آيا تاكنون به روشهاي تشويقي خود در مورد كودكانتان انديشيده ايد؟ آيا نتايج تشويق كودك و نوجوان خود را مورد بررسي قرار داده ايد؟ تشويق به عنوان عامل تقويت رفتار، يكي از اصول روان شناسي تربيتي است، اما آيا معناي دقيق و صحيح تشويق را مي دانيد؟
بسياري اوقات براي ما پيش آمده كه بعد از انجام عملي خوب و درست مورد توجه و تأييد ديگران قرار گرفته ايم. دوران كودكي خود را به خاطر آوريد. زماني كه براي اولين بار كيف مدرسه خود را مرتب و آماده كرده ايد يا زماني كه موفق به انجام كاري شخصي مثل شستن جوراب خود شده ايد، پدر و مادر با تحسين خود، ما و عمل ما را مورد تأييد قرار داده اند و اين عمل آنان در كنار خوشحالي و خرسندي كه از موفقيت در انجام كار به ما دست داده، خود انگيزه اي براي تكرار آن رفتار شده است.
احساس شادي و خوشحالي كه از انجام خوب و درست يك رفتار يا عمل جديد به انسان دست مي دهد، انگيزه اي قوي براي تكرار آن رفتار ايجاد مي كند. احساس توانايي، موفقيت و اعتماد به نفس از درون ما را تحريك به انجام رفتارهاي گوناگون مي كند كه به اين عوامل، عوامل دروني مي گويند؛ يعني عواملي كه از درون ما را تشويق به انجام رفتار يا عملي مي كند. زماني كه در پي انجام رفتاري، جايزه اي دريافت كرده ايم. لباسي يا عروسكي گرفته ايم. مورد تشويق عوامل بيروني قرار گرفته ايم. عوامل بيروني، عواملي اند كه خارج از وجود شخص قرار دارند و بر تكرار آن عمل تأثير مي گذارند.

* هدف از تشويق را بشناسيم

دكتر سيروس ناظريان، روانپزشك معتقد است نكته مهمي كه همواره بايد در تشويق مدنظر قرار بگيرد، اين است كه هدف از تشويق ايجاد انگيزه براي حركت دوباره است. اگر ايجاد انگيزه از طريق عوامل بيروني تشويق انجام بشود، احتمال شرطي شدن رفتارها پديد مي آيد و هدفهاي فرعي جاي هدفهاي اصلي را مي گيرند و در برخي مواقع حتي بعد از مدتي تأثير خود را از دست داده، تبديل به امري يكنواخت و تكراري مي شوند و رفتارها كيفيت تصنعي مي يابند. تكيه بر عوامل بيرون تشويق مثل جايزه دادن، نمره بيست، كارت آفرين و... ارزش دروني و سازنده كار كودك و دانش آموز را از بين مي برد و كودك را از اهداف اصلي انجام عمل يا رفتار دور مي كند و علاوه بر اين تأثيرات منفي ديگري نيز بر شخصيت كودك مي گذارد؛ مثلاً زماني كه دانش آموزي را به عنوان شاگرد اول معرفي و مورد تشويق قرار دهيم، دانش آموز دچار احساس غرور مي شود. نوعي خودپسندي و شخصيت كاذب در او به وجود مي آيد و خود را فردي متمايز از ديگران مي پندارد و از پيشرفت ديگران در هراس است تا مبادا از موقعيت خود تنزل كند. اگر زماني دانش آموز ديگري از او پيشي بگيرد دچار آشفتگي خاطر و افسردگي و شايد كينه و نفرت نسبت به همكلاسي خود مي شود و اينجاست كه با استفاده از اين روش، دانش آموز را عملاً از هدف اصلي كه آموختن و دانش اندوزي است، دور كرده و لذت آگاهي و دانستن را از او سلب نموده ايم. عوامل بيروني تشويق در جاي خود مفيد و مؤثرند و فضايي متنوع و جذاب براي كودك به وجود مي آورند، اما به حدي كه ما را از اهداف اصلي دور نكند. در استفاده از روشهاي تشويق بيروني، بايد با دقت و حساسيت زياد عمل كرد تا از آثار سوء آن، فرزندان خود را مصون نگه داريم.

* چگونه تشويق را دروني كنيم؟

در كتاب «رابطه خانواده و فرزندان» اثر يدا... جهانگرد آمده است، عوامل تشويق دروني، عوامل مؤثر و پايداري اند كه همواره و در هر شرايطي مي توانند به بهترين صورت محرك رفتارهاي درست و پسنديده باشند و توجه به انگيزه هاي دروني فرزندانمان آنان را در مسير سالمي قرار مي دهد و سبب مي شود كه انجام كارهاي درست و پسنديده را نه به انگيزه گرفتن پاداش و جايزه كه به علت شوق انگيز بودن خود عمل صحيح انجام بدهند. رفتارهايي مانند منظم بودن، رعايت ادب و احترام، خوشرويي و مهرباني، انجام صحيح و به موقع تكاليف درسي و اين قبيل رفتارها به اندازه كافي شوق انگيزند كه فرزندان ما را به تداوم و كوشش دوباره در انجام آنها تحريك كند، به شرط اينكه با مشوقهاي بيروني مثل پاداش و جايزه رفتار او را شرطي و مكانيكي و قالبي نسازيم. در اينجا توصيه هايي براي تقويت رفتارهاي كودكان داريم كه اميدواريم كاربرد اين روشها بتواند شما را در تشويق صحيح و ايجاد انگيزه هاي دروني و پايدار فرزندانتان ياري بدهد.

* جايزه هاي مخرب

به گفته سهيلا محمدي نيا، كارشناس امور خانواده، والدين بايد از دادن هرگونه جايزه خودداري كنند و از عوامل بيروني تشويق تنها براي ايجاد عادات و رفتارهاي پسنديده استفاده كنند، مثلاً اهداي كتاب، تماشاي يك موزه، گردش در طبيعت و كوهنوردي به همراه اعضاي خانواده علاوه بر جنبه تشويقي، عادت به مطالعه، آشنايي با طبيعت و چگونگي رفتار در طبيعت را به كودكتان مي آموزد.
از انتخاب معيار و ملاكهاي بهترين براي سنجش كودك خودداري كنيد، زيرا در اين صورت آزادي و اختيار فرزندتان را از او سلب كرده، عملاً جلوي خلاقيت و رفتارهاي آگاهانه و اختياري او را گرفته ايد و با محدود كردن حوزه عمل كودك، در چارچوب و قالبي كه شما به عنوان بهترين مشخص كرده ايد، او را دچار فشار رواني و ترس ناشي از خطا و اشتباه و نرسيدن به رفتار آرماني موردنظر كرده ايد.
مريم ميرهاشمي، مشاور خانواده نيز در همين زمينه معتقد است: از مقايسه كودك با ديگر همسالانش بشدت بپرهيزيد و هر كودكي را تنها براساس استعدادها و تواناييها و عملكرد خودش بسنجيد. نقاط ضعف و قوت فرزندتان را شناسايي كنيد و با تكيه بر تواناييها و با آرامش و در طول زمان بر روي ضعفهاي كودكتان كار كنيد. بعد از مدتي خواهيد ديد با از بين رفتن ضعفها، احساس رضايت و توانمندي انگيزه اي دوباره به فرزندتان مي بخشد. در نظر داشته باشيد كه رفتارهايي مثل درست كار كردن، خوب درس خواندن و... وظيفه است؛ كاري كه بالاتر از حد وظيفه در جهت منافع عمومي انجام بشود، لايق تحسين است و اين موضوعي است كه به مرور مي توانيد به كودك خود بياموزيد. به ازاي عمل خوب كودكتان به او مسؤوليت جديدي بسپاريد. آب دادن و رسيدگي به گلدانهاي خانه، تنظيم دكوراسيون منزل، چيدن سفره غذا و گاهي تنظيم يك ميهماني يا گردش دسته جمعي را برعهده او بگذاريد. كودكان از اينكه اعتماد والدين خود را به دست آورند، احساس خرسندي مي كنند و از فضاي همكاري و صميمي ميان اعضاي خانواده لذت مي برند.