فرجام انديشي و آينده نگري در هر کاري، نقش بسزايي در سرانجام آن کار خواهد داشت. اگر انسان پيش از انجام دادن هر کار، درباره ي نتيجه و آينده ي آن کار تأمل نمايد. مسلماً سود و زيان آن، تا حدّ زيادي قابل پيش بيني و کنترل خواهد بود. اگر کار خوبي باشد، سود آن بسيار بيشتر از کار بدون تفکر و انديشه است و اگر کاري ناشايسته يا بيهوده باشد، مي توان با خودداري از انجام دادن آن و يا آگاهي داشتن نسبت به سود و زيان آن، خسارت احتمالي آن را به حداقل رساند.
اين موضوعي است که در قرآن کريم و احاديث، نسبت به آن، تأکيد فراوان شده است و بزرگان دين ما سفارش نموده اند که قبل از انجام دادن هر عملي به «عاقبت» آن فکر کنيم و چنانچه آن را «سودمند» يافتيم، به انجام شدن آن «خوشبين» و به انجام دادن آن «اميدوار» باشيم؛ زيرا دورانديشي باعث مي شود که فرد، کمتر دچار خطا گردد، و پشيماني کمتري به بار مي آورد؛ خوش بيني، ذهن را خلاق و زندگي را شيرين مي کند و اميد، استعدادها را شکوفا و انگيزه ها را دوچندان مي سازد.
قرآن کريم و همچنين احاديث، دورانديشي و آينده نگري را از خصوصيات بارز يک انسان عاقل برمي شمرند و در مقابل، اقدام به انجام دادن کار بدون انديشه و برنامه را از خصوصيات افراد کم خرد به حساب مي آورند.

آينده نگري:

حضرت علي(ع) در نامه اي به مالک اشتر به وي سفارش مي کند که در امور کارگزارانش دورانديش باشد و مي فرمايد: «در امور کارگزارانت ژرف بنگر، و بر مبناي ارزشيابي درست به کارشان بگمار، نه به انگيزه ي گرايش هاي شخصي و نه بر مبناي خودکامگي؛ چرا که اين دو، شاخه هاي جور و خيانت را ريشه اند. بويژه براي کار، کساني را برگزين که از تجربه و نجات، بهره مندند و از خانواده هاي ريشه دار و شايسته و پيشتاز پيش از پيروزي اسلام برخاسته اند، که چنين کساني در اخلاق برترند و در آبروي سالم تر، به آرزومندي هاي مادي کمتر نظر دارند و به پايان کار، بيشتر مي انديشند.(1)
امام باقر(ع) مي فرمايد: پيامبر اکرم(ص) فرمود: چون در انديشه ي انجام دادن کاري برآمدي، در عاقبت آن تدبر کن، تا اگر نيک است و در راه درست، به آن دست يازي و اگر مايه ي گمراهي است، آن را فروگذاري.(2)
امام علي(ع) فرمود: آن کس که بدون نگريستن در عاقبت کار، دست به اقدام بزند، خود را گرفتار پيشامد مي سازد.(3)
انديشيدن در کار، پيش از اقدام کردن به آن، سبب ايمني از لغزش هاست.(4)
کار امروز را به فردا مسپار! اين، هميشه و همه جا بايد مدنظر انسان باشد؛ زيرا که هيچ کس از فرداي خويش خبر ندارد که زنده است يا مرده. انسان بايد از امروز خود به بهترين شکل استفاده کند و بهره ي کافي از ايام عمر خويش ببرد؛ زيرا معلوم نيست فردا هم از آن او باشد.
پيامبر خدا(ص) خطاب به ابوذر مي فرمايد: از تأخيرنمودن در کارها بپرهيز؛ چرا که امروز از آن توست و از فردا خبري نداري. اگر فردايي داشتي، در آن فردا چنان باش که در امروز هستي، و اگر فردايي نداشتي، براي کوتاهي کردن امروز، پشيمان نخواهي شد.
اي ابوذر! در بامداد، اميد به سر بردن تا شام نداشته باش و در شام، اميد به رسيدن بامداد. بکوش تا از تن درستي ات پيش از بيماري، و از زندگي ات پيش از مرگ بهره گيري، زيرا نمي داني که نام تو در فردا چيست [،زنده يا مرده]؟(5)
امام باقر(ع) مي فرمايد: روزي را که به آن خواهيد رسيد (روز قيامت، و پرس و جو از کارها و کردارها) به وسيله ي امروز (که از آن نيز جدا خواهيد گشت)، اصلاح کنيد؛ زيرا که امروز، غنيمت است و فردا را نمي دانيد از آن کيست.(6)

اميد و آرزو:

يکي از چيزهايي که به انسان انگيزه ي ادامه ي حيات مي بخشد، اميدها و آرزوهايي است که در ذهن فرد پرورش مي يابد، که گاهي کوتاه و گاهي نيز بلند و دور و درازند. بسياري از آرزوها معقول و دست يافتني و برخي ديگر غيرمعقول و بعضاً محال اند.
آرزوهاي انسان، پاياني ندارد. با دست يافتن به يک آرزو، انسان در صدد رسيدن به آمال و آرزوهاي ديگر خويش است و اين روند، همچنان تا دم مرگ ادامه مي يابد. وجود همين آمال و آرزوهاست که انسان را به آينده اميدوار مي سازد، باعث شکوفايي استعدادهاي انسان مي شود و موجب پيشرفت دانش و صنعت و هنر و ادبيات و... مي گردد. از سوي ديگر، اگر اين آرزوها کاذب (نادرست) و محال باشند. باعث سقوط و بدبختي انسان و هدررفتن سرمايه هاي او در آينده مي شوند.
بعضي از آرزوها مفيد و اميدبخش اند و با گذشت زمان، انسان را به کمال مي رسانند؛ ولي برخي ديگر، همانند سراب اند که تشنه ي آب، از دور، آن را آب مي پندارد؛ اما با نزديک شدن به آن، آبي نمي يابد. احاديث فراوان در مدح و يا در دم آرزو در کتابهاي حديثي از قول پيشوايان معصوم (ع) بيان شده که به برخي از آنها اشاره مي کنيم.
پيامبر(ص) مي فرمايد: آرزو براي امت من رحمت است و اگر آرزو وجود نداشت، هيچ مادر فرزند خود را شير نمي داد و هيچ باغباني درختي برنمي نشاند.(7)
هر که اميد داشته باشد که فردا زنده بماند، به زندگي اميد بسته است.(8)
امام علي(ع) مي فرمايد: آرزوهاي خيالي، تو را مي فريبند و به هنگام برخورد با واقعيات، تو را تنها مي گذارند.(9)
آرزوي دراز، آخرت را از ياد آدمي مي زدايد.(10)
آرزو، مرگ را از ياد انسان مي برد.(11)
امام باقر(ع) مي فرمايد: با کوتاه کردن آرزو، از دنيا (براي آخرتت) توشه برگير.(12)

تدبير فردا:

در سخنان پيشوايان معصوم، گاه به احاديثي برمي خوريم که به ارائه راه کارهايي براي پيشرفت روزانه و يا ساختن آينده مي پردازد. جستجوي تمامي اين گونه احاديث، کار بس دشواري است. در اين جا، تنها به ذکر نمونه هايي از اين دست مي پردازيم.
امام علي(ع) فرمود: هر که دو روزش يکسان باشد، زيانکار است.(13)
هر که کار روزانه اش را به خوبي انجام دهد و عقب افتادگي ديروزش را نيز جبران کند، پيروز است.(14)
هر که در يکايک اعمالش جهان جاودان (آخرت) را هدف قرار دهد، به آرزوهاي خويش مي رسد.(15)
امام حسن(ع) فرمود: براي دنيايت چنان کار کن که گويي جاودانه خواهي زيست و در کار آخرتت چنان باش که گويي فردا خواهي مرد.(16)
امام صادق(ع) فرمود: پيش از آن که ديگران به حساب شما برسند، خويشتن را حسابرسي کنيد.(17)
کامياب، کسي است تا زنده است، شخصي را براي جايگزيني خويش تربيت کند.(18)

پي نوشت

1- نهج البلاغه، نامه ي 526.
2- بحارالانوار، ج77، ص130.
3- تحف العقول، ص 66.
4- غررالحکم، حديث 47.
5- مکارم الاخلاق، ص540.
6- تحف العقول، ص 218-219.
7- بحارالانوار، ج77، ص173.
8- همان، ج 73، ص167.
9- غررالحکم، حديث 34.
10- همان، حديث 10824.
11- همان، ح 874.
12- تحف العقول، ص 286.
13- کتاب من لا يحضره الفقيه، ج4، ص382.
14- غررالحکم، ح 6540.
15- همان، ح 9951.
16- کفايه الاثر، ص 227.
17- الکافي، ج8، ص143.
18- مکارم الاخلاق، ج1، ص477.
مطالعه ي برخي آثار نظريه پردازان معاصر آموزش و پرورش در زمينه ي «آينده» نشان مي دهد که نکات اصلي مورد اشاره ي پيشوايان معصوم ما در اين مقاله، تقريباً همان محورهاي اصلي در نظريات روان شناسي و تربيت در جهان امروز است. در اين باره، ر.ک: آينده اکنون است، کريشنا مورتي، ترجمه: مرسده لساني، تهران: بهنام، 1376.

منبع: نشريه حديث زندگي