زماني كه تلويزيون در اوايل دهه پنجاه شمسي وارد ايران شد، در ابتدا تعداد معدودي از خانواده ها قادر و مايل به خريد آن بودند، گذشته از توانايي اقتصادي، برخي شبهات و ترديدها كه ريشه در اعتقادات سنتي و مذهبي مردم داشت مانع از ورود تلويزيون به خانه ها مي شد. اما امروزه تقريباً در همه خانه ها، هتلها، در بسياري از فروشگاههاي كوچك و بزرگ، ايستگاههاي قطار و فرودگاهها، خوابگاههاي دانشجويي، اتاق انتظار پزشكان و حتي اتاق بيماران در بيمارستان تلويزيون به ابزاري معمولي وجزيي از مبلمان فضا تبديل شده است. اخيراً حتي تلويزيون به بوستانها نيز راه يافته است و بعضي مردم شبهاي كوتاه تابستان را ضمن برخورداري از فضاي سبز بوستان به تماشاي برنامه مورد علاقه خود مي پردازند. علاوه بر اين، گسترش شبكه هاي تلويزيوني ملي، محلي و بين المللي، افزايش ساعات پخش برنامه هاي تلويزيوني و رشد نرم افزاري و سخت افزاري فناوري تلويزيون (گيرنده ها و فرستنده هاي ماهواره اي، دستگاههاي ضبط و پخش ويديو كاست و ويديو سي دي) به تنوع انتخابها براي مخاطبان منجر شده است. آمارهاي رسمي نشان مي دهند ميزان مشاهده تلويزيون توسط افراد ايراني نزديك به چهار ساعت و نيم در روز است. همچنين براساس آمار مركز تحقيقات صدا و سيما در سال 1384، 97 درصد جمعيت، بيننده برنامه هاي تلويزيوني بوده اند.
از لحاظ كاركردي، كسب اخبار، اطلاعات عمومي، آموزش مهارتهاي زندگي و سرگرمي عمده ترين و روشن ترين كاركردهاي تلويزيون هستند. به گونه اي كه پژوهشهاي مختلف در مورد تأثير و تأثرات خانواده و تلويزيون مؤيد اين نكته است كه تلويزيون چه از لحاظ محتوايي و چه از لحاظ دگرگوني سبك زندگي، تأثيرها، كاركردهاي مثبت و منفي اجتماعي و روانشناختي فراواني براي خانواده در كليت آن و براي اعضاي خانواده به عنوان فرد دارد كه جامعه را نيز در نهايت متأثر خواهد كرد.
چنانكه تلويزيون يكي از ابزار مهم اجتماعي شدن و هويت يابي افراد در جامعه است. همچنين از طريق آگهي هاي بازرگاني بر شيوه مصرف خانواده نيز تأثير گسترده اي دارد. به هر روي در اين نوشتار با نگاهي به بعضي تحقيقات انجام شده درباره آثار تلويزيون بر خانواده راهكارهايي براي كنترل اين مسائل ارائه مي شود.

قاعده اول:

زماني كه كسي تلويزيون تماشا نمي كند، آن را خاموش كنيد. اين موضوع را به فرزندتان نيز بياموزيد. بدين ترتيب آنها فرا مي گيرند كه تلويزيون هم مثل هر وسيله اي تنها در مواقع لزوم بايد روشن باشد، زيرا كار كردن بي وقفه آن مي تواند مانع از فعاليتهايي نظير گفت و گو، مطالعه، انجام تكاليف، گفت و گوي تلفني، خواب و... در مجاورت آن باشد.

قاعده دوم:

از تلويزيون به عنوان پرستار بچه استفاده نكنيد: فكر كنيد كه چه قدر يك پرستار بچه را با دقت انتخاب مي كنيد. به همين اندازه در مورد آنچه فرزندانتان در طول روز در تلويزيون مي بينند دقت داشته باشيد.

 

قاعده سوم:

از آنچه كودكتان در تلويزيون مي بيند باخبر باشيد. بچه ها هر چه كوچكتر باشند، تأثيرپذير و در ارزيابي ارزشهاي مخالف ارزشهاي خانواده و جامعه كم تجربه ترند. به علاوه از آنجا كه تأثيرپذيري عاطفي بچه ها زياد است و گاه متوجه مرز ميان تخيل و واقعيت نيستند، ديدن بعضي برنامه ها مي تواند حتي به اختلال منجر شود.

 

قاعده چهارم:

تلويزيون را خارج از اتاق خواب كودكان قرار دهيد: وقتي كودكان در اتاق خود آن را تماشا مي كنند زير نظر گرفتن آنچه تماشا مي كنند مشكل است. وجود يك دستگاه تلويزيون در اتاق كودكان مانع مشاركت آنان در فعاليتهاي خانوادگي بوده و باعث مي شود آنها زماني را كه بايد صرف فعاليتهاي فكري و جسمي ديگر، مطالعه، درس خواندن و خواب بكنند صرف تماشاي تلويزيون كنند. تماشاي زياد آن نيز به همين دليل، امروزه يكي از دلايل چاقي روزافزون كودكان عنوان شده است. همچنين پژوهشگران دريافته اند ميزان استفاده از رسانه هاي الكترونيكي (تلويزيون و بازيهاي رايانه اي و ويديويي) نسبت به رسانه هاي چاپي تأثير قابل ملاحظه اي بر نمرات مدرسه دارد، زيرا افزايش استفاده از رسانه هاي چاپي به طرز چشمگيري به افزايش دامنه لغات، اطلاعات عمومي، هجي كردن و مهارت زباني كمك مي كند و حتي بر تفاوتهاي هوشي و تواناييهاي مطالعه مؤثر است.

قاعده پنجم:

در مورد اينكه كودكان چه وقت و چه چيز را بايد تماشا كنند دستورالعملي تهيه كنيد. اين كار مي تواند با مشاركت و مشورت خود كودكان انجام شود،اما در اين مورد بايد حرف آخر را بزرگترها (والدين) بزنند. البته هر چه قاعده ها واضح تر باشند بهتر است. هر چند وضع محدوديتهاي جديد ممكن است در ابتدا باعث ناخرسندي فرزندانتان شود، اما تداوم و پافشاري شما در اجراي آن بسيار مهم است و در نهايت باعث پذيرش اين قواعد خواهد شد. بدين منظور در روزها و زمانهاي مختلف و براي تمام فرزندان بدون استثنا محدوديتهاي اعلام شده را اعمال كنيد و با همسرتان در مورد اعمال اين قوانين هماهنگي داشته باشيد.

قاعده ششم:

براي تماشاي تلويزيون با هم قراري بگذاريد. تصميم بگيريد كدام برنامه خوب است و آن را به صورت خانوادگي ببينيد. در آخرين روز هفته دور هم جمع شويد و تصميم بگيريد كدام برنامه ها را در هفته آينده ببينيد. در اين مورد با فرزندانتان به بحث و گفت و گو بنشينيد. اگر ترديد داريد، اطلاعات بيشتري به دست آوريد. براي انتخاب برنامه هاي مناسب از مقالات نشريات و نقدها كمك بگيريد و با بزرگسالان ديگر، دوستان و والدين همبازي ها يا همكلاسان فرزندانتان تبادل نظر كنيد.

قاعده هفتم:

در مورد آنچه فرزندتان مشغول تماشاي آن است با وي گفت و گو كنيد: در مورد آنچه تماشا مي كنيد بحث كنيد و سؤالهاي خاصي مطرح كنيد. بپرسيد آنها چه چيزي مي بينند، زيرا ممكن است چيزي بسيار متفاوت از آنچه شما مي بينيد ببينند (برداشت كنند). از آنها بپرسيد چيزهايي كه مي بينند برايشان چه معنايي دارد. بپرسيد چرا فلان برنامه خاص را تماشا مي كنند يا دوست دارند، چه شخصيتهايي را در برنامه هاي مذكور دوست دارند و كدامها را دوست ندارند. در مورد آگهي هاي بازرگاني و اسباب بازيها و خوراكيهايي كه در آنها تبليغ مي شود و كساني كه آنها را تبليغ مي كنند با كودكان بحث كنيد. تحقيقات مختلف نشان داده اند به منظور تقويت امكانات مثبت اجتماعي تلويزيون و كاهش تأثيرهاي منفي آن نياز مبرمي براي تماشاي مشترك تلويزيون و نيز مداخله والدين در امر تماشاي تلويزيون توسط كودكان وجود دارد، بدين ترتيب والدين نه تنها ارزشهاي مورد تأييد خود، بلكه مهارت تفكر انتقادي در هنگام تماشاي تلويزيون را به آنها آموزش دهند. تماشاي مشترك همچنين مي تواند درك و يادگيري كودكان از برنامه ها را تسهيل كند.

قاعده هشتم:

هنگام غذا خوردن تلويزيون را خاموش كنيد: روي يكديگر تمركز كنيد. در مورد اتفاقهايي كه در طول روز براي هر كدام تان افتاده و كارهايي كه كرده ايد با يكديگر صحبت كنيد.

 

قاعده نهم:

از دستگاه ويديو براي ضبط برنامه ها بهره بگيريد: برنامه خوبي را انتخاب كنيد و براي تماشاي آن به صورت خانوادگي برنامه ريزي كنيد. اگر برنامه در زمان نامناسبي پخش مي شود مثلاً موقع غذا خوردن يا انجام تكاليف بچه ها، آن را ضبط كنيد تا بعداً تماشا كنيد.

قاعده دهم:

يك رژيم تماشاي تلويزيون براي خانواده تان داشته باشيد: تعدادي فعاليت مفرح جايگزين تماشاي تلويزيون براي خانواده تان برنامه ريزي كنيد. زماني كه تلويزيون تماشا نمي كنيد با بچه هاي تان اين كار را بكنيد.

قاعده يازدهم:

يك سيستم كوپن تلويزيون ايجاد كنيد: بچه ها كوپنهايي مي گيرند و وقتي برنامه اي را تماشا مي كنند آن را مي پردازند. كوپن هاي مصرف نشده مي تواند در عوض براي فعاليتهاي خانوادگي خاصي مصرف شوند.

قاعده دوازدهم:

تلويزيون را در نقطه مركزي اتاق قرار ندهيد. نگذاريد تلويزيون مركز توجه فرزندان شما بشود. تحقيقات نشان داده اگر تلويزيون در بهترين نقطه اتاق نباشد، افراد كمتر تلويزيون تماشا مي كنند.

قاعده سيزدهم:

برنامه هاي خوب را تشويق كنيد: نظرتان را در مورد شبكه هاي تلويزيوني و ايستگاههاي راديويي و آگهي ها بيان كنيد. به بچه ها بگوييد كدام ها را دوست داريد و كدام ها را دوست نداريد. تحقيقات نشان داده حتي در مورد خردسالان، ترجيحات و عادات والدين در تماشاي تلويزيون، و جهتگيري ايشان نسبت به تلويزيون، شيوه تماشاي تلويزيون فرزندان را به همراه و بدون حضور والدين تحت تأثير قرار مي دهد. «روز بدون تلويزيون» داشته باشيد.

قاعده چهاردهم:

هر سال روزهايي را در تقويم با عنوان «روز بدون تلويزيون» مشخص كنيد. سپس براي آن روز با مشورت همه اعضا فعاليتهاي مفرح و سرگرم كننده كه همه اعضا بتوانند در آنها مشاركت كنند و از آنها لذت ببرند انتخاب كنيد. با اين كار به فرزندانتان خواهيد آموخت كه بدون تلويزيون نيز مي توان سرگرم شد، از تعامل با ديگران لذت برد و چيزهاي فراواني آموخت .