نام هاي ديگر: محمد حجت ، محمد حسيني کوه کمره‏اي
موطن: تبريز
نام پدر : سيد علي
تاريخ وفات: 1372قمري
سيد محمد در ماه شعبان 1310 هجري قمري در تبريز متولد شد و در دامان پر مهر مادر رشد کرد و بزرگ شد. پدران سيد محمد همه از سادات اصيل و شريف روستاي کوه کمره بوده‏اند کوه کمر در قسمت شمال آذربايجان شرقي در منطقه ارس باران واقع شده است و سادات آن منتسب به سادات حسيني و از شرافت و بزرگواري بسيار زيادي برخوردارند و به گفته آية الله مرعشي نجفي سادات کوه کمر به خصوص سادات حسيني آن که آيت الله حجت از آن‏هاست ... به صحت نسب و شرافت حسب و رعايت شدت و در هر عصري مورد توجه عامه و خاصه مردم بوده‏اند.(1)

دوران تحصيلات‏

پدر سيد محمد حجت آقا سيد علي که خود اهل فضل و دانش و کمالات معروف عصر خويش بود از دوران کودکي تربيت فرزندش را به عهده گرفت. در واقع نخستين مکتب درسي و محفل تربيتي سيد محمد حجت محضر پر از صفا و معنويت پدر بود او در زادگاه خويش به جهت ذکاوت و هوش سرشار توانست در اندک زمان علاوه بر ادبيات معمول و مقدمات فقه و اصول با علوم عقلي و رياضيات نيز آشنا شود. آقا سيد محمد علاوه بر اين علوم، در علم طب که معروف به طب قديم بود وارد شد و آن را فراگرفت همچنين وي با علم فيزيک و شيمي نيز در همان دوران جواني آشنا گرديد.
چنانچه از گفته‏هاي خود آقاي حجت بر مي‏آيد وي براي فراگيري برخي از کتب حوزه نزد استاد حاضر نشده است بلکه با مطالعه خويش توانسته حتي آن را تدريس کند. آقاي رازي از زبان وي مي‏گويد:
به حقير فرمودند همه شرح کبير موسوم رياض سيد علي را در نزد پدر خود در تبريز خواندم و جلدين شرح لمعه را با مطالعه تنها يعني بدون اينکه نزد استاد خوانده باشم دو دوره در تبريز درس گرفتم و پس از تکميل سطوح به نجف اشرف عظيمت نمودم(2).

هجرت به نجف‏

وي در سال 1330 هجري قمري در 20 سالگي بود که راهي حوزه علميه نجف گرديد و در آن ديار نيز آنچه که در
توان داشت براي رسيدن به منزلت عالي علمي و معنوي به کار گرفت اساتيدي که آيت الله حجت در نجف در محفل
درس آنها حاضر گشت عبارتند از:
آيت الله سيد محمد کاظم يزدي صاحب عروت که در نزد وي تحصيل فقه نمود. آيت الله آقا سيد ابو تراب خوانساري از علماي معروف، حديث و رجال را فرا گرفت و آيت الله سيد شريعت اصفهاني نيز همچنان از جمله اساتيد وي به شمار مي‏رفت آيت الله حجت همچنان در درس آقا شيخ علي گنابادي و ميرزا حسين نائيني و آيت الله سيد جليل فيروز آبادي و آيت الله آقا سيد ضياء الدين عراقي حاضر گشته و سالهاي خوشه چين دانش از اين بزرگان دانش و معارف بود.(3) مدت اقامت وي در حوزه علميه نجف 20 سال طول کشيده است.
وي در اين مدت هم دوره‏هاي تحصيل را در علوم مختلف به پايان رسانده و هم به منزلت بزرگ علمي نائل مي‏شود و در اواخر در حوزه نجف مسجد شيخ انصاري و مقبره ميرزاي شيرازي شاهد درس باشکوه ايشان بوده است. آيت الله حجت در سال 1349 هجري قمري به جهت بيماري و ناراحتي‏هاي جسمي به ايران باز مي‏گردد.

منزلت علمي آيت الله حجت کوه کمره‏اي

آيت الله حجت در حوزه علميه نجف سالها خوشه چين دانش و معارف محضر بزرگان گرديد و به مقام اجتهاد نائل گشت ايشان از بزرگاني چون آقايان بزرگوار شيخ الشريعه اصفهاني، حاج ميرزا حسن نائيني، سيد ابو الحسن اصفهاني، سيد محمد فيروز آبادي، حاج شيخ عبدالکريم حائري و شيخ ضياء الدين عراقي اجازه اجتهاد و اجازه نقل روايتي نيز داشتند.(4) وي در زمينه‏هاي گوناگون نيز کتابهايي نگاشته‏اند و آثاري که از ايشان به جاي مانده است فراوان است. هرچند مجموعه آثار ايشان در دسترس نيست و نوشته‏هاي ايشان در موضوعات مختلف عبارتند از:
1- رساله استصحاب در اصول 2- کتاب البيع در فقه 3- جامع الاحاديث و اصول در حديث و رجال 4- حاشيه بر کفاية الاصول 5- کتاب الصلوة 6- لوامع الآثار الضرورية در بررسي روايات نبويه در فروع و اصول 7- مستدرک المستدرکات در استدراک آنچه که از صاحب مستدرک به آن نپرداخته است. 8- کتاب الوقف و ده ها اثر و يادداشتهاي ديگر در زمينه‏هاي مختلف.

اقامت در قم‏

در سال 1349 قمري آيت الله سيد محمد حجت در قم اقامت گزيد(5) و تدريس در اين حوزه را آغاز نمود در آن روزگار حوزه علميه قم در سرآغاز شکوفايي خود قرار داشت و در رأس اين حوزه علميه انسان بسيار بزرگ و عالم انديشمند چون آيت الله شيخ عبد الکريم قرار گرفته و اين حوزه در سايه توجه و تلاشهاي ايشان مي‏رفت که از غربت عزلت در فراموشي بار ديگر در جهان اسلام مطرح شود و نامش شهره عالم گردد. آيت الله حائري که از سال 1340 هجري قمري مشغول سامان دادن اين حوزه بود تا زمان ورود آيت الله حجت کوه کمره‏اي که نه سال از اين اقامت سپري مي‏شد توانسته بود کارهاي بسيار اساسي را انجام دهد و در واقع بنيان آن حوزه بزرگي که مي‏رفت تا مهد پرورش و تربيت انسانهاي بزرگي چون امام خميني و چندين مراجع بسيار عالي قدر گردد گذاشته شده بود. ليکن اين براي آيت الله حائري به معناي پايان يافتن مسئوليت نبود بلکه براي ايشان که هنوز به عظمت حوزه علميه قم مي‏انديشيد حضور اساتيدي چون آيت الله حجت که تجربه تدريس و تربيت سالهاي متمادي حوزه علميه نجف را داشت بسيار مبارک و مغتنم بود فلذا آيت الله حائري از همان ابتداي اقامت آيت الله حجت در قم با ايشان نسبت بسيار نزديکي را برقرار مي‏سازد و آيت الله حجت در عين تدريس در حوزه، يکي از ملازمين و مشاورين آيت الله حائري نيز قرار مي‏گيرد.

دوره زعامت‏

آية الله حائري در سال 1355 هجري قمري به ديار ابدي پيوست ليکن ميراث گرانقدر او که همان حوزه علميه بزرگ قم بود با شکوه و عظمت باقي ماند پس از رحلت ايشان آيت الله حجت کوه کمره‏اي از جمله سه تن از کساني بود که آيت الله حائري امور اداره حوزه علميه قم را براي آنها وصيت و سفارش کرده بود.(6) چنانچه در کتاب علماي معاصرين آمده است حاج شيخ عبدالکريم آقا يزدي حائري(پيش از آنکه) بدرود جهان گفته باشد(آيت الله حجت) رإ؛ّّ به نماز خواندن در جاي خود در مسجد حضرت تعيين و به وصايت و نيابت او در انجام کليه امور مذهبي چند ماه پيش از وفات خود تنصيص فرمودند.(7) همچنين پس از رحلت آيت الله حائري مرجعيت آيت الله حجت نيز برطرف گرديد وي به لحاظ اينکه در زمان حيات آيت الله حائري مورد توجه ايشان بود مرحوم آيت الله حائري احتياطات خود را به ايشان ارجاع مي‏دادند. کم کم داراي مقلد شده تا فوت مرحوم حاج شيخ و پس از ايشان جمع کثيري از مقلدين حاج شيخ به ايشان گرويدند.(8) تا اينکه با رحلت آيت الله اصفهاني و آيت الله قمي مؤمنين از سراسر جهان اسلام به ايشان متوجه مي‏شوند. وي پس از آيت الله بروجردي اولين مرجع عالم تشيع بود و ميليونها نفوس شيعه از ايشان تقليد مي‏کردند.(9)
دوره جديد دوره پس از رحلت آيت الله حائري داراي ويژگي‏هاي بخصوص عصر ايشان نبوده است.
در روزگاري که آيت الله حائري بنيان حوزه علميه قم را بنا نهاد و بر کالبد نيم جان آن روح تازه دميد عصر مشکلات و سخت‏ترين روزهاي علماي اسلام و حوزه‏هاي علميه است چرا که در اين دوره حوزه مستقيما در معرض حملات ناجوانمردانه حاکم وقت رضاخان پهلوي قرار گرفته بود و او هر چه مي‏توانست براي جلوگيري از سامان يافتن حوزه انجام مي‏داد اما در دوره پس از رحلت آيت الله حائري هر چند همچنان فشارها وجود داشت ليکن حوزه علميه در جهان مختلف داراي استحکام و ثبات بود. و حکومت پهلوي نيز که اين بار پسرش محمد رضا در رأس امور بود اندکي محتاطانه با علماء و حوزه بر خورد مي‏کرد. علماء در اين دوره توانسته‏اند علاوه بر استحکام پايه‏هاي حوزه علميه به گسترش آن در قم و ساير شهرهاي ايران نيز بپردازند.
آيت الله حجت در اين دوره توانسته است چندين کار مهم و اساسي در حوزه علميه قم انجام دهد. وي پس از قرار گرفتن در رأس حوزه در کنار سامان دادن به وضع معيشتي طلاب که آن روزها طلاب به سختي زندگي خود را مي‏گذراندند در جهت اسکان و فراهم ساختن زمينه‏اي رشد و تحصيل آنان نيز تلاش کرد. مدرسه حجتيه ايشان که به وسعت 13 هزار متر مربع با 126 حجره و با مدرس و مسجد ساخته شد در همين راستا بود. آيت الله حجت در کنار اين مدرسه کتابخانه‏اي نيز تأسيس کردند که 1000 جلد کتاب در زمينه‏هاي مختلف در آن وجود دارد و امروزه محل مطالعه طلاب و محققين است از ديگر تلاشهاي آيت الله حجت جمع آوري کتابهاي خطي و نسخه‏هاي خطي از نوشته‏هاي علماء بزرگوار بود که امروزه ذخايري بسيار گرانسنگ از گذشته است.(10)

شتابان به سوي حق‏

نويسنده آثار الحجة که خود از نزديک حالات و ويژگيهاي معنوي و روحي ايشان را ملاحظه کرده است از حال و هواي روحي و معنوي ايشان حکايتها و داستانها زيادي را آورده است و در صفحات زيادي در خصوص معنويت آيت الله حجت قلم فرسايي کرده است، ما چون بناي اختصار داريم فرصت پرداخت حتي به گوشه هايي از اين گونه احوالات ايشان را که در کتابهاي ديگر و يا خاطره علماي بزرگ آمده است نداريم و در اينجا تنها به يک مورد از ارتباط به رحلت ايشان دارد اشاره مي‏کنيم: مي گويند ايشان در آخرين کسالتي که متوجه ايشان شد و با آن نيز دار فاني را وداع گفت همه خانواده و وکيل خود را احضار کرد و پس از حاضر شدن وصي خود آقاي حاج سيد احمد زنجاني و بعضي فضلاء و ديگر فرمودند مهر مرا بشکن آقايان گفتند براي چه؟ فرمودند: براي اينکه بعد از من کسي از اين مهر سوء استفاده نکند. عرض کردند، حالا چرا؟ فرمودند: از اين کسالت خوب نخواهم شد و اصرار کردند و حاضرين تفأل به نيک نگرفتند و انکار کردند تا ايشان قرآن خواسته و استخاره براي اين کار کردند همه منتظر بودند که آيه وعده بهبودي ايشان بدهد؛ ديدند تا آقا قرآن را گشود و به اول صفحه آن نگاه کرد و با وجد و نشاط فراوان گفت له دعوة الحق (11) و قرآن را به دست داد ديدند (12) آية الله حجت همان طور که خود گفته بود از اين کسالت ديگر بهبود نمي يابد و او پس از بيست و سه سال اقامت در کنار بارگاه حضرت معصومه در قم و تلاش خستگي ناپذير در راه ترويج احکام الهي در روز دوشنبه سوم جمادي الاولي 1372 هجري قمري جان به جان آفرين تسليم مي‏کند و مقبره وي در جلو مسجد مدرسه حجتيه واقع شده است.

شاگردان‏

آيت الله حجت چه در قم و چه در حوزه علميه نجف مورد توجه دوستداران علم و فضيلت بود و کساني که از کياست و هوش و استعداد برخوردار بودند از درک محضر ايشان غافل نمي‏شدند. آثار الحجه با تحليل موقعيت علمي آيت الله حجت در حوزه علميه قم مي‏نويسد: پس از مرحوم آيت الله حائري (مؤسس) در ميان زعماء گذشته حوزه علميه قم مرحوم آيت الله حجت هم از کساني است که از حوزه تدريس فضلاي برجسته و دانشمندان بزرگ و علماي عاليمقام و مجتهدين عظام بيرون آمده و در شهرستان قم و حوزه علميه و ساير شهرستانهاي دور و نزديک ايران مشغول به تدريس و تصنيف و تأليف و خدمات ديني مي‏باشند وي 136 تن از شاگردان ايشان را که هر يک از علماي خدمتگذار و اساتيد معروف بوده‏اند. نام مي‏برد. ما اين نوشته مختصر را به اسامي چند تن از آنان زينت مي‏بخشيم. آيات و اساتيد بزرگوار 1- حاج سيد يونس اردبيلي. 2- آقا مهدي حائري. 3- حاج سيد مهدي انگجي. 4- حاج سيد مرتضي ايرواني. 5- حاج شيخ مرتضي حائري. 6- آقا سيد محسن حجت (فرزند ايشان). 7- آقا شيخ محسن مشکيني. 8- آقا حجت مهدي اراکي. 9- آقا ميرزا محمد علي طباطبايي. 10- سيد محمد حسين طباطبايي (صاحب الميزان). 11- حاج شيخ قربانعلي اعتمادي تبريزي. 12- ميرزا محمد بنايي. 13- آقا سيد محمد داماد. 14- حاج شيخ عبد الحسن غروي تبريزي. 15- حاج سيد صادق لواساني. 16- آقا سيد حسين بدلا 17- شيخ اسد الله کاشاني. 18- شيخ احمد عراقي. 19- شيخ ابو طالب تجليل. 20- حاج شيخ محمد باقر عرفاني بيهودي. بسياري از اين بزرگان دار فاني را وداع گفته و به سوي پروردگار شتافته‏اند.(13)

پي نوشت :

1- آثار الحجة، رازي، ج‏1، ص‏93.
2- همان.
3- ريحانة الادب، ج‏2، ص‏24.
4- علماء معاصرين، خياباني، ص‏215.
5- علماء معاصرين، خياباني، ص‏214.
6- آيينه دانشوارن، ريحان يزدي، ص‏53.
7- علماء معاصرين، خياباني، ص‏215.
8- آثار الحجة، جلد1، ص‏113 با اندکي تغيير و تصرف.
9- همان.
10- اين آثار در کتابخانه خصوصي فرزند ايشان، حجة الاسلام حاج سيد حسن حجت است و فهرستي از آن نيز منتشر شده است.
11- سوره رعد، آيه 14.
12- آثار الحجة، محمد رازي، ج‏1، ص‏124.
13- آثار الحجة، ج‏1، ص‏194.
منابع‏
1- آثار الحجة، محمد رازي.
2- علماء معاصرين، ملا علي خياباني.
3- ريحانة الادب، ج 2.
4- آيينه دانشوران.
5- گنجينه دانشمندان، ج 1
6- مجله نور علم شماره 10، جامعه مدرسين.

منبع: حوزه