ابو جعفر محمد بن حسن طوسى ، معروف به «شيخ الطائفه» ، در خراسان، در سال 385 هجرى متولد شد.
او از ستارگان بسيار درخشان جهان اسلام است و در فقه و اصول ، حديث، تفسير ، کلام و رجال تاليفات فراوان دارد. خاندان شيخ طوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بودهاند. پسرش شيخ ابو على ملقب به «مفيد ثانى» فقيه جليل القدرى است و بنا بر نقل مستدرک (ج 3، ص 498) کتابى به نام «أمالي» دارد و کتاب «النهاية» تاليف پدرش را نيز شرح کرده است. همچنين مطابق نقل کتاب « لؤلؤة البحرين» دختران شيخ طوسى نيز فقيهه و فاضله بودهاند. شيخ ابو على فرزندى به نام «شيخ ابو الحسن» داشت که بعد از پدرش مرجعيت و رياست حوزه علميه به او منتقل گرديد.او (پسر شيخ) در سال 540 هجرى درگذشت.
شيخ در سال 408 هجرى يعنى در 23 سالگى به بغداد مهاجرت کرد و تا پايان عمر در عراق ماند و پس از استادش سيد مرتضى علم الهدى ، رياست علمى و فتوايى شيعه به او منتقل شد.
شيخ طوسى مدت پنج سال نزد شيخ مفيد درس خوانده است. ساليان دراز از خدمت شاگرد مبرز شيخ مفيد، سيد مرتضى بهرهمند شده است. استادش سيد مرتضى در سال 436 هجرى درگذشت و او دوازده سال بعد از سيد در بغداد ماند، ولى بعد به علت يک سلسله آشوبها که در نتيجه خانه و کاشانهاش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت کرد و حوزه علميه نجف را در آنجا تاسيس کرد و در سال 460 هجرى در همان جا درگذشت. مقبره ايشان در نجف معروف است.
شيخ طوسى کتابى در فقه دارد به نام «النهاية» که در قديم الايام کتاب درسى طلاب بوده است. کتاب ديگر او به نام «المبسوط» که فقه را وارد مرحله جديدى کرده است و در زمان خود مشروحترين کتاب فقهى بوده است.در کتاب ديگر خود به نام « الخلاف» آراى فقهاى اهل سنت و شيعه را بيان کرده است. شيخ طوسى کتابهاى ديگرى نيز در فقه دارد.قدما تا حدود يک سده پيش، اگر در فقه «شيخ» را به طور مطلق مىگفتند، منظور شيخ طوسى بوده و اگر شيخان مىگفتند مقصود شيخ مفيد و شيخ طوسى بوده است.
شيخ طوسى يکى از چند چهره معروفى است که در سراسر فقه نام او مىدرخشد.
بعد از رحلت سيد مرتضى علم الهدى رهبرى و پرچمدارى شيعه به شيخ طوسى رسيد. در اين هنگام منزل شيخ در محله کرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود. جهت درک محضر او علما و دانشمندان بسيارى از سراسر سرزمين اسلامى، قصد بغداد را مىنمودند تا افتخار مجالست و شاگردى او را دريابند و از چشمه خروشان علم الهى که بر زبان او جارى مىشد، استفاده برند.
تعداد شاگردان وى از فقها و مجتهدان و علماى شيعه، به بيش از سيصد تن رسيد و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نيز از محضر او استفاده مىکردند.
آوازه علم و دانش و ورع و زهد و تقواى شيخ طوسى، همچنان که از مرزهاى عراق گذشته و به اقصى نقاط دنيا رسيده بود، از ديواره هزارکنگره قصر با عظمت خليفه عباسى نيز گذشت، به طورى که «القائم بامر الله» خليفه عباسى، با همکارى آل بويه، کرسى تدريس کلام را در مرکز خلافت به او داد. در آن روزگار براى اين کرسى، عظمت و رتبه والايى قائل بودند، به طورى که آن را به بزرگترين دانشمند کشور واگذار مىکردند و اين نشانه آن است که در آن زمان بالاتر و والاتر از شيخ طوسى در تمام بغداد و سرزمينهاى اسلامى کس ديگرى نبود که شايستگى تدريس را داشته باشد.
ترکان سلجوقى در سال 447 هجرى با استفاده از ضعف آل بويه به بغداد حمله کردند و با اشغال آن حکومت آل بويه را برانداختند. در اين زمان عبد الملک وزير متعصب طغرل بيک، به محلههاى شيعهنشين حمله کرده، به قتل و غارت آنان پرداختند و به خانه شيخ حمله کردند تا وى را به قتل برسانند، ولى چون او را نيافتند، وسايل منزل و کتابهاى او را آتش زدند و نابود ساختند. بعد از اين حادثه اسفبار که ضايعات جبرانناپذيرى به جهان علم وارد ساخت، شيخ از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت.
نجف در آن هنگام ده کوچکى بود که تعداد کمى از شيعيان مشتاق، در جوار بارگاه مولاى متقيان امير المؤمنين على عليهالسلام زندگى مىکردند.بعد از فروکش کردن خشم و طغيان جاهلان، شيخ در نجف اشرف حوزه علميهاى تاسيس نمود که بزرگترين حوزه علميه در ميان شيعيان گرديد.
شيخ طوسى مؤلف دو کتاب از کتب اساسى و مرجع چهارگانه شيعه است، به نامهاى «تهذيب الأحکام» و «الاستبصار» که هر دو در زمينه روايات و احاديثى است که جنبه فقهى و حکمى دارند. از ديگر تأليفات اوست: النهاية، المبسوط، الخلاف، عدة الأصول، الرجال، الفهرست، تمهيد الأصول و التبيان.
شيخ بزرگوار طوسى در شب دوشنبه 22 محرم سال 460 هجرى به رحمت ايزدى پيوست و در نجف اشرف در خانه خويش به خاک سپرده شد.
بدين ترتيب جهان اسلام يکى از بزرگترين و نامورترين فقيهان خود را از دست داد. شخصيتى که تاريخ کمتر به نظير او در جامعيت برخورد کرده است و هنوز فقهاى ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.
هم اکنون نيز خانه او مسجد شده است.
الأمالي ؛ نوشته شيخ الطائفه، ابو جعفر، محمد بن حسن طوسى (385 - 460 هجرى).
در کتب تراجم بيش از 30 کتاب با عنوان «أمالي» ذکر شده که کتب بزرگانى چون شيخ مفيد، شيخ صدوق و شيخ طوسى از مشهورترين آنها است.
امالى عبارتست از مطالبى که استاد در مجلسها يا زمانهاى خاص از حفظ يا از کتاب خود براى شاگردان مىخوانَد و آنها همه مطالب را مىنويسند، لذا به آن «المجالس» و «عرض المجالس» هم مىگويند.اين نوع از تعليم بهترين نوعى است که در طول تاريخ ثبت شده و دقيقترين روش براى انتقال کاملا صحيح مطالب به شاگردان است.
امالى شيخ طوسى، شامل رواياتى است که شيخ الطائفه در نجف اشرف طى جلسات منظمى براى شاگردان خود املاء مىکرده. اين واقعه بعد از آن است که در سال 448 هجرى حوزه نجف از رونق افتاده بود و شيخ طوسى آن را احياء نمود و شروع به تربيت شاگردان در آن حوزه علميه مقدس نمود.
اولين مجلس کتاب در سال 455 هجرى بوده و آخرين آنها در سال 458 هجرى برقرار شده و از مجلس 19 تا پايان کتاب روزهاى جمعه بوده که تاريخ دقيق آنها در ابتداى هر مجلس ذکر شده است.
گرچه کتاب امالى ترتيب موضوعى ندارد و از اين جهت به دست آوردن يک موضوع خاص در کتاب مشکل به نظر مىرسد ؛ اما با گذرى سريع به کتاب، خواننده آن درمىيابد که روايات اثبات ولايت و فضائل اميرالمؤمنين عليهالسلام حجم زيادى از کتاب را در بر گرفته است. شيخ طوسى با دقت ، تمام سلسله سند روايات را ذکر کرده و کمتر روايت مرسله يا مقطوعه در آنها ديده مىشود ؛ لذا مىتوان چنين گفت که امالى شيخ طوسى روايات منتخبى است که شيخ از بين هزاران روايت که در اختيار داشته انتخاب نموده است.
کتاب امالى از حيث تنوع موضوعات بسيار جالب است، چرا که موضوعات آن از اصول دين و معرفة الله و فضائل معصومين و سيره نبوى تا ادعيه مأثوره و وقايع تاريخى و سياسى مانند هجرت به حبشه و مقتل امام حسين عليهالسلام و قيام مختار را دربر مىگيرد.
در کنار اين روايات ، روايات اخلاقى در موضوعات گوناگون و روايات آداب مانند: آداب خوردن و آشاميدن و آداب مسجد نيز به چشم مىخورد.
امالى شيخ طوسى توسط فرزند بزرگوار او، ابو على طوسى روايت شده و به همين خاطر بعضى، قسمتهايى از کتاب را از ابو على دانستهاند ؛ در حالى که صحيح نيست و تمام اين کتاب املاء شيخ است به شاگردانش که از جمله آنها ابو على بوده است.
کتاب حاضر داراى 1537 روايت است که در 46 مجلس تنظيم شدهاند و در چاپ حاضر براى روايات شماره مسلسل زده شده و روايات هر مجلس نيز شماره رديف خورده است.
از جمله اساتيد شيخ طوسى در اين کتاب مىتوان به:
1 - شيخ مفيد در مجلسهاى 1 تا 9 و 45
2 - ابومفضل شيبانى در مجلسهاى 16 تا 32، که مجلسهايى کوتاه و مختصر است
3 - ابن صلت اهوازى در مجلسهاى 4 و 12 و 41 تا 44
4 - ابن غضائرى در مجلسهاى 15 و 32 و 33 و 34 و 38 و 40
5 - حسين بن ابراهيم قزوينى در مجالس 35 تا 38
6 - ابن شاذان قمى در مجالس 38 و 42 اشاره نمود.
بقيه مجالس نيز از يک يا چند شيخ روايت شده که روايات هر شيخ در مجموعهاى جداى از ديگرى آمده است.
نسخهاى مربوط به سال 580 هجرى در دست است که مجالس با ذکر مشايخ شيخ طوسى شروع مىشود و نام ابو على طوسى در آنها نيست ؛ اما در نسخههاى متأخر از آن ابتداى مجالس نقل ابو على طوسى است از پدرش با ذکر تاريخ نقل.
در چاپ حاضر فهرست آيات و فهرست الفبايى روايات و فهرست اشعار و فهرست مطالب در پايان کتاب آمده و براى تمام روايات عنوان زده شده است.
در پاورقى کتاب تمام رواياتى که شبيه آنها يا خود آنها در جايى ديگر از کتاب تکرار شده آدرس داده شده و تمام روايات کتاب شماره مسلسل خورده است.
الاستبصار فيما اختلف من الأخبار؛
اين کتاب مجموعه‌اي است از اخبار اختلافى که از اهل بيت عصمت و طهارت عليهمالسلام روايت شده است. شيخ طوسى در اين کتاب کليه رواياتى را که در مباحث گوناگون فقهى وارد شده و روايتى نيز بر خلاف آن آمده، جمع کرده است.
اين کتاب چهارمين کتاب از کتب اربعه و از معتبرترين مجموعههاى روايى شيعه به شمار مىآيد و هر فقيه و مجتهدى هنگام استنباط احکام شرعى بايد به روايات اين کتاب توجه داشته باشد.
کتاب «الاستبصار» شيخ طوسى يکى از کتب اربعه و در رديف کتاب «کافى» شيخ کلينى و «من لا يحضره الفقيه» شيخ صدوق و «تهذيب الاحکام»، کتاب ديگر شيخ طوسى است. شيخ طوسى اين کتاب را بعد از کتاب تهذيب الاحکام نگاشته است. برخى از علما و شاگردان شيخ از ايشان درخواست کردند تا کتابى بنويسد که در آن روايات متعارض و مخالف را جمع آورى و به بررسى آنها پرداخته و روايات صحيح و غير صحيح را مشخص نمايد. خود ايشان در مقدمه کتاب مىفرمايد: «گروهى از علماى اصحاب کتاب بزرگ ما به نام «تهذيب الأحکام» و رواياتى که در آن جمع آورى نموده بودم را ديدند و ملاحظه نمودند که شامل اخبار متعلق به حلال و حرام است و مشتمل بر اکثر روايات فقه و ابواب احکام است و روايتى از اصحاب و کتابها و اصول آنها نيست مگر آنکه در آن آمده مگر برخى روايات شاذ و نادر و آن کتاب سزاوار آن است که گنجينهاى بزرگ براى دانش پژوهان در فراگيرى علم فقه گردد و علما در يادآورى و متوسطين در کسب مهارت در استنباط احکام شرعى همه از آن کتاب بهرهمند گردند. پس، از من درخواست نمودند تا کتاب ديگرى به نگارش درآورده و در آن احاديث و روايات مخالف را جمع آورى کرده و به بررسى و جمع ميان آنها و يا تعيين روايات معتبر بپردازم».
شيخ طوسى در اين کتاب ابتدا رواياتى را که معتبر و صحيح مىداند آورده، سپس به روايات مخالف اشاره کرده و سعى بر آن داشته تا روايتى را از قلم نيندازد.پس از آن نيز، به جمع ميان روايات و بررسى آنها پرداخته است.
ويژگيهاى کتاب:
الف) اين کتاب در نوع خود بىنظير است و اولين کتابى مىباشد که براى جمع بين روايات مخالف نگاشته شده است.
ب) کتاب استبصار علاوه بر اعتبار بالا، از شمول خوبى نيز برخوردار است به حدّى که ابن طاووس مىگويد اگر درباره مسئلهاى روايت مخالفى باشد حتما در کتاب استبصار نيز بايد به آن اشارهاى شده باشد.
ج) در آغاز هر باب نخست به روايات معتبر يا مورد قبول اشاره شده و پس از آن ديگر روايات مطرح شده است.
کتاب استبصار شامل همه ابواب فقه نيست و فقط به ابوابى اشاره دارد که در آن روايات مخالفى وارد شده باشد ؛ ولى ترتيب ابواب به ترتيب ابواب کتابهاى فقهى است يعنى از کتاب طهارت شروع شده و به کتاب ديات پايان مىپذيرد.
اين کتاب داراى سه بخش است: بخش اول و دوم در عبادات است و بخش سوم در بقيه ابواب فقه مانند عقود و ايقاعات و احکام تا حدود و ديات.
شيخ طوسى تعداد احاديث و روايات کتاب استبصار را خود مشخص کرده تا در آن کم و زياد نشود. اين کتاب شامل 5511 روايت است.
با توجه به اهميت و ارزش کتاب استبصار، نام آن پيوسته در ليست کتابهايى بوده است که علما و فقهاى شيعه روايت آن را به يکديگر اجازه مىدادهاند و از نکات جالب اينست که متن بسيارى از اجازههاى روايى بر پشت نسخههاى اين کتاب نوشته شده است.
شيخ طوسى براى نگارش اين کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده استفاده کرده است. (کتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده و کتابخانه شاپور که بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه کرخ بغداد تأسيس گشته بود. اين دو کتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين کتابهاى معتبر روايى و نسخههاى اصلى و اوليه بوده است. بسيارى از اين نسخهها به خط مؤلفين آن يعنى اصحاب ائمه عليهمالسلام نگاشته شده بود.
متأسفانه کتابخانه بزرگ شاپور در حمله ددمنشانه دشمنان اهل بيت عليهمالسلام در آتش سوخت و جهان اسلام گنجينهاى گرانبها و ارزشمند را از دست داده و نسخههاى منحصر به فرد آن در آتش جهالت از بين رفت.) شيخ طوسى حدود چهل سال آنچه مىتوانست از کتابهاى آن کتابخانه استفاده کرد و روايات گهربار ائمه عليهمالسلام را در نوشتههاى خود براى نسلهاى بعد به ارمغان نهاد و اين خود بر ارزش و اعتبار کتابهاى شيخ طوسى بيش از پيش افزوده است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذريعة إلى تصانيف الشيعة» مىگويد:«هو أحد الکتب الأربعة و المجاميع الحديثية التي عليها مدار استنباط الأحکام الشرعية عند الفقهاء الاثني عشرية منذ عصر المؤلف حتى اليوم» يعنى: کتاب استبصار يکى از کتابهاى چهارگانه و يکى از مجموعههاى روايى است که وسيله استنباط احکام شرعى در ميان فقهاى شيعه دوازده امامى از زمان مؤلف تا اين زمان بوده است.ابن ادريس در کتاب سرائر مىگويد: «کتاب الاستبصار عمله لِما اختُلف فيه من الأخبار بحيث يتوسط و يلائم بين الأخبار».يعنى: کتاب استبصار را شيخ طوسى براى جمع آورى روايات مخالف نگاشته است.وى در اين کتاب روايات و احاديث مخالف را به هم نزديک کرده و ميان آنان توافق در معنا ايجاد مىکند. ابن طاووس در کتاب فتح الابواب مىگويد:«کتاب الاستبصار عمل لأجل ما اختلف من الأخبار فلو کان في هذه...خلاف في التحقيق لذکره في الاستبصار و هذا واضح لأهل التوفيق».يعنى: کتاب استبصار براى جمع آورى روايات مخالف نگاشته شده است.حال اگر در اين باره روايت مخالفى بود حتما شيخ طوسى آن را در کتاب استبصار مىآورد و اين نکته براى کسانى که اهل تحقيق و توفيق هستند بسيار روشن است.
اين کتاب بسيار مورد توجه و عنايت علماى شيعه قرار گرفته است و شرحهاى فراوانى نيز بر آن نگاشتهاند که اينک به برخى از آنها اشاره مىکنيم:
1 - کتاب جامع الأخبار في إيضاح الاستبصار نوشته شيخ عبد اللطيف بن على بن احمد بن ابى جامع حارثى شامى عاملى شاگرد شيخ بهائى.
2 - نکت الإرشاد در شرح استبصار نوشته شهيد اول، محمد بن مکى.
3 - شرح استبصار نوشته سيد ميرزا حسن بن عبد الرسول حسينى زنوزى خوئى (1172 - 1223 هجرى).
4 - شرح استبصار نوشته امير محمد بن امير عبد الواسع خاتون آبادى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1116 هجرى).
5 - شرح استبصار نوشته شيخ عبد الرضا طفيلى نجفى.
6 - شرح استبصار نوشته فقيه قاسم بن محمد جواد معروف به ابن الوندى و فقيه کاظمى، درگذشت بعد از سال 1100 هجرى و معاصر با شيخ حر عاملى.
7 - شرح استبصار نوشته علامه سيد محسن بن حسن اعرجى کاظمى (درگذشت 1127 هجرى).
حاشيه بر کتاب
بر کتاب استبصار حاشيههاى فراوانى نيز توسط علماى بزرگ نگاشته شده است مانند:
1 - حاشيه شيخ حسن بن زين الدين صاحب معالم
2 - حاشيه مولى محمد امين بن محمد شريف استرآبادى (درگذشت 1033 هجرى).
3 - حاشيه مير محمد باقر بن شمس الدين محمد حسينى مشهور به داماد (درگذشت 1041 هجرى).
4 - حاشيه فاضله حميده دختر مولى محمد شريف رويدشتى (درگذشت 1087 هجرى).
5 - حاشيه مولى عبد الرشيد بن مولى نور الدين شوشترى (درگذشت حدود 1078 هجرى).
6 - حاشيه سيد ميرزا محمد بن على بن ابراهيم استرآبادى رجالى معروف (درگذشت 1028 هجرى).
7 - حاشيه سيد محمد بن على بن حسين موسوى عاملى، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
8 - حاشيه محدث جزائرى سيد نعمت الله بن عبد الله موسوى شوشترى (درگذشت 1112 هجرى).
شيخ طوسى در بخش اول و دوم کتاب تمام سند را آورده ؛ ولى در بخش سوم فقط به نام راوى که روايت را از کتاب او نقل کرده اکتفا مىکند و در پايان کتاب سند خود را به آن راوى آورده تا روايات از ارسال خارج شده و به روايات مسند ملحق گردند.
اصطلاحا اين بخش را «مشيخه» مىنامند، يعنى اساتيد و مشايخ.
اين بخش از کتاب نيز بسيار مورد توجه علماى علم رجال قرار گرفته است و بر آن شرحهاى فراوانى نگاشتهاند مانند:
1 - مشيخة الاستبصار نوشته مولى شريف على بن حسن
2 - أسانيد الاستبصار نوشته حسن بن على بن ابراهيم علوى
3 - عواطف الاستبصار نوشته شيخ فخر الدين بن محمد على بن احمد بن طريح نجفى (درگذشت 1085 هجرى)
تهذيب الأحکام
کتاب حاضر توسط شيخ الطائفه ، شيخ طوسى ، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از برجسته ترين علماى شيعه در قرن پنجم هجرى نگاشته شده است (385 - 460 هجرى). اين کتاب يکى از معتبرترين مجموعههاى روايى شيعه و سومين کتاب از کتب اربعه است و مورد قبول تمام علما و فقهاى شيعه مىباشد.
کتاب حاضر شامل مجموعه روايات فقهى و احکام شرعى است که از اهل بيت عصمت و طهارت عليهمالسلام روايت شده است.
شيخ طوسى اين کتاب را در شرح و توضيح کتاب «المقنعة» شيخ مفيد، استاد بزرگ خود نگاشته است.
کتاب تهذيب الأحکام شامل تمام روايات فروع و احکام شرعى است و براى فقيه و مجتهدى که بخواهد اجتهاد نمايد اکثر روايات مورد نياز را فراهم آورده است.اين کتاب شامل مباحث فقهى، استدلالى، اصولى، رجالى و جمع ميان اخبار به وسيله شاهد و اعتبار و بسيارى از مباحث سودمند ديگر است.
شيخ طوسى در مقدمه کتاب تهذيب انگيزه خود را از نگارش اين کتاب اين گونه بيان مىفرمايد:«يکى از دوستانم که مراعات حق ايشان بر من واجب است از من درخواست نمود تا احاديث اصحاب را جمع آورى و موارد اختلاف، تباين، منافات و تضاد ميان آن روايات را بررسى نمايم زيرا خبرى نيست مگر آنکه روايتى بر خلاف آن وارد شده است و حديثى نيست مگر آنکه در برابر آن روايتى که با آن منافات دارد نيز روايت شده.کار اختلاف روايات به آنجا کشيده که مخالفان به ما طعنه مىزنند و اين را از بزرگترين عيبهاى مذهب ما به شمار آوردهاند و با اين وسيله مىخواهند مذهب ما را باطل اعلام نمايند.آنها مىگويند مشايخ و بزرگان شما هميشه بر مخالفان خود ايراد مىگرفتند که شما در دينتان که با آن خدا را عبادت مىکنيد اختلاف داريد و دچار اختلاف کلمه در فروع دين هستيد و چنين عقيدهاى را خداى دانا و حکيم اجازه نخواهد داد ؛ اما خودتان نسبت به مخالفانتان بيشتر با هم اختلاف داريد.پس اين اختلاف با وجود آنکه اعتراف مىکنيد که دلالت بر فساد مىکند دلالت بر فساد مذهب خودتان نيز دارد...در اينجا بود که تصميم گرفتم درخواست آن دوست عزيز را اجابت کرده و اين کتاب را به نگارش درآوردم و اخبار و روايات متعارض را جمع آورى نموده و راه جمع ميان آنها را بيان کنم و احاديث صحيح و معتبر را از روايات غير معتبر جدا سازم.من در اين کتاب، رساله استادم شيخ مفيد را متن قرار دادهام و در شرح هر بخش از آن به روايات و احاديث وارده و جمع ميان آنها اشاره دارم.در آغاز، شيوه من اشاره به تمام روايات بود اعم از روايات اصحاب و مخالفين ولى بعد ديدم که در اين صورت نگارش کتاب خيلى به طول خواهد انجاميد لذا فقط به روايات اصحاب اکتفا کردم.»
از ويژگيهاي اين کتاب مي‌توان به موارد زير اشاره داشت :
1 - به مباحث اصول عقايد اشارهاى ندارد و فقط به بيان فروع و احکام شرعى يعنى از اول تا آخر فقه و از کتاب طهارت تا کتاب ديات پرداخته است.
2 - ترتيب عنوانهاى اين کتاب همان ترتيب عنوانهاى کتاب المقنعه شيخ مفيد است.
3 - ادلهاى که شيخ طوسى در اين کتاب به آنها استدلال مىکند:از قرآن، ظاهر، صريح، فحوا، دليل و يا معناى قرآن است.از روايات، احاديث قطعى مانند خبر متواتر و اخبار داراى قرائن قطعى دال بر صحت آنها است.از اجماع، به اجماع مسلمين و يا اجماع علماى شيعه است و در آخر به روايات مشهور ميان اصحاب نيز اشاره دارد.
4 - شيخ طوسى به روايات مخالف اشاره کرده و به وجه جمع يا وجه فساد آنها مانند ضعف سند يا عمل اصحاب به خلاف آن نيز اشاره مىکند.
شيخ طوسى از سال 410 هجرى، در سن 25 سالگى شروع به نگارش اين کتاب کرده است.
وى کتاب طهارت و صلات را در زمان حيات استاد خود شيخ مفيد نگاشته است، يعنى تا قبل از 413 هجرى و بقيه آن را بعد از آن زمان به اتمام رسانده است.
اين کتاب قبل از کتاب استبصار نگاشته شده است.
شيخ طوسى براى نگارش اين کتاب از دو کتابخانه بزرگ آن زمان در شهر بغداد که مملو از کتابهاى معتبر و نسخههاى اصلى بوده بهرهمند بوده است.
1 - کتابخانه استاد بزرگوارش سيد مرتضى که شامل 80 هزار جلد کتاب بوده است.
2 - کتابخانه شاپور که بسيار بزرگتر از آن بوده و براى علماى شيعه در منطقه کرخ بغداد تأسيس شده بود.
اين دو کتابخانه شامل بهترين و ارزشمندترين کتابهاى معتبر روايى و نسخههاى اصلى و اوليه، که به خط مؤلفين آنها نگاشته شده، بوده است. اين کتاب شامل 393 باب و 13590 حديث است.
آقا بزرگ تهرانى در کتاب ارزشمند «الذريعه الى تصانيف الشيعه» درباره اين کتاب مىفرمايد:«کتاب تهذيب الأحکام نوشته شيخ الطائفه، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى است.اين کتاب يکى از کتابهاى چهارگانه و يکى از مجموعههاى روايى قديمى معتبر شيعه اماميه از زمان نگارش تا زمان حاضر است.جزء اول از نسخه اصل آن که به خط مؤلف آن شيخ طوسى است در اين زمان نيز موجود است».
در آخر کتاب «مشيخه» آمده و آن سند شيخ طوسى به کتابهايى است که از آنها روايت نقل کرده.
وى در پايان کتاب مىگويد:«هم اکنون که به يارى خداوند متعال از نگارش اين کتاب فارغ گشتهام، طرق و اسنادى را که از طريق آنها اين اصول و کتابهاى روايى را روايت کردهام به صورت مختصر مىآورم تا به اين شکل روايات کتاب از حالت ارسال خارج گشته و به باب مسندات ملحق گردند».
شيخ طوسى سپس به ذکر سند خود به هر يک از روات و يا کتابهاى آنها که در تهذيب از آنها روايت نقل کرده مىپردازد. بر مشيخه کتاب تهذيب شرحهايى نگاشته شده است مانند:
1 - شرح علامه سيد هاشم توبلى به نام «تنبيه الأريب و تذکرة اللبيب في إيضاح رجال التهذيب».
2 - شرح حضرت آية الله بروجردى به نام «تجريد أسانيد التهذيب».
3 - شرح مشيخه تهذيب الأحکام نوشته حجة الاسلام سيد حسن موسوى خرسان.
بر کتاب تهذيب الأحکام شيخ طوسى شرحهاى فراوانى نيز نگاشته شده است که اينک به برخى از آنها اشاره مىکنيم:
1 - شرح سيد محمد، صاحب مدارک (درگذشت 1009 هجرى).
2 - شرح قاضى نور الله شهيد در سال 1019 هجرى به نام«تذهيب الأکمام».
3 - شرح مولى عبد الله شوشترى (درگذشت 1021 هجرى).
4 - شرح شيخ محمد بن حسن بن شهيد ثانى (درگذشت 1030 هجرى).
5 - شرح مولى محمد امين استرآبادى (درگذشت 1036 هجرى).
6 - شرح عبد اللطيف جامعى شاگرد شيخ بهائى (درگذشت 1050 هجرى).
7 - شرح مولى محمد تقى مجلسى اول (درگذشت 1070 هجرى).
8 - شرح مولى محمد طاهر بن محمد حسين شيرازى قمى (درگذشت 1098 هجرى).
9 - شرح محقق شيروانى داماد علامه مجلسى (درگذشت 1099 هجرى).
10 - شرح علامه مجلسى به نام«ملاذ الأخيار» (درگذشت 1111 هجرى).
بر اين کتاب حاشيههاى گوناگونى نيز نگاشته شده است مانند:
1 - حاشيه قاضى نور الله شوشترى
2 - حاشيه وحيد بهبهانى
3 - حاشيه آقا جمال الدين خوانسارى
4 - حاشيه شيخ حسن صاحب معالم
5 - حاشيه ميرزا عبد الله افندى صاحب رياض
6 - حاشيه علامه مجلسى
7 - حاشيه سيد ميرزا محمد بن على استر آبادى رجالى معروف
8 - حاشيه شيخ محمد سبط شهيد ثانى
9 - حاشيه شيخ محمد على بلاغى
10 - حاشيه سيد نجم الدين جزائرى
بر اين کتاب فهرستهاى گوناگونى نگاشته شده است مانند:
فهرست تهذيب الأحکام نوشته محمد جعفر از علماى قرن يازدهم هجرى.
فهرست تهذيب الأحکام نوشته مولى عبد الله بن حاج محمد بشروى تونى معروف به فاضل تونى.
اين کتاب توسط محمد يوسف بن محمد ابراهيم گورکانى به فارسى ترجمه شده است.
کتاب الغيبة للحجة
کتاب حاضر که نام ديگر اين کتاب «إثبات الغيبة» است، اثر شيخ الطائفه، شيخ طوسى، ابو جعفر محمد بن حسن طوسى از برجستهترين چهرههاى علمى جهان تشيع و شخصيت مورد اعتماد شيعه در قرن پنجم هجرى است (385 - 460 هجرى).
کتاب الغيبه از بهترين و مهمترين و کاملترين منابع شيعه در مورد مسئله غيبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف است.در اين کتاب به علت و انگيزه غيبت امام زمان و حکمت الهى که موجب آن گرديده اشاره شده است.
شيخ طوسى در نگارش اين اثر ارزشمند و گرانبها شيوههايى نو و ابتکارى به کار گرفته و به تمام جوانب غيبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روايات پيامبر و ائمه معصومين عليهمالسلام و حکم عقل به پاسخ گويى شبهات و اشکالات مخالفين پرداخته است.
اين کتاب شامل بسيارى از فضايل امام زمان است و سيره و روش آن حضرت در زمان غيبت و هنگام ظهور را بيان کرده و بسيارى از علائم ظهور صاحب الزمان، خاتم اوصياء، امام مهدى عليه افضل الصلاة و السلام را ذکر نموده است.
کتاب الغيبه شيخ طوسى از بهترين کتابهايى است که توسط علماى شيعه درباره امام زمان، حجة بن الحسن «أرواحُنا لِمَقدَمهِ الفِداء» نگاشته شده و شامل بهترين دلايل عقلى و شرعى بر وجود امام زمان و غيبت و ظهور آن حضرت در آخر الزمان است.
اين کتاب از زمان نگارش تا حال در طول هزار سال پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه بوده و بزرگان در تأليفات خود بسيار به آن استناد کرده و از آن نقل نمودهاند.
علامه، شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره اين کتاب مىفرمايد:«و کتاب الغيبة للشيخ الطوسى - هذا - هو من الکتب القديمة الذى يمتاز على غيره، فانه قد تضمن اقوى الحجج و البراهين العقلية و النقلية على وجود الامام الثاني عشر محمد بن الحسن صاحب الزمان عليهالسلام و على غيبته فى هذا العصر ثم ظهوره فى آخر الزمان فيملأ الأرض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا».
يعنى:«کتاب الغيبة نوشته شيخ طوسى از کتابهاى قديمى است که بر بسيارى از کتابهاى ديگر برترى دارد.اين کتاب شامل بهترين حجتها و محکمترين برهانهاى عقلى و نقلى بر وجود امام دوازدهم، حجة بن الحسن العسکرى، صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه الشريف و غيبت آن حضرت در اين زمان و ظهورشان در آخر الزمان است.آن حضرت کسى است که جهان را بعد از آن که پر از ظلم و فساد شده باشد پر از عدل و داد خواهد کرد».
شيخ طوسى در مقدمه کتاب انگيزه خود را از نگارش اين کتاب اين گونه بيان مىفرمايد: «من اين کتاب را به درخواست شيخ بزرگوار که خداوند عمر ايشان را طولانى گرداند نگاشتم.ايشان درخواست فرموده بودند تا کتابى در باره غيبت صاحب الزمان املا نمايم و در آن سبب غيبت آن حضرت و علت طول کشيدن آن و...را بيان نمايم و اينکه چرا آن حضرت ظهور نمىکند؟ آيا مانعى در کار است؟ آن مانع چيست؟ و چرا ما نيازمند به آن حضرت هستيم؟من هم درخواست اين شيخ بزرگوار را اجابت نموده و امر ايشان را اطاعت کردم، اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگى نيز فراوان است و حوادث ناگوار در اين دوران يکى پس از ديگرى اتفاق مىافتد.من در اين کتاب به نکاتى اشاره خواهم داشت که هيچ جاى شک و ترديدى باقى نگذارد و سخنم را نيز طولانى نمىکنم چرا که اصحاب و اساتيد و مشايخ ما در اين باره کتابهاى فراوانى نگاشتهاند و در آن به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداختهاند.من در اين کتاب در صدد پاسخ گويى به سؤالات گوناگون در اين باره هستم و براى تاييد سخنان خود به برخى از روايات نيز استناد خواهم کرد تا موجب تأکيد و پذيرش آن از جانب علاقه مندان به روايات گردد و از خداوند متعال در انجام اين مهم يارى مىجويم».
شيخ طوسى در بخشى از اين کتاب مىفرمايد:«جواب الاعتراض عن طول عمر الحجة الى هذا الوقت الذى هو سنة 447» و در جاى ديگر مىفرمايد:«تا اين زمان يعنى سال 444 هجرى...»
پس تاريخ نگارش اين کتاب حدودا 444 تا 447 هجرى بوده است يعنى 13 سال قبل از وفات شيخ و در دورانى که ايشان در بغداد به سر مىبردند.
با توجه به تاريخ نگارش کتاب مىتوان فهميد که نگارش آن قبل از آتش سوزى کتابخانه شيخ طوسى بوده و شيخ در هنگام نگارش کتاب به خيلى از منابع مهم و اصول قدما و کتابهاى معتبر خطى و نسخههاى اوليه آن دست رسى داشته و اين خود بر ارزش و اعتبار کتاب مىافزايد.
کتابخانه شيخ طوسى از بزرگترين کتابخانههاى مهم آن دوران و از غنىترين آنها به شمار مىرفته که شامل بسيارى از نسخههاى منحصر به فرد و اصول چهارصدگانه شيعه بوده و بسيارى از آنها به دست ياران ائمه عليهمالسلام نگاشته شده بود و سوختن آن کتابخانه يکى از غم انگيزترين حوادث ناگوار جهان اسلام به شمار مىآيد.
نکته مهم ديگر آنکه اکثر کتابهاى شيخ طوسى و مهمترين آنها با استفاده از کتابهاى اين کتابخانه نگاشته شده و اين هم موجب حفظ و بقاى مطالب ارزشمند آن کتابها گرديده و هم موجب ارزش و اعتبار فراوان کتابهاى شيخ طوسى گشته است.
الفهرست
نوشته شيخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن بن على طوسى (385 - 460 هجرى)، از بزرگان شيعه در قرن پنجم هجرى.
موضوع کتاب بيان اسامى مصنفين شيعه و کتابهايى که در عالم تشيع نوشته شده و سند شيخ طوسى به آنها مي‌باشد.
فهرست نويسى را مىتوان يکى از بخشهاى علم رجال به حساب آورد ؛ چرا که معمولا بيشترين حجم کتابهاى ذکر شده در فهرستها را کتب روايى تشکيل مىدهد و سند مؤلف کتاب به آنها در کنار نام هر يک ذکر مىشود.
از ميان پنج کتاب اصلى رجال سه کتاب، موضوعشان رجال و دو کتاب ديگر در موضوع فهرست مىباشند.
کتب رجال عبارتند از: رجال کشى، رجال شيخ طوسى(الابواب) و رجال ابن غضائرى
و دو کتاب فهرست عبارتند از؛ فهرست نجاشى با نام «فهرست اسماء مصنفي الشيعه» که به رجال نجاشى نيز معروف است و فهرست شيخ طوسى (کتاب حاضر)
البته اين پنج کتاب اولين کتابهاى نوشته شده در اين فن نيستند ؛ بلکه اولين متنهاى موجود در زمان ما مىباشند و الا چندين عنوان کتاب ديگر در قرنهاى اول و دوم و سوم هجرى تأليف شده که متن هيچيک به دست ما نرسيده است.
اصول پنج گانه رجال معتبرترين منبع براى دستيابى به اطلاعات رجالى محسوب مىشوند و آنچه در اين کتب پيرامون شخصيتى آمده بهترين دليل بر وثاقت يا عدم وثاقت اوست.
بنا بر اين به استثناى رجال ابن غضائرى که در صحت مطالب آن ترديدهايى شده، هيچ شبههاى در سنديت منقولات کتب چهارگانه رجال وجود ندارد و اين بالاترين درجه اعتبارى است که براى يک کتاب فرض مىشود. نزديکى زمان نگارش اين کتب به عصر روات نيز بر اعتبار و ارزش منقولات آنها مىافزايد، چرا که معمولا مستند به حس هستند نه حدس.
شيخ بزرگوار طوسى، در مقدمه فهرست علت اقدام خويش به نوشتن اين کتاب را چنين بيان مىکند:«من ديدم عدهاى از بزرگان اماميه کتبى به عنوان فهرست مصنفات و اصول تأليف شده در شيعه، نوشتهاند ؛ اما هيچيک به طور کامل آنها را جمع آورى نکرده، بلکه هر کس تنها کتب کتابخانه خويش و آنچه اجازه روايتش را گرفته نقل کرده است.در اين ميان تنها ابو الحسين احمد بن حسين (ابن غضائرى) چنين کارى کرده و دو کتاب نوشته، يکى شامل اسامى کتب و ديگرى اسامى اصول و متأسفانه اين دو کتاب را کسى استنساخ نکرده بود و بعد از مرگ ناگهانى ابن غضائرى، توسط بعضى از ورثه او از بين رفتند...»
شيخ طوسى که نزديک به 50 تأليف در رشتههاى مختلف دارد در موضوع رجال نيز سه کتاب مشهور دارد و در حقيقت، از اصول چهارگانه رجال که معتبرترين کتب رجال مىباشند سه عنوان متعلق به شيخ الطائفه است.اين سه کتاب عبارتند از:
1 – الفهرست؛ کتاب حاضر در برنامه، که شيخ طوسى مؤلفين و سند خويش به آنها را ذکر کرده و در کنار آن، بعضى کتابهاى آنها و وثاقت و اعتبارشان را هم متذکر شده است.
2 – الأبواب؛ معروف به رجال شيخ طوسى، که بر طبق طبقات اصحاب پيامبر صلىاللهعليهوآله و ائمه عليهمالسلام تنظيم شده و به علمايى که هيچيک از ائمه را درک نکردهاند ختم شده است.
اين کتاب که پس از فهرست تأليف شده، هدفش ذکر نام روات بوده و قصد جدا کردن ممدوحين را از مذمومين ندارد.
3 - اختيار الرجال يا اختيار معرفة الرجال؛ اين کتاب مهذب کتاب «معرفة الناقلين» کشى است که اصل آن از بين رفته و تنها راه دسترسى به مطالب آن کتاب، که يکى از اصول چهارگانه رجال شيعه است همين کتاب مىباشد.
از ويژگيهاي اين کتاب مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
الف) اين کتاب در رديف مهمترين منابع براى شناخت اعتبار راويان شيعه و از عمدهترين منابع است.
ب) هدف اصلى از تأليف کتاب معرفى مؤلفين شيعه و کتب آنها است، لذا راويانى که کتابى ننوشتهاند نامشان در اين کتاب نيامده است.
ج) در اين کتاب بعضى از مؤلفين شيعه ذکر نشدهاند (مانند آنها که شيخ طريقى به آنها ندارد).
د) در ضمن بيان شرح حال بعضى، جرح و تعديلى نسبت به برخى ديگر از روات ذکر شده، مانند:تضعيف کثير بن عياش قطّان در ترجمه زياد بن منذر (شماره 293).
ه) شيخ طوسى عناوين مختلف هر راوى مانند: نام، لقب، کنيهها و اختلافات پيرامون آنها را در موارد فراوانى تذکر داده است.
و) در جاى جاى فهرست، هنگام ذکر يک نام، تاريخهايى مانند ولادت و وفات و...نيز آمده است.
ز) تذکراتى مانند عرضه کتاب بر معصومين عليهمالسلام و تصحيح کتاب توسط آنان و اعتماد اصحاب بر يک کتاب و يا روايات کسى مانند مراسيل ابن ابى عمير و...نيز از مطالب موجود در اين کتاب مىباشد.
دو نکته مهم؛
1 - شيخ در برخى موارد مىگويد: «أخبرنا عدة من أصحابنا» و يا «جماعة من أصحابنا» و بعضى تصور کردهاند در اين موارد طريق شيخ مجهول است.
جواب آن است که چنين نيست ؛ زيرا کسى که با کتاب فهرست مأنوس باشد مىداند شيخ عمده نقلش در اين کتاب از 5 نفر است: شيخ مفيد - ابن غضائرى - ابن حاشر - ابن ابى جيد و ابن صلت اهوازى و از غير اينها در موارد کمى نقل کرده است و با تتبع در کتاب بدست مىآيد که «عده» و «جماعت» معمولا شامل شيخ مفيد است و ديگران.بنا بر اين شبههاى در وثاقت روايات کتاب وجود نخواهد داشت.
2 - شيخ، فهرست کتب اصحاب اماميه را نوشته است، بنابراين صِرف آمدن نام يک نفر در اين کتاب، دليل بر شيعه بودن اوست مگر آنجا که تصريح به خلاف شده باشد.
پس آمدن نام افراد در اين کتاب يک مدح عام را از جانب شيخ شامل او مىکند (رجال نجاشى و فهرست منتجب الدين و معالم العلماء نيز اينچنين هستند).
کتاب «الفهرست» داراى چنين ترتيبى نبوده و براى دسترسى هر چه آسانتر به مطالب آن عدهاى آن را مرتب نمودهاند از جمله:
1 - توسط شيخ على بن عبد الله مقشاعى بحرانى، متوفاى 1127 هجرى.
2 - بوسيله مولى عناية الله قهپايى، متوفاى بعد از 1126 هجرى.(ايشان متن کتاب را در مجمع الرجال خويش هم آورده است).
3 - در سال 1005 هجرى به ترتيب الفبايى کامل در آمده که ظاهرا چاپ حاضر نيز بر اساس اين ترتيب است.
کتاب شريف «الفهرست» توسط محقق حلى، ابو القاسم جعفر بن حسن بن يحيى، صاحب شرايع الإسلام (متوفاى 676 هجرى) تلخيص شده و نام کتابها و سندهاى شيخ به آنها را حذف کرده و تنها نام مصنفين را با خصوصياتشان باقى گذاشته است.ايشان کتاب را بر اساس حروف الفباء مرتب کرده است.
همچنين شيخ سليمان بن عبد الله بحرانى ماحوزى (متوفاى 1121 هجرى) کتاب را شرح کرده و نام آن را «معراج الکمال إلى معرفة الرجال» نهاده است.
فهرست شيخ به جهت اهميت و اعتبارى که داشته توسط برخى از بزرگان تکميل شده و تتمهاى بر آن نگاشتهاند، از جمله:
1 - شيخ منتجب الدين، متوفاى بعد از 585 هجرى کتاب فهرست خويش را به عنوان تتمهاى بر فهرست شيخ نوشته و در آن اسامى مؤلفين شيعه را از زمان شيخ طوسى تا عصر خويش آورده است.
2 - معالم العلماء توسط ابن شهر آشوب مازندرانى (متوفاى 588 هجرى) تأليف شد و 300 مصنف را به فهرست شيخ اضافه نمود.
کتاب فهرست توسط شيخ طوسى براى فرزند فقيه و گرانقدرش، ابو على طوسى قراءت شد.ابو على نيز آن را براى ابن رطبه سوراوى قراءت نمود.وى نيز کتاب را براى ابو البرکات عبداد قراءت کرد.
نسخه حاضر املاء ابوالبرکات عبداد است که در 16 جمادى الأولى سال 587 هجرى آن را املاء نموده است.
کتاب حاضر که داراى ترتيب الفبايى است در مجموع 888 نفر از مؤلفين شيعه را نام برده است.البته به اين تعداد بايد کسانى که در ضمن ترجمه ديگرى نام برده شده اند نيز اضافه شود که در مجموع نزديک به 900 نفر مىشود.
در اعتبار اصل کتاب هيچ شبههاى نيست ؛ اما دو نکته پيرامون نسخههاى کتاب قابل توجه است:
اول اينکه: در بين چند نسخه خطى موجود از کتاب يک نسخه تفاوت کلى و عمدهاى با بقيه نسخهها دارد.
ظاهرا مسئله چنين است که شيخ طوسى ابتدا نسخهاى از کتاب نوشته و زمانيکه براى بار دوم کتاب را مىنگاشته تغييراتى در آن داده است و احتمالا عدهاى، از همان نسخه اول استنساخ کردهاند.
از قرائن پيداست نسخه تنها، ابتدا نوشته شده و بقيه نسخهها از نسخه دوم شيخ مىباشند.مثلا در نسخه اول (تنها) پس از ذکر نام سيد مرتضى دعا براى طول عمرش شده (طول الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أيامه)، و در بقيه نسخهها (رضى الله عنه) آمده و تاريخ وفات او نيز ذکر شده است.
دوم اينکه: از کتاب دو نسخه چاپى متفاوت در دست است.يکى چاپ نجف اشرف از سال 1356 هجرى و ديگرى چاپ هند مربوط به سال 1271 هجرى.
در چاپ نجف ترتيب اصلى کتاب حفظ شده و داراى اشکالات کمى است، اما در چاپ هند ترتيب کتاب را به صورت الفبايى درآوردهاند و متأسفانه در آن تصرفاتى کردهاند که کتاب از اعتبار و ارزش افتاده است.بنا بر اين چاپ نجف معتبرتر بوده و داراى ارزش بيشترى است.
رجال الطوسي
نام ديگر اين کتاب «الأبواب» است، زيرا براى اصحاب هر يک از معصومين عليهمالسلام بابى مستقل گشوده است.
اين کتاب توسط شيخ الطائفة، ابو جعفر، محمد بن حسن بن على طوسى از بزرگترين علماى شيعه در قرن پنجم هجرى و بارزترين شاگرد شيخ مفيد نگاشته شده است.
رجال شيخ طوسى کتابى است که از جهات مختلف داراى اعتبار ويژهاى است از جمله آنکه :
اين کتاب از اصول پنج گانه اوليه رجال است و تمام کسانى که پيرامون رجال مطلب نوشتهاند ناگزير از رجوع به اين اصول مىباشند.
نويسنده کتاب حاضر، شيخ طوسى است که وسعت اطلاعات او و تخصص بالاى وى در رشتههاى مختلف علوم بر کسى پوشيده نيست.او کسى است که در بيشتر رشتههاى علوم اسلامى کتاب نوشته و کتابهاى او مرجعى کاملا مطمئن براى محققين در طول هزار سال بوده و هست.
تاريخ تأليف اين کتاب با توجه به ارجاعات شيخ به فهرست در اين کتاب، در اواخر عمر شيخ بوده و اين ويژگى مهمى براى يک اثر است که در اوج دوران علمى يک مؤلف نوشته شده باشد.
شيخ مطالب اين کتاب را از منابع متعدد و اصول فراوانى که در اختيار داشته جمع آورى نموده و پس از او منابع مذکور از بين رفته و تنها راه دستيابى ما به مطالبشان همين اصول رجال است.
کتاب حاضر، تنها قصد جمع آورى و شمارش اصحاب معصومين عليهمالسلام را دارد.به همين جهت اشارهاى به مدح و ذم افراد ندارد مگر در مواردى که براى رفع شبهه و مانند آن تذکر داده است.
شيخ طوسى در مقدمه کتاب انگيزه و داعى خويش را بر نوشتن اين کتاب چنين بيان نموده که"چون شيخ فاضل چندين بار از من خواسته کتابى مشتمل بر اسامى راويان از پيامبر صلىاللهعليهوآله و ائمه بعد از او و کسانى که از آنها مستقيما روايت نکردهاند تهيه کنم، بخاطر اجابت خواسته او کتاب حاضر را نوشتم و براى سهولت هر چه بيشتر در بازيابى مطالب کتاب، آن را بر اساس حروف الفباء مرتب کردم."
اختلافى واقع شده در اينکه «شيخ فاضل» کيست؟
آنچه قريب به واقع مىنمايد اين است که او شاگرد شيخ و نماينده او در شام، قاضى طرابلس، عبد العزيز بن براج، متوفاى 481 هجرى است.
شيخ کتاب «الجمل و العقود» را نيز به درخواست او نگاشته است.
با قطع نظر از «اختيار معرفة الرجال» که تهذيب کتاب رجال کشى است توسط شيخ طوسى، از اين عالم بزرگوار دو کتاب در موضوع رجال به يادگار مانده که عبارتند از «رجال» و «فهرست».
گرچه موضوع هر دو کتاب رجال است و هر دو از اصول اوليه رجال مىباشند اما تفاوتهاى عمدهاى با هم دارند از جمله اينکه:
-کتاب «فهرست شيخ» با هدف شمارش مصنفين شيعه است و در ضمن، طريق مؤلف به هر کتاب هم ذکر شده است.بنا بر اين در اکثر موارد ذکر نام يک شخص در اين کتاب دال بر شيعه بودن اوست ؛ گرچه امامى و اثنا عشرى بودن او ثابت نمىشود و ممکن است واقفى يا زيدى يا...باشد.اما کتاب رجال براى جمع آورى نام اصحاب معصومين عليهمالسلام تهيه شده و هيچگونه توجهى به مذهب افراد ندارد، لذا کسانى چون معاويه و عمرو بن عاص نيز در شمار اصحاب پيامبر ذکر شدهاند.
- در کتاب فهرست تنها شيعيانى که داراى تأليف بودهاند را مىتوان يافت و روات فاقد کتاب توسط شيخ به شمارش در نيامدهاند.در صورتى که رجال نظر به راوى بودن دارد (چه مؤلف کتابى باشد چه نباشد) و به همين جهت نام کسانى از اصحاب معصومين عليهمالسلام که روايتى از معصوم نقل نکردهاند در اين کتاب ذکر نشده است.
- با توجه به اين نکات «فهرست» شامل نام مصنفين شيعه است و «رجال» شامل نام اصحاب معصومين که روايتى از آنها نقل کرده باشند.
-ذکر نام هر کس در کتاب «رجال» هيچ مدحى براى او تلقى نمىشود، بخلاف «فهرست» که حد اقل، شيعه بودن، در مقابل سنى بودن را اثبات مىکند.
رجال شيخ طوسى بر اساس طبقات روات از زمان پيامبر صلىاللهعليهوآله تا امام عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف مرتب شده و پس از آن، بابى به عنوان کسانيکه از هيچ معصومى مستقيما روايت نقل نکردهاند آمده و شامل افراد متأخر از زمان ائمه و کسانى است که هم عصر ائمه بودهاند اما روايتى از آن بزرگواران نقل نکردهاند.
هر يک از معصومين عنوانى مستقل است که ذيل آن به تعداد حروف الفباء ابوابى گشوده شده و هر حرف يک باب مستقل است ؛ اما در ترتيب اسماء تنها حروف اول آنها رعايت شده و در بيشتر ابواب شيخ طوسى شاخصترين افراد آن باب را اولين نام قرار داده است (البته اين کليت ندارد و در بعضى موارد خلاف آن هم ديده مىشود).
پس از اين ابواب، بابى به عنوان «الکنى» و بابى به عنوان «النساء» نيز اضافه شده است.
در اين کتاب ابتدا نام و کنيه و لقب و نسبت افراد آمده و در بعضى موارد رابطه او با معصوم نيز ذکر شده است.
طبقه روات و برخى تاريخها و توثيقات و تصنيفات نيز بالمناسبة آمده است.
خصوصيت ديگر کتاب آن است که کمتر توجهى به مذهب يا جرح و تعديل افراد شده و در اکثر موارد تنها نام افراد ذکر شده و هيچ توضيح اضافهاى براى آنها نيامده است.البته از امام کاظم عليهالسلام به بعد اين سرى نکات بيشتر ذکر شده است.
نکتهاى ديگر که در اينجا تذکر آن لازم است آنکه مقصود از اصحاب يک امام در اين کتاب کسانى هستند که از آن امام روايت نقل کرده باشند نه صرف ديدار و ملاقات امام ؛ بنا بر اين مثلا شيخ طوسى ابن ابى عمير را از اصحاب امام رضا عليهالسلام مىداند با اينکه او امام کاظم عليهالسلام را هم درک کرده اما از او روايتى ندارد.
منبع: شيعه نيوز