محمد حسين توني ، معروف به فاضل توني ، اديب و مدرّس حکمت و عرفان . در 1298 در تون زاده شد .
«تون يا «فردوس» يکي از شهرستان هاي جنوب استان خراسان است که با 6/21956 کيلومتر مربع مساحت در بخش مرکزي استان واقع و مرکز آن شهرستان فردوس است. پدرش ، ملاعبدالعظيم ، واعظ بود و فرزندش را پيش از رسيدن به سن تعلم ، به مکتب سپرد. توني پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتي کوتاه ، به تحصيل مقدمات ادبيات عربي پرداخت و تمامي قرآن کريم را نيز حفظ کرد. سه چهار سالي از تحصيل آن مرحوم نگذشت كه پدرش به جوار رحمت حق پيوست و كودكي خود را يتيم و بي سرپرست گذاشت و چون در طي زندگي از قيد علائق آزاد بود و توجهي به اندوختن مال نداشت، ميراثي نيز از خود بجاي ننهاد. (در آسمان معرفت : حسن زاده آملي ، ص 357).

تعليم و تدريس

توني در زادگاه خود ، شرح سيوطي بر الفيه ابن مالک ( النهجة المرضية ) را نزد ملامحمد باقر توني ، و مغني را نزد آقا ميرزاحسين خواند و مقداري از مطوّل را نيز فرا گرفت . در هفده سالگي براي ادامة تحصيل به مشهد رفت . استادان وي در آنجا عبارت بودند از : اديب نيشابوري در درس مطوّل ، که لقب «فاضل » را او به محمد حسين داد؛ آقا ميرزا عبدالرحمان مدرّس شيرازي در تدريس قسمتي از مطوّل و خلاصة الحساب شيخ بهائي و هيئت و نجوم و تحرير اقليدس ؛ حجة الاسلام بجنوردي در فقه و اصول و شيخ اسماعيل قائني در درس معالم (خوانساري ، ص 45ـ46). پس از شش سال ، او با شيخ محمد ـ که بعدها در اصفهان به شيخ محمد حکيم معروف شد ـ به اصفهان رفت تا به تحصيل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکميل کند (همان ، ص 46). در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدريس علوم ديني و فلسفي در آنجا رونق داشت (همان ، ص 47). فاضل توني و شيخ محمد، در اصفهان حجرة محقري گرفتند و با تنگدستي ، اما با شور و حرارت به تحصيل پرداختند .
فاضل توني از اولين روزهاي اقامت در اصفهان ، در درس منظومة جهانگيرخان قشقايي حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگيرخان دورة منظومة حکيم سبزواري (ملاهادي سبزواري ) را در مدت شش سال تدريس مي کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بيان مي کرد (همان ، ص 47). توني هم زمان با تحصيل منظومه ، از علماي بزرگ اصفهان ، همچون آقاسيد محمد صادق خاتون آبادي و آخوند فشارکي و آقا سيد علي نجف آبادي ، فقه آموخت (همان ، ص 47ـ 48). او يازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصيل و مباحثه و تدريس و عبادت و رياضت و تهذيب نفس اختصاص داد که به گفتة خود وي ، بهترين ايام عمرش بوده است (همان ، ص 48ـ49).
فاضل ، پس از اقامت يازده ساله در اصفهان سفري به خراسان کرد و بار ديگر عازم اصفهان شد. اما در بين راه ، چون به تهران رسيد، با خبر شد که آقا ميرزاهاشم اشکوري ، استاد نامور فلسفه در مدرسة سپهسالار جديد، تدريس شرح مفتاح الغيب را آغاز کرده است . چند روزي در اين شهر درنگ کرد و به درس اشکوري حاضر شد. احاطة علمي و صفاي محضر اشکوري فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغيب ، شرح فصوص الحکم و تمهيدالقواعد را نيز از وي فرا گرفت (همان ، ص 49).

اساتيد:

ملامحمد باقر توني: استاد او در سيوطي.
آقا ميرزا حسين: استاد او در مغني و مقداري از مطول (ايندو نفر استاد او در «تون» بودند).
اديب نيشابوري: مطول.
آقا ميرزا عبدالرحمن شيرازي: خلاصة الحساب، هيئت و نجوم و تحرير اقليدس (در مشهد).
حجة الاسلام بجنوردي: فقه و اصول.
شيخ اسماعيل قائني: معالم.
جهانگير خان قشقايي: منظومه حکيم سبزواري را در اصفهان و علماي ديگري که نام آنان گفته شد.
پس از درگذشت آقا ميرزا هاشم اشکوري ، توني به مدرسة دارالشفا رفت و به تدريس پرداخت (همان ، ص 49ـ50). وي در مدرسة علوم سياسي و دارالفنون ، عربي و فقه و منطق («چند سطر از زندگي استاد...»، ص 3) و از 1313ش در دارالمعلمين عالي ، که تازه تأسيس شده بود، زبان عربي و بعدها منطق و فلسفه تدريس کرد. همچنين در دانشکدة معقول و منقول از بَدو تأسيس (خوانساري ، ص 50) و در دانشکدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران ، فلسفه و زبان و ادبيات عرب تدريس مي کرد («چند سطر از زندگي استاد...»، همانجا).
جلسات درس فاضل توني بسيار پربار و آموزنده بود. وي مطالب را شمرده و با طمأنينه شرح مي داد، مشکلترين و پيچيده ترين مطالب را ساده و روشن مي ساخت ، درس خود را به آيات و احاديث و اشعار مولوي و حافظ و شيخ محمود شبستري و جامي و جز آنان مي آراست و بيانش گاه با طنز و طيبت همراه مي شد (خوانساري ، ص 50 ـ51).
توني در 1333 ش بازنشسته شد و در 1339ش در تهران درگذشت («چند سطر از زندگي استاد...»، ص 3ـ4؛ خوانساري ، ص 53) و در شيخانِ قم دفن شد. جلال الدين همايي مادّه تاريخي در بارة فوت وي سروده که بر سنگ مزارش حک شده است ( رجوع کنيد به ص 38؛ خوانساري ، ص 52). شمارة سومِ سال نهمِ (فروردين 1341) مجلة دانشکدة ادبيات دانشگاه تهران در بزرگداشت وي و به عنوان يادنامة فاضل توني انتشار يافت .
فضائل علمي و اخلاقي فاضل توني بسيار بوده است . حافظة حيرت انگيز، ملازمت با استادان مبرِّز و يگانه ، اشتياق وافر به آموختن و سالها تدريس و تحقيق ، موجب شد که وي در ادبيات عربي و فلسفه و عرفان و تفسير قرآن تبحر يابد. بسياري از استادان و بزرگان به فضل و فضيلت او گواهي داده اند (خوانساري ، ص 50 ـ54). بيان محمد علي فروغي در مقدمة ترجمة فنون سماع طبيعي (ص 3) و علي اکبر دهخدا ذيل مدخل «ابوعلي بن سينا» (ج 1، ص 831) و شهيد مرتضي مطهري در مقدمة کتاب التّحصيل (ص الف ، د) ، بر جلالت قدر و احاطه و دقت نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهي مي دهد.
فاضل توني از ديدگاه بزرگان:
آيت الله بروجردي: در نامه اي او را "عمادالعلماء المتالهين" خطاب کرده است.
شهيد مطهري در مقدمه کتاب «التحصيل» : خدمت او به علم و حکمت و جلالت و قدر او را ستوده است.
محمدعلي فروغي و علي اکبر دهخدا: بر احاطه و دقت نظر و علم او، سخن گفته اند.
حسن حسن زاده آملي و عبداللّه جوادي آملي ، هر دو از شاگردان فاضل توني بودند و از او با احترام فراوان ياد کرده اند ( رجوع کنيد به حسن زاده آملي ، ص 357ـ374؛ جوادي آملي ، ج 2، بخش 2، ص 97، بخش 5، ص 145).
فاضل توني در زهد و تقوا و مواظبت بر فرايض و نوافل و تزکية نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنيا التفاتي نداشت ؛ دارايي او خانه اي کوچک و چند قفسه کتاب بود (خوانساري ، ص 57ـ 58).
فاضل توني به واسطة قدرت شگرف حافظه اش ، احتياجي به يادداشت نداشت . وي بندرت دست به قلم مي برد و هنگام نوشتن نيز بسيار کُند و با خطي کاملاً ابتدايي مي نوشت ؛ از اينرو آثار مکتوب او محدود است و غالباً يادداشتهاي دانشجويان او در کلاس ، به صورت کتاب در آمده است . با اينهمه بر بسياري از آثار عرفاني و فلسفي ، از جمله اسفار و منطق شفا ، حواشي مختصري نوشته و مطالب پيچيده را بخوبي شرح داده است .

مهمترين آثار چاپ شدة فاضل توني عبارت اند از:

1) جزوة صرف (تهران 1315ش ). اين کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزيه و ترکيب تعدادي از آيات قرآن کريم که توني در مؤسسة وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آيه ، نکاتي دقيق از تفسير و معاني و بيان و کلام و حکمت و عرفان نيز آورده است .
2) تعليقه بر شرح فصوص الحکم (تهران 1316ش ) که متضمن نکات و دقايق عرفاني و به منزلة رسالة دکتري اوست . اين کتاب مشتمل است بر توضيحاتي در بارة مقدمة داود قيصري بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربي . بديع الزمان فروزانفر بر اين تعليقه ، مقدمه نوشته است .
3) قسمت نحوِ کتابهاي صرف و نحو و قرائت ، که کتابهاي درسي سالهاي اول و دوم و سوم دبيرستانها بوده اند. 4) منتخب قرآن و نهج البلاغه که مجموعه اي است از آيات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج البلاغه ، با شرح لغات .
5) منتخب کليله و دمنة عربي و وفيات الاعيان ابن خلّکان ، با شرح و ايضاح لغات مشکل آنها.
6) جزوة منطق که تقريرات او در رشتة فلسفه (دانشکدة ادبيات ) است .
7) حکمت قديم ( در طبيعيات ) نيز مجموعه تقريرات او در رشتة فلسفه است .
8) الهيات (تهران 1333ش ) که شامل امّهات مسائل حکمت الهي است و کتابي پر محتوا و بسيار گرانقدر، و آخرين اثر توني است (همان ، ص 54 ـ 55).
فاضل توني در ترجمة محمد علي فروغي از فنون سماع طبيعي سهمي بسزا داشته ، چنانکه فروغي نيز در مقدمة آن (ص 3) تصريح کرده است .
کتابهاي فاضل توني ، که دانشکدة الهيات دانشگاه تهران آنها را به همت بديع الزمان فروزانفر خريداري کرد ، هم اکنون در آنجا نگهداري مي شود.

نصيحت مرحوم آيت الله فاضل توني

استاد بزرگوار، آيةالله فاضل تونى در زمينه حكمت و عرفان صاحبنظر بود و در تقرير و تبيين عبارتهاى پيچيده شرح فصوص الحكم مهارت خاصى داشت.
ايشان گاهى در اثناى درس مى فرمود: بكوشيد با علوم و معارف الهى انس بگيريد. اگر نفس با اين معارف آشنا نشود، به تدريج به امور پست دنيايى گرايش مى يابد. آنگاه خاطرهاى از دوران تحصيل خود در مدرسه صدر اصفهان نقل مى كرد و مى گفت: هر سال چند كارگر براى تخليه چاه فاضلاب مدرسه، به آنجا مى آمدند. يكى از سالها ميان متولى مدرسه و كارگران بر سر دستمزد اختلاف پيش آمده بود و نزديك بود متولى با آنان به توافق نرسد و كار را به گروهى ديگر واگذار كند، امّا كارگران با ذكر دليلى، متولى مدرسه را قانع كردند. آنان گفتند: حدود چهل سال است كه ما در اين كار سابقه داريم. چگونه اين كار را به ديگران مى سپاري؟ متولى با اين استدلال تسليم شد و كارگران مشغول كار شدند. هنگام شروع كار، مسؤول گروه به بقيه گفت: اين طلبه ها دارند وقت خودشان را تلف مى كنند؛ آدم بايد كار كند و نان دربياورد. مرحوم فاضل تونى مى فرمود: كسى كه چهل سال سابقه تخليه چاه دارد و به اين كار انس گرفته است، به جايى مى ر سد كه كار خود را تقديس مى كند و تحصيل معارف الهى را بيهوده مى پندارد.

خاطره اي ناگوار

علامه حسن زاده آملي فرمودند : خاطره اي ناگوار از درس شفاي استاد حضرت آيت الله فاضل توني پس از مدت مديدي که بسياري از طبيعيات شفا را در نزد وي خوانده ام برايم روي آورده است:
در اين درس شفا کسي با من شرکت نداشت، فقط من تنها به محضرش تشرف مي يافتم. يک روز چهارشنبه که روز آخر درس هفته است، ديدم آن جناب درست و موزون مطلب شفا را تقرير نمي فرمايد و پريشان ميگويد و من چند بار سؤال پيش آوردم و جواب مقنعي نفرموده است؛ چنين انگاشتم که شايد مانعي پيش آمده است و درس را مطالعه نفرموده است. روزهاي پنجشنبه و جمعه و ديگر تعطيلي ها در محضر استاد شعراني دروس رياضي فرا ميگرفتم. لذا فرداي آن روز چهارشنبه ياد شده براي درس رياضي به حضور استاد شعراني شرفياب شدم و در آن محضر نيز تنها بودم. غرض اينکه بسيار خامي و بي ادبي از من سر زد که به استاد شعراني عرض کردم: حضرت آقا! ديروز جناب استاد فاضل توني درس شفا را درست تقرير نفرموده است و من چند بار سؤال پيش آورده ام ولکن از ايشان جواب موزون و مطبوع نشنيدم، لاجرم سکوت کردم و پيگيري نکردم.
استاد شعراني در هنگام گفتارم به نوشتن اشتغال داشت، بدون اينکه سر را بلند کند و مرا نگاه کند، به حالت انقباض و گرفتگي چهره، با لحني خاص و اعتراض آميز فرمود: درسها و بحثهايت را کم کن، و شفا را پيش مطالعه کن و در آن بيشتر زحمت بکش. من خاموش شدم، ولي انفعالي شديد به من روي آورد که شايد استاد شعراني اين گستاخي را از من درباره خودش نيز احتمال دهد که در محضر استادان ديگر از ايشان همچنين بي ادبي از من صادر شود.
تا فرداي آن روز که روز جمعه بود و براي درس رياضي تشرف حاصل کردم، در حالي که آن حالت انفعال بر من حاکم بود، به محض نشستن رو کرد به من و فرمود:
آقا آن اعتراض ديروز شما بر آقاي فاضل توني، حق با شماست. زيرا که ايشان به سکته مغزي دچار شده است و الان در بيمارستان بستري است و آن پريشاني گفتارش از رويداد طليعه سکته بود.
پس از درس استاد شعراني به بيمارستان رفتم تا چشم آن جناب به من افتاد به شدت گريست و مرا نيز به گريه آورد. دست و پايش را بوسيدم و عرض کردم آقاجان ما بايد از شما صبر و سکينه و وقار بياموزيم. جزاه الله سبحانه عنّا احسن جزاء المعلمين ، تربت آن بزرگوار در شيخان قم است.

وفات:

علامه فاضل توني، در نيمه شعبان سال 1380 هجري قمري در سن 82 سالگي مصادف با 13 بهمن 1339 شمسي در تهران در گذشت. مدفن او در قبرستان شيخان در شهر قم مي باشد.

 

منابع : راسخون
فنون سماع طبيعي ابن سينا، آسمان و جهان ، کون و فساد از کتاب شفا ، ترجمة محمد علي فروغي ، تهران 1366ش ؛ بهمنياربن مرزبان ، التّحصيل ، تصحيح مرتضي مطهري ، تهران 1375ش ؛ عبداللّه جوادي آملي ، رحيق مختوم : شرح حکمت متعاليه ، قم 1375ش ـ ؛ «چند سطر از زندگي استاد فقيد مرحوم محمدحسين فاضل توني »، مجلة دانشکدة ادبيات دانشگاه تهران ، سال 9، ش 3 (فروردين 1341)؛ حسن حسن زاده آملي ، در آسمان معرفت ، تهران 1375ش ؛ محمد خوانساري ، «ترجمة احوال مرحوم فاضل »، مجلة دانشکدة ادبيات دانشگاه
تهران ؛ دهخدا؛ جلال الدين همائي ، « قطعة ماده تاريخ وفات شيخ عالم جليل آقا شيخ محمد حسين فاضل توني »، مجلة دانشکدة ادبيات دانشگاه تهران .
اعلام طهور
موسسه تحقيقاتي اسراء
انديشه قم
سايت صالحين