نگاهي به زندگي و مدارج علمي

آنه ماري شيمل در 18 فروردين سال 1301 ش . در شهر ارفورت آلمان ديده به جهان گشود . در مدرسه، آموختن زبان فرانسه و لاتين را آغاز کرد و در پانزده سالگي تصميم گرفت زبان عربي را نزد دوست معلم زبان لاتيني خود فرابگيرد; در ضمن آموختن زبان قرآن، با فرهنگ اسلامي و برخي متون مسلمانان آشنا گرديد . در شانزده سالگي موفق به اخذ ديپلم شد . در دوران دانشجويي همزمان با فراگيري دروس دانشگاهي در کلاس‏هاي «تاريخ هنر اسلامي‏» که ارنست کوهن تدريس مي‏نمود، شرکت مي‏کرد; همچنين تحصيل زبان عربي را پيش والتر بيورکمن پي گرفت . دوران تحصيل اين دانشجوي باهوش به سرعت‏سپري گشت . (1)
استاد وي وقتي مشاهده کرد شيمل مشتاق آشنايي با فرهنگ اسلامي است، به وي توصيه نمود به جاي پيگيري علوم طبيعي، مطالعات خويش را بر متون اسلامي متمرکز سازد . سپس تاکيد کرد بهترين کار براي رسيدن به چنين مقصدي، شروع به تدوين پايان نامه دکتراست . (2) شيمل در نوزده سالگي در رشته مطالعات اسلامي موفق به اخذ درجه دکترا، از دانشگاه برلين آلمان گرديد و پنج‏سال بعد استاديار دانشگاه ماربورگ گشت و تلاش‏هاي دانشگاهي خود را با تدريس در مباحث اسلامي آغاز کرد . چندي بعد به سوئد رفت و نزد شرق‏شناسان و دين شناسان دانشگاه اوپسالاي اين سرزمين ماند و امتحان دوره دوم دکترايش را در تاريخ اديان داد و در اين رشته موفقيت‏برجسته‏اي به دست آورد . مدتي بعد - سال 1331 ش . - به ترکيه رفت تا در زمينه نسخه‏هاي خطي در کتابخانه‏هاي استانبول تحقيق کند . سال بعد نيز به اين سرزمين سفري نمود و کرسي تاريخ اديان دانشکده الهيات آنکارا را عهده‏دار گرديد . مي‏توان اذعان داشت که اين متفکر آلماني بيش از هر جا فعاليت‏خويش را در ترکيه متمرکز نمود و در اين زمان روابط عاطفي و صميمانه‏اي بين وي و مسلمانان ترکيه پديد آمد . (3)
در سال 1339 ش . به شيمل پيشنهاد گرديد به تدريس زبان عربي و اسلام‏شناسي در دانشگاه بن بپردازد . او هم پذيرفت . چهار سال بعد مسؤوليت کرسي فرهنگ اسلامي دانشگاه هاروارد به وي پيشنهاد شد که پذيرفت و دو سال بعد در اين مکان علمي عرفان، خوشنويسي و شعر اسلامي تدريس مي‏نمود . (4)
اين بانوي آلماني موفق گرديد مدت 60 سال در دانشگاه‏هاي چندين کشور به تدريس اسلام‏شناسي و فرهنگ مسلمانان بپردازد . تعداد آثارش به حدود صد و ده جلد بالغ مي‏گردد اما مقاله‏ها، ترجمه‏ها و مقدمه‏هايي که وي بر کتاب‏هاي ديگران نوشته به قدري زياد است که تاکنون کسي نتوانسته فهرست کاملي از آنها تهيه کند . (5) شيمل از معدود مشاهير جهان است که به پاس فعاليت‏هاي علمي، 20 مدال و نشان افتخار از مراکز علمي و پژوهشي کشورهاي جهان دريافت نموده است . (6) وي در اسفندماه سال 1381 دارفاني را وداع گفت و در آلمان به خاک سپرده شد .

دفاع از اسلام

ديدگاه شيمل با نگرش غالب مستشرقان اختلاف بارزي دارد، زيرا در موضع‏گيري‏ها، پژوهش‏ها و آموزش‏هاي وي علاقه به اسلام نمايان است; خودش مي‏گويد:
من اسلام را دوست دارم حتي زماني که کودک بودم درباره فرهنگ اسلامي به تفحص پرداخته‏ام، در ترکيه و پاکستان و ديگر مناطق اسلامي در بين خانواده‏هاي مسلمان زيسته‏ام و با فرهنگ، آداب و سنت‏هاي آنان خوگرفته‏ام . (7)
وي در دفاع از اسلام و ارزش‏هاي اين آيين جاوداني و توجه دادن اروپائيان به حقايق قرآني و روايي و رفع بدفهمي‏هاي آنان از اعتقادات ديني، گام‏هاي مؤثر و ارزشمندي برداشت و در اين راستا آثار برجسته، رسا، روشن و با بياني لطيف و پرجاذبه در اختيار خوانندگان نهاد . در يکي از نگاشته‏هاي خود مي‏گويد:
اسلام ديني است که در غرب بسيار بد فهميده شده و حتي توسط عده‏اي ناوارد و احيانا مغرض متهم به نوعي بدويت گرديده است . (8)
در اوضاع آشفته و تبليغات مسمومي که استکبار جهاني و صهيونيزم بر ضد اسلام راه انداخته است، شيمل با شجاعت و شهامت در تبيين برخي مفاهيم ديني، مباحثي جالب را مطرح ساخت . به عنوان نمونه براي روش نمودن اصل «جهاد» در اسلام، خاطرنشان ساخت:
ترجمه‏اي که امروزه در مغرب زمين از اين واژه به دست داده مي‏شود، غلط و غير اسلامي است ... ادعاي توسعه اسلام با خون و شمشير، اتهامي واهي و موهوم است و اين آيين مبتني بر سرشت آدميان بوده و عموما قلوب مردم را به سوي خويش معطوف ساخته و در حقيقت دلها و فطرت‏ها را تسخير ساخته است نه سرزمين‏ها و نواحي جغرافيايي را . (9)
يکي از مترجمان آثار خانم شيمل مي‏نويسد: دوست انديشمندي زماني مي‏گفت‏به اعتقاد وي خانم شيمل «مسلمان‏» است که به منظور باز بودن دستش در دفاع از ارزش‏ها و معارف اسلامي، اين گرايش و باور را به صراحت عنوان نکرده و نوعي «تقيه‏» را پيش گرفته است . وي اضافه مي‏کند: نشانه‏هاي چنين اعتقادي را در جاي جاي کتاب «تبيين آيات خداوند» به قلم وي، مي‏توان مشاهده کرد; بويژه وقتي مؤلف از امت مرحومه (کساني که مورد رحمت‏خداوند و شفاعت رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم واقع مي‏شوند) سخن مي‏گويد، در خاتمه اين کلام از تعبير «ان‏شاءالله‏» استفاده مي‏کند که يقينا اين گونه آرزوي رحمت و رستگاري براي امت موحد و جامعه اسلامي جز از يک نفر مسلمان صادر نمي‏شود . (10)
همچنين اين بانو به برخي از شخصيت‏هاي مسلمان، که با او در ارتباط بوده‏اند، وصيت نمود بر مزارش سوره فاتحة‏الکتاب را بخوانند!
آنه ماري شيمل در مصاحبه‏اي راديويي اعلام کرد: به نظر من نويسنده‏اي که آگاهانه به پيامبراکرم صلي الله عليه و آله وسلم توهين مي‏کند (سلمان رشدي) مي‏داند در جهان اسلام مقام آن حضرت تا چه حد قداست دارد، قطعا به مقدسات اسلامي اهانت نموده است . من مردان سالخورده‏اي را ديدم که وقتي شنيدند در کتاب آيات شيطاني چه چيزهايي نوشته شده است، زار زار گريستند . جريحه دارکردن احساسات بخش عظيمي از مؤمنان روش بسيار بدي است و اين خلاف آشکار را من نمي‏توانم بپذيرم .
در جاي ديگر مي‏گويد: تا لحظات آخر زندگي اين نظرات را مورد انتقاد قرار مي‏دهم و اهانت کنندگان را محکوم مي‏کنم . گروههاي فشار وابسته به سلمان رشدي نمي‏توانند مرا بترسانند . من به خوبي مي‏دانم مسلمانان چقدر از اين حرف‏هاي بيهوده و توهين‏آميز نسبت‏به مقدساتشان رنجيده‏اند . در ميان ميليون‏ها مسلمان، رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم محور عشق و محبت و ارادت است و اين را غرب نمي‏تواند درک کند .
در هنگام دريافت «جايزه صلح‏» در اکتبر 1995 م . طي سخناني گفت: من تصور مي‏کنم در ماههاي گذشته به اندازه کافي گفته و تکرار کرده‏ام که از قبول رفتار بدفرجام سلمان رشدي امتناع ورزيده‏ام و از طريق مخصوص به خود براي آزادي قلم ايستادگي و مبارزه خواهم کرد .
مخالفان اعطاي اين جايزه به خانم شيمل - که غالبا اعضاي کانون نويسندگان آلمان و برخي ناشران بودند - سعي کردند به دليل اعتراض خانم شيمل به حرکت وقيحانه سلمان رشدي، مانع از اعطاي اين جايزه شوند و تا آنجا پيش رفتند که گفتند: دادن اين جايزه به وي، لکه ننگي براي آلمان است! با اين حال، شوراي بنياد اهداي جايزه صلح پس از چند نشست در فرانکفورت اعلام کرد: دليلي براي لغو اعطاي جايزه صلح 1995م . به پروفسور شيمل وجود ندارد . و بالاخره او جايزه را دريافت کرد و آن را به بنياد دانشگاه بن بخشيد تا از طريق آن، جوانان کشورهاي اسلامي بتوانند در آلمان تحصيل کنند! (11)
وقتي کتاب «بدون دخترم هرگز» ، اثر بتي محمودي، با تيراژ وسيع چاپ و منتشر شد، شيمل با شهامت و استواري، به دور از هرگونه جانبداري، با گفتن دوبار توبه! توبه! محتويات اين کتاب را نفي و به شدت محکوم کرد و گفت: اين کتاب حاوي مطالب کاملا دروغ و سراپا بي‏اساس است و به سبب تبليغات مسموم و سودجويي نگارش يافته است . برايم قابل تامل است که چرا چنين کتابي در اروپا و آمريکا انتشار يافته است و اين موضوع مرا دچار تحير و شگفتي کرده است . متاسفانه در سال‏هاي اخير تبليغات بي‏رحمانه غرب عليه اسلام اوج گرفته است و من وظيفه خود مي‏دانم از «فرهنگ اسلامي‏» حمايت کنم و از حقايق آن گونه که هست، دفاع نمايم .
خانم شيمل در واکنش به تلاش مغرضانه و گسترده غرب براي ترسيم سيماي وحشتناک و خطرناک از اسلام، ضمن ابراز تاسف عميق از اين بابت مي‏گويد:
آنان (غربي‏ها) فراموش کرده‏اند که ما اروپائي‏ها در دوره رنسانس تاچه اندازه از فرهنگ اسلامي درس آموخته و الهام گرفته‏ايم . رياضيات، نجوم، شيمي، فلسفه و هنرهاي زيباي غرب تحت تاثير فرهنگ اسلامي است و بايد نقش تاثير گذار، مفيد و پربار اين فرهنگ بخصوص فرهنگ ايراني در تحول و توسعه غرب به اروپايي‏ها و آمريکايي‏ها نشان داده شود . جاي بسي تاسف است که در سال‏هاي اخير و بعد از فروپاشي کمونيسم، غرب در پي‏يافتن دشمن ديگري براي خود است . متاسفانه غرب، اسلام را که سرشار از ارزش‏هاي عظيم انساني است، به عنوان دشمن خويش برگزيده است .
خانم شيمل درباره بحران امروز غرب و نياز به معنويت مي‏گويد: مبارزه شديد جهان مادي و جهان معنوي، دنياي غرب را فراگرفته است . اروپا که بر بالاترين درجات علمي و فني رسيده، امروز بيش از هر زمان ديگري دچار انحطاط گشته است و البته به خطرهايي که تهديدش مي‏کند، آگاهي دارد و در پي راه چاره است . خروج از بحران در نظر من اين است که به «ارزش‏هاي معنوي‏» بازگرديم و گرنه فرجام بدي خواهيم داشت . درست است که انسان به پيشرفت فني و علمي نياز دارد اما نبايد اين روند به بهاي زوال ارزش‏هاي مقدس تمام شود . چيزي که براي من همواره جالب است، ايمان واقعا زنده ملل شرق است . خدا در آنجا حي و حاضر مي‏باشد . مردم ايمان دارند اگرچه به زبان نياورند . آنان به خدا اعتقاد و توکل دارند و اين باورهاي انسان‏هاي مسلمان مدام مرا تحت تاثير قرار داده است . با نهايت تاسف اين اعتقاد در غرب به مثابه تسليم در برابر سرنوشت محتوم، فهميده مي‏شود که اصلا چنين نيست . اخيرا بر حسب تصادف در برنامه موعظه صبحگاهي راديو شنيدم که يک کشيش مي‏گفت: «انسان مسيحي مي‏تواند خود راه را انتخاب کند ولي انسان مسلمان بايد ناگزير همه چيز را بپذيرد و هيچ ابتکاري و اراده‏اي از خود ندارد!» از شدت ناراحتي مي‏خواستم راديو را بشکنم ولي چون اين برنامه در لندن بود، حتي نتوانستم يک نامه ملامت‏آميز براي مجري اين برنامه بنويسم! (12)
آنه ماري شيمل در برابر اين ادعا که: «اسلام نظام استبدادي و خشونت ارائه مي‏دهد .» ، مي‏گويد: اين مغالطه‏ها براي چيست؟ قبل از آنکه غرب دموکراسي و آزادي انسان‏ها را بشناسد و يا چنين مقوله‏اي به گوشش بخورد، مسلمانان دموکراسي را شناخته و آن را تجربه کرده‏اند و اين يک امر بديهي در اسلام است . قرآن مردم را به «شورا» دعوت مي‏کند . آيات قرآن بر اساس بحث و گفتگو استوار است و باب دعوت به تفکر و تعقل کاملا باز است . (13)

«دعا» ; مناجاتي صميمي با خداوند

خانم آنه ماري شيمل در يکي از آثار خود، پس از مطرح کردن بحث‏هايي درباره اهميت نماز در اسلام و تاثير آن بر رشد افراد، مي‏نويسد: در پايان نماز، پس از سلام و صلوات بر پيامبران، فرشتگان و انسان‏هاي مؤمن، آدمي مي‏تواند دعاهاي مورد نظر خويش را بر زبان آورد . درخواست‏هايي شخصي يا مناجات که صحبتي صميمي و از روي انس و الفت‏با خداست . البته اين دعاها را همواره مي‏توان بر زبان آورد اما پس از نماز اثر بيشتري دارد چرا که انسان هنوز در وضعيت پاکي بدني و روحي است .
اين بانوي محقق اضافه مي‏کند:
يکي از دعاهايي که هميشه اجابت مي‏شود، دعايي است که انسان در حق ديگران مي‏کند و نه تنها اعضاي خانواده و دوستان را شامل مي‏گردد، بلکه تمامي مخلوقات را در بر مي‏گيرد .
سپس مناجات‏هاي امام سجاد عليه السلام را به عنوان دعاهايي با عبارات بسيار عالي اما روان و با نثري مسجع مطرح مي‏کند و خاطر نشان مي‏نمايد ترجمه‏اي بسيار جالب به زبان انگليسي از اين دعاها در دسترس مي‏باشد . (14)
وي در مصاحبه‏اي مي‏گويد:
«من همواره دعاها را از اصل عربي مي‏خوانم و به هيچ ترجمه‏اي مراجعه نمي‏کنم . البته بخش هايي از صحيفه سجاديه را به زبان آلماني ترجمه کرده‏ام . وقتي مشغول برگردانيدن اين دعاها به زبان مذکور بودم، مادرم به دليل کسالت در بيمارستاني بستري بود و من مدام به او سر مي‏زدم و کاملا در جريان احوالش بودم . پس از اينکه او به خواب مي‏رفت، در گوشه‏اي از اتاق مشغول پاکنويس نمودن ترجمه‏ها مي‏شدم . اضافه کنم که اتاق مادرم دو تختي بود و در تخت ديگر خانمي که عقايد کاتوليکي محکم و راسخ و در عين حال متعصبانه داشت، بستري بود . او از روي ايماني که به مذهب خويش داشت، وقتي متوجه شد من مشغول ترجمه دعاهايي از يک متن شيعي هستم، آزرده خاطر گرديد و با ناگواري و نگراني گفت: مگر در مسيحيت و در کتب مقدس خودمان از نظر ادعيه کمبودي داريم که تو اکنون به دعاهاي مسلمانان روي آورده‏اي؟! جوابي به وي ندادم اما وقتي کتابم چاپ شد، نسخه‏اي از آن را برايش فرستادم . مدتي بعد با من از طريق تلفن تماس گرفت و خاطر نشان ساخت: «بسيار صميمانه از اين هديه جالب متشکرم، زيرا هر روز به جاي دعاهاي انجيل آن را مي‏خوانم!»
آري واقعا ترجمه «ادعيه معصومين عليهم السلام‏» مخصوصا صحيفه سجاديه مي‏تواند تا اين حد در ميان غربي‏ها تحول آفرين و کارساز باشد . (15)

پي نوشت :

1 . شرقي‏تر از هر غربي، ماهنامه ادبستان، ش 31، ص 24 .
2 . مقدمه دکتر عبدالرحيم گواهي بر کتاب «ابعاد عرفاني اسلام .»
3 . مجله فرهنگ و پژوهش، ش 96، ص 33 .
4 . ادبستان، ش 31، ص 25 .
5 . ر . ک: مجله کلک، ش 28، تيرماه 1371، مقاله دکتر خسرو ناقد .
6 . پيام زن، ش 132، ص 54 .
7 . افسانه خوان عرفان، حسين خندق آبادي، ص 28 .
8 . ر . ک: مقدمه کتاب تبيين آيات خداوند، آن ماري شيمل، ترجمه دکتر عبدالرحيم گواهي .
9 . تنديس پژوهش در فرهنگ اسلامي، پيام زن، ش 132، ص 49 .
10 . تبيين آيات خداوند، سخن مترجم، ص 5 .
11 . همان; افسانه خوان عرفان، ص 29 و 30 .
12 . اقتباس از کتاب افسانه‏خوان عرفان، ص 30 - 33 .
13 . همان، ص 35; ماهنامه از ديگران، سال دوم، ش 10، دي 1380، گفت و شنودي با آن ماري شيمل، ص 10 .
14 . تبيين آيات خداوند، ص 342 و 343 .
15 . آن ماري‏شيمل بانوي شرق شناس جهان غرب، ماهنامه از ديگران، سال دوم، ش 5، مرداد 1380، ص 10 و 11 .

منبع: ماهنامه کوثر ، شماره 57