش هيچ دعا نمي كرد، من به او گفتم: اي مادر چرا همان گونه كه براي ديگران دعا مي كني براي خود دعا نمي كني؟ فرمودند: « يا بني الجار ثم الدار، اي پسركم نخست بايد همسايگان را دريافت، آنگاه به خانه پرداخت.» حضرت نصيحتي را به فرزندش آموخت كه از شب تا به صبح به آن عمل كرده بود و چنين پند و اندرزي است كه اثر مي گذارد و تربيت مي كند.

پرورش شخصيت توحيدي

پدران و مادران مكلفند تا فرزندان خويش را با روحيه خداپرستي آشنا سازند و شوق عبادت و تقرب به خالق بي همتا را در آنان پرورش دهند. كودكاني كه از نخستين روزهاي حيات خويش، با ايمان به خدا تربيت مي شوند، اراده اي قوي و رواني نيرومند دارند. از همان دوران كودكي، رشيد و باشهامت هستند و نتايج درخشان ايمان، از خلال گفتار و رفتارشان به خوبي مشهود است. (8)
از اساسي ترين مسايلي كه بزرگ بانوي اسلام، در منطق رفتاري خود در تربيت كودكانش بر آن تأكيد مي ورزيد، توجه به روحيه عبادت و حس خداپرستي در فرزندانش بود.
حضرت زهرا(س) چنان شوق بندگي و عبوديت و خضوع در برابر معبود را در دل و جان فرزندانش تقويت مي كرد كه آنان بهترين كارها و بالاترين لذتها و زيباترين دقايق را لحظات عبادت و تقرب به خدا مي دانستند.
حضرت زهرا(س) روحيه تعبد و بندگي را از كودكي به فرزندانش مي آموخت و آنقدر در اين كار جدي و قاطع بود كه نمي گذاشت احدي از اهل خانه خوابش ببرد و مي فرمود، «محروم است كسي كه از بركات شب قدر محروم بماند. (9)
گويا فاطمه(س) مي خواهد از دوران كودكي در قلب پاك فرزندان خود جمال خدا را به تجلي و جان و زبانشان را به حلاوت و شيريني عبادت آشنا كند و محبوب راستين را به آنان نشان بدهد تا در جواني جذب جلوه هاي دروغين نشوند. اين روش تربيتي فاطمه(س) به عنوان يك سنت بسيار پسنديده و قابل اجرا، در گفتار امامان معصوم نيز به چشم مي خورد. (10)

پرورش شخصيت عاطفي

يكي ازمهمترين نيازهاي هر كودك برخورداري از عواطف پاك و مهر و محبت خانواده و خويشاوندان و والدين است. هنگامي كه كودك از زلال محبت خانواده سيراب شد و عطش محبت و توجه عاطفي او برطرف گرديد، با دلي آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماعي مي گذارد تا همگان از بركات وجود او بهره مند شوند. يكي از راههاي پرورش شخصيت عاطفي كودك، ابراز محبت به كودك است.
بوسه هاي مكرر پيامبر اكرم(ص) بر رخسار و دست فاطمه(س) نشانه اي از ابراز علاقه آن حضرت به فرزندش بود. آن حضرت به محبت كردن و توجه به كودكان بسيار اهميت مي داد، چنان كه روزي رسول خدا(ص) امام حسن(ع) را مي بوسيد و نوازش مي كرد، اقرع بن حابس عرض كرد: من ده فرزند دارم، ولي تا به حال هيچ يك از آنان را نبوسيده ام. پيغمبر اكرم(ص) غضبناك شد و فرمود: اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه كنم؟ هر كس نسبت به اطفال ترحم نكند و احترام بزرگسالان را نگه ندارد از ما نيست.(11)
حضرت زهرا(س) نيز كه تربيت يافته چنين مكتبي بود، به پرورش شخصيت عاطفي فرزندان خود اهتمام مي ورزيد.

پرورش روحيه ايثار

مقدم داشتن ديگران بر خود، اصلي بسيار ارزشمند و انساني است كه هر كس، نمي تواند دارنده آن باشد. حضرت زهرا(س) فرزندانش را با چنين روحيه اي پرورش داده بود. (12)
آن جا كه پس از يك روز گرسنگي، وقت افطار، در به صدا درمي آيد و گرسنه بي سرپرستي درخواست طعام مي كند، پس از آن كه حضرت علي(ع) و فاطمه(س) طعامشان را كه قرص ناني بود تقديم آن فقير مي كنند، فرزندان آنها نيز كه پرورش يافته چنين پدر و مادري هستند، ديگران را بر خود مقدم مي شمارند و قرص نان خود را به فقير مي دهند و اين عمل تا سه شب تكرار مي شود و نتيجه اين روحيه ايثار و از خود گذشتگي، آن مي شود كه فرزندان بزرگوار آن حضرت تمام هستي خود را براي پيشرفت و تكامل انسانيت فدا مي كنند.

بازي با كودكان، روش مؤثر تربيت

بازي، شيوه اي است كه تأثيرات مثبت و گوناگوني را بر روحيه فرزند به جا مي گذارد، خلاقيت او را شكوفا و عواطف كودكان را از محبت سيراب مي سازد. بازي كودكانه مادر با فرزندان، رشد جسمي و فكري كودك را سرعت مي بخشد و احساسات پاك مادري را به او منتقل مي كند، نشاط، شادابي و خلاقيت، ابتكار و نوآوري و اعتماد به نفس را در او ايجاد و زمينه را براي ظهور استعدادهاي نهفته كودك فراهم مي آورد.
حضرت فاطمه(س) از همان دوران كودكي با فرزندانش همبازي مي شد و به اين نكته نيز توجه داشت كه در بازي، آنها را در حد طاقتشان با عبادت آشنا سازد، به گونه اي كه حضرت در شب بيست و سوم ماه مبارك رمضان كودكان خود را به بيداري و نخفتن دعوت مي كرد.
حضرت فاطمه(س) در قالب بازي و شوخي، شخصيت كودك را تقويت ساخت و او را به داشتن نيكيها و ارزشهاي اكتسابي تشويق و راهنمايي كرد.

دعا براي سلامتي فرزندان

از وظايف والدين، دقت در سلامت جسم فرزندان است. حضرت فاطمه(س) به عنوان الگو و مادر نمونه، با حساسيت بالايي اين مسأله را پيگيري مي كرد و چنانچه فرزندانش بيمار مي شدند، با توكل به خدا و دعا به درگاه او براي آنها طلب سلامتي مي كرد.
همان گونه كه ابن عباس مي گويد: «حسنين(ع) بيمار شدند، پيامبر(ص) با جمعي از ياران به عيادتشان آمدند و به علي(ع) گفتند: اي ابوالحسن خوب بود نذري براي شفاي فرزندان خود مي كردي، علي(ع) و فاطمه (س) و فضه خادمه نذر كردند كه اگر آنها شفا يابند، سه روز روزه بگيرند. (14)

ارتباط علمي حضرت زهرا(س) با فرزندان

حضرت مجتبي(ع) در پنج سالگي هر روز به مسجد مي رفت و از كلمات و مواعظي كه پيغمبر(ص) در مسجد بيان ميفرمود، همه آنچه را به ذهن مبارك خود مي سپرد، به خانه مي آمد ( و به اقتضاي اداي حق علم كه نشر است) براي مادر بزرگوار خود حرف به حرف بيان مي كرد و چون اميرالمؤمنين(ع) به خانه تشريف مي آورد، حضرت صديقه طاهره(س) آنها را براي آن جناب بازگو مي كرد. روزي حضرت علي(ع) پرسيد: اي فاطمه، تو به مسجد حاضر نبودي از كجا اين كلمات را فهميدي؟ گفت: فرزندم حسن هر روز آنچه پدر بزرگوارم بر منبر مي گويد، بي كم و كاست به همان ترتيب برايم بيان مي كند. (15)
چنان كه گفتيم، فاطمه زهرا(س) با كودكان خود گفتگوهاي علمي داشت و آنان را به بيان نطق علمي تشويق مي كرد و اين كار مادر افزون بر انس امام حسن مجتبي(ع) با مسجد سبب مي شد كه وي با شوق و اشتياق همه مواعظ و حكمات پيامبر را به ذهن بسپارد.

پي نوشت :

1- مجيد رشيدپور، تربيت كودك از ديدگاه اسلام، ص9
2- همان؛ ص 8
3- مهدي نيلي پور، فرهنگ فاطميه (الفباي شخصيت حضرت زهرا(س)، ص 122.
4- همان، ص 123
5- مفاتيح الجنان، زيارت امام حسين(ع)، ص 783
6- نهج البلاغه، خطبه 399
7- انصاري، جلوه هاي رفتاري حضرت زهرا(س) دفتر تبليغات اسلامي، ص 34
8- محمدتقي فلسفي، گفتار فلسفي، كودك از نظر وراثت و تربيت، ص 178
9- دعائم الاسلام، ج 1، ص 282
10- جلوه هاي رفتاري حضرت زهرا(س)، ص 44
11- فاطمه زهرا(س) ، المرء النموذجيه في الاسلام، ترجمه: علي الجمال الحسين، ص 71
12- فرهنگ فاطميه، ص 75
13- جلوه هاي رفتاري حضرت زهرا(س)، ص 39
14- فرهنگ فاطمي، شأن نزول سوره هل اتي، ص 376 ، علامه اميني، الغدير، در فضيلت اهل بيت(ع)
15- همان، ص 54

منبع: روزنامه قدس