1
من حافظه ضعيفى دارم و كارى هم نمىشود كرد! اين يك جمله كاملاً بى معناست. شما به سادگى مىتوانيد حافظه ضعيف خود را تقويت كنيد و كارآيى آن را افزايش دهيد؛ همان گونه كه ضعف بينايى يا شنوايى خود را با استفاده از عينك يا سمعك اصلاح مىكنيد. پس قدم اول اين است كه شما بايد باور كنيد كه ضعف حافظه، يك بيمارى گذراست و به راحتى قابل علاج و اصلاح است. حالا وقت آن است كه دست به كار شويد.
2
شما حافظهاى بسيار نيرومند داريد! باور نمىكنيد؟ آيا مىخواهيد اين امر را به خودتان ثابت كنيد؟ بسيار خوب، سعى كنيد چيزى را كه قبلاً مىدانستهايد، فراموش كنيد؛ امكان ندارد! اين طور نيست؟ حافظه شما به شدت مقاومت مىكند و مطمئن باشيد كه بالاخره اين حافظه شماست كه برنده مىشود. در يك رويارويى كاملاً مستقيم با حافظه خود، مىتوانيد باور كنيد كه حافظه شما هم قوى و نيرومند است تا براى تقويت بيشتر حافظه، بيش از پيش اعتماد به نفس پيدا كنيد.
3
اولين قدم براى آماده ساختن حافظه، ايجاد يك ارتباط و پيوند و تداعى معانى است. تداعى معانى آگاهانه و كنترل شده، دقيقاً همان حافظه تربيت شده و قابل كنترلى را ايجاد مىكند كه شما به دنبال آن هستيد.
اين پيوند يا اتصال معانى، ممكن است آگاهانه و در اختيار يا نيمه هشيارانه و نيمه آگاهانه باشد. تداعى معانى نيمه آگاهانه، يعنى همان تداعىهاى ناخودآگاهى كه در ذهن شما ميان كلمات يا حركات يا تصاوير خاصى با يك خاطره يا معانى ديگر شكل مىگيرد.
اما تداعى معانى آگاهانه كه كاملا در كنترل اراده و خواست ماست، همان نيروى اتصالى است كه حافظه ما را بيدار و تربيت مىكند؛ پس ارتباط ميان معانى برقرار كنيد تا حافظهاى نيرومند بدست آوريد. مثلاً فرض كنيد كه مىخواهيد معناى كلمه انگليسى New را به خاطر بسپاريد؛ شما در ذهن خود با تكرار كلمه «نيو»، به ياد كلمه نو مىافتيد. نو و تازه، معناى كاملاً نزديك به جديد، يعنى كلمه Newدارد. سپس شما با نام نيو به ياد نو ودر نتيجه به ياد جديد و تازه مىافتيد.
4
يكى از محركهاى تقويت و توليد كننده جرقه حركت حافظه، علاقه است. به ياد آوردن چيزهايى كه به آنها علاقه داريم، هميشه آسانتر از به خاطر آوردن چيزهايى است كه مورد علاقه ما نيستند.
يكى از روان شناسان متخصص حافظه مىگويد: نيروى حافظه، بستگى زيادى به علاقه دارد. او هر روز صبح از كارهايى كه مىخواهد انجام دهد، فهرستى ذهنى تهيه مىكند و مىگويد نكته مهم اين است كه اتصالهاى ياد آورنده ذهنى، مارا مجبور كنند در لحظه مناسب، به آن چيزها علاقهمند شويم.
به عبارت سادهتر، تداعى، باعث ايجاد علاقه مىشود.
5
براى به خاطر آوردن هر چيز جديد، آن چيز بايد با چيز ديگرى مربوط شود كه از قبل آن را مىشناسيم يا آن را به راحتى به خاطر مىآوريم.
بعد از اين كه دو چيز در ذهن ما به هم مربوط شدند، موضوعى كه از قبل آن را مىشناسيم، چيز جديد را به يادمان مىآورد انجام چنين كارى آنقدر ادامه مىيابد تا مطلب جديد به صورت اطلاعى در آيد كه از قبل آن را مىشناسيم و به عبارت سادهتر، در ذهن ما استقرار و استحكام يابد و به راحتى در حافظه ما حضور يابد.
چرا ما به سادگى نقشه ايتاليا را به خاطر مىآوريم؛ اما به دشوارى مىتوانيم شكل سرزمينهاى آلمان يا فنلاند را به ياد آوريم؟ زيرا معلم از كودكى به ما آموخت كه ايتاليا شبيه يك چكمه است؛ يعنى شكلى كه ما از قبل آن را مىشناختيم.
6
از قدرت تصوير ذهنى خود بيشتر استفاده كنيد! متخصصان فن حافظه مىگويند: هر چه به تصوير درآيد، به سادگى به خاطر سپرده مىشود.
وقتى شما فكر مىكنيد، تصوير هايى در ذهن شما پديد مىآيد. اين عمل تصور كردن، تصوير سازى يا تصويرى كردن است. اين كارى است كه شما هر لحظه و پيوسته انجام مىدهيد و هيچ مشكلى درباره آن نداريد.
ارسطو در يكى از كتابهايش مىگويد:
«براى فكر كردن، ما بايد با تصويرهايى گفتوگو كنيم كه آنها را در ذهن خود مىبينيم. فرض كنيد من به شما مىگويم كه به صندلى فكر كنيد. شما در ذهن خود چه چيزى را مىبينيد؟ بدون شك، اولين تصويرى كه در ذهن شما ساخته مىشود، يك صندلى است.
شما مىتوانيد با پيوند دادن بعضى معانى به بعضى تصاوير قرينه و نزديك به آن، به حافظه خود در ياد آورى آن معنا كمك كنيد؛ مثلاً يادگيرى يك مطلب علمى در كلاس درس با حادثهاى كه همان زمان موجب جلب توجه شما شده است، عجين مىگردد و به محض ياد آورى تصوير آن حادثه يا جريان، آن مطلب علمى نيز در ذهن شما حضور مىيابد. بسيارى از اين تصاوير جالب را مىتوان به صورت خودآگاه و عامدانه به وجود آورد.
7
اسپينوزا مىگويد: هر قدر يك چيز قابل فهمتر و روشنتر باشد، آسانتر در حافظه، حفظ و نگه دارى مىشود و بر عكس هر قدر مبهمتر باشد، آسانتر از ياد مىرود.
نتيجه مىگيريم كه بهتر است مفاهيم مبهم و مشكل را به اجزاى ساده و قابل فهم تبديل كنيم و يا تصوير ذهنى ملموسى از آنها بسازيم تا سادهتر در ذهن باقى بمانند و ياد آورى آنها آسانتر گردد.
8
ما تمايل داريم چيزهاى ساده، ملموس، روزمره و معمولى را فراموش كنيم؛ اما به ندرت چيزهاى منحصر به فرد، خشونتآميز، غير معمولى، مضحك و فوق العاده را از ياد مىبريم.
ما مىتوانيم با ايجاد پيوندهاى ذهنى ميان اشيا و كلمات، آنها را غيرمعمولى، تمسخرآميز يا غير ممكن سازيم تا مثل چسب به هم محكم شوند و در ذهن بمانند.
براى تصويرسازى از كلمات مبهم، از نيروى تخيل و ابتكار خود بهره بگيريد. يك ذره تخيل به اضافه مقدارى ابتكارى، به شما امكان مىدهد تا هر چيزى را تصويرى كنيد. تخيل مىتواند بسيار مهمتر و مفيدتر از اطلاعات باشد. اگر شما تخيل نداشته باشيد تا از اطلاعات خود استفاده كنيد فايده ذهن و مغز چيست؟
مثلاً براى به خاطر آوردن سورهاى از قرآن كريم كه سجده واجب دارند، اين گونه خيالپردازى كنيد: شبى در حالى كه ستاره در آسمان مىدرخشيد، پدرم را ديدم كه در حال سجده، سوره فصلت را قرائت مىكرد. نام چهار سوره مذكور، در اين داستان آمده است: نجم (ستاره)، سجده، فصلت و اقرأ يا علق(قرائت).
9
خوب مشاهده كردن در تقويت حافظه، كمك بزرگى است. نگاه كردن و ديدن،آسان است؛ اما به دقت و به درستى مشاهده كردن، مهارتى است كه بايد آن را كسب كنيد. حافظه و مشاهده، رابطه نزديكى با هم دارند و در كنار هم شما را به موفقيت نزديكتر مىكنند. تفاوت ديدن با مشاهده كردن چيست؟ تفاوت آن است كه ما با چشمان خود مىبينيم؛ اما با ذهن خود مشاهده مىكنيم؛ به عبارتى مشاهده كردن، يعنى با ذهن ديدن.
تنها قاعده براى مشاهده كردن خوب و حساس، دقت و توجه است. شما با تمرين آگاهانه يا نا آگاهانه، مىتوانيد درست مشاهده كردن را به صورت يك قاعده در آوريد و آن گاه كه بر اثر كسب اين مهارت، از هر معنايى يك تصوير ذهنى دقيق و روشن و همراه با جزئيات در ذهن شما تشكيل شد، متوجه خواهيد شد كه چقدر در به خاطر آوردن آن توانا هستيد و چه حافظه نيرومندى پيدا كردهايد.
10
اطلاعات، قابليت اتصال به يكديگر را دارند و هر اطلاعى را مىتوان به اطلاع ديگر متصل كرد. مهم نيست كه اتصال چقدر واضح و روشن يا مبهم و رمز گونه باشد؛ مهم آن است با تمرين در ذهن ما جايگزين شود.
اطلاعات به هم متصل شدهاى كه شما زياد استفاده مىكنيد و در مدت كوتاهى به معلومات شما تبديل مىشوند، فقط به اين دليل است كه مورد استفاده قرار گرفتهاند. حال با اطلاعاتى كه به طور مرتب مورد استفاده ما نيستند، چه كار كنيم؟ اصلاً نگران نباشيد! فقط كافى است چند وقت يك بار آنها را در ذهن مرور كنيد. در اين صورت، وقتى كه به آنها نياز داريد، آن اطلاعات به ياد شما مىآيند. اين كاربرد مرتب است كه بر چگونگى نگه دارى اطلاعات در ذهن، نظارت مىكند.
11
علت فراموشكارى چيست؟ ريشه مشكل فراموشى در كجاست؟ اگر به دقت توجه كنيد، مىبينيد علت اين است كه به موقع حضور ذهن نداشتهايم. ذهن ماغايب و در حقيقت در جاى ديگرى بوده است. ما در شرايط معين، كارهايى را انجام مىدهيم كه وقتى بعد مىخواهيم آن وضعيت يا كارها را به خاطر آوريم، موفق نمىشويم و اين، يعنى فراموشكارى.
براى حل مشكل فراموشكارى، بايد مطمئن باشيد كه در لحظهاى كه داريد آن كارهاى معين را انجام مىدهيد، ذهن شما حاضر است و غايب نيست. وقتى شما بدون تفكر درباره عملى، آن را نا خود آگاه انجام مىدهيد، در واقع آن را در ذهن خود ثبت نمىكنيد؛ پس در آينده نيز چيزى را به خاطر نمىآوريد. راه حل آن است كه آگاهانه عمل كنيد و اطمينان حاصل كنيد كه به اندازه كافى توجه و حضور ذهن داريد.
12
چه كار كنيم كه مجبور نباشيم يك مطلب را بارها و بارها بخوانيم تا بتوانيم آن را به ذهن بسپاريم و به عبارتى چگونه مىتوانيم حافظه مطالعاتى خود را تقويت كنيم؟ شما بايد خوب خواندن (خواندن مؤثر) را ياد بگيريد.
خواندن مؤثر، يعنى تلاش براى تبديل واژهها به انديشهها، افكار و پاسخها.
خواندن مؤثر، چيزى بيشتر از شناخت و درك مفهوم ساده كلمات است. خواندن انفعالى و مكانيكى، بايد به خواندن فعال و تهاجمى تبديل شود. خواندن شما وقتى فعال است كه با تلاش، كلمات را ذره ذره و بخش به بخش هضم كنيد و از آنها انديشه بسازيد؛ انديشه هايى مفيد، مؤثر و حياتى. اين گونه خواندن، وقت بيشترى مىبرد، اما شما را از زحمت چندين بار خواندن خلاص مىكند.
اولين قانون در خواندن مؤثر آن است كه انديشه اصلى مطلب را استخراج كنيد و حول محور آن با ذهن خود كار نماييد.
13
براى تقويت حافظه ناچاريد كه تمركز حواس داشته باشيد. تمركز، يعنى توجه و دقت اختصاصى، انحصارى و منحصر به فرد، درباره يك شىء، يك هدف، يا يك موضوع.
شما چگونه مىتوانيد تمام توجه و دقت خود را به طور كامل به يك موضوع اختصاص دهيد؟ براى رسيدن به اين هدف، بايد قانون اصلى تمركز را به كار ببريد؛ خود را درگير كنيد.
چگونه خود را درگير كنيد؟ جواب مهم و طلايى ما اين است: سؤال كنيد؛ شما با سؤال كردن، شروع به فكر كردن مىكنيد. وقتى مطالب را با هدف يافتن پاسخهاى معين براى پرسشهاى معين بخوانيد، اين امر حافظه شما را در يادگيرى مطالب تقويت مىكند.
14
براى تقويت حافظه يك دفتر يادداشت تهيه كنيد و از مطالبى كه معمولاً فراموش مىكنيد، فهرستى تهيه كنيد.
فهميدن اين كه چه مطالبى را فراموش مىكنيد، از آن جهت مفيد است كه مىتوانيد براى فراموش نكردن آنها بيشتر تمركز ايجاد كنيد.
مشكل اساسى آن است كه ندانيد چه مطالبى را فراموش مىكنيد.
اين روش فايده بزرگ ديگرى هم دارد. شما وقتى فهرستى از فراموش كارىهاى خود تهيه مىكنيد، خود را هم متقاعد مىسازيد كه حافظه شما چندان هم خراب نيست و فقط در موارد محدودى كه فهرست آن را در اختيار داريد، دچار مشكل هستيد و تازه مىفهميد كه بسيارى از موارد هم راه حل هايى بسيار ساده و آسان دارند و در واقع شما از دو جهت مشكل خود را كوچكتر مىكنيد.
15
مطالبى را كه ممكن است فراموش كنيد، به صورت سؤال در آوريد و در طول امروز چندين بار آن سؤال را خود بپرسيد. اغلب مسائل، با ايجاد سؤال در ذهن شما حك مىشوند و تصوير سؤال، نا خود آگاه با تصوير پاسخ آن، حالت تداعى پيدا مىكنند؛ اما احتمالاً سؤالاتى هستند كه با اين روش به آسانى پاسخ آنها را به خاطر نمىآوريد و بايد توجه و دقت خاصى به خرج دهيد و از روشهاى ديگرى نيز استفاده كنيد.
16
براى تقويت حافظه خود مىتوانيد از ديگران بخواهيد كه سؤالاتى را كه احتمالاً پاسخ آنها را فراموش مىكنيد، از شما بپرسند. با تكرار اين تمرين، شما بر نقاط ضعف حافظه خود تسلط پيدا مىكنيد و فرا مىگيريد كه هميشه آماده پاسخ به هر سؤالى باشيد و در نتيجه ذهن شما مطلب مورد نظر را به صورت آماده باش نگه مىدارد تا آرام آرام آن مطلب به دانستههاى ناب و دائم شما اضافه گردد.
فرقى نمىكند كه چه كسى آن سؤالات را از شما مىپرسد؛ خود شما خوب مىفهميد كه چه وقت خوب و كامل پاسخ دادهايد و چه وقت پاسخ را از خود ساختهايد؛ پس خود را فريب ندهيد.
17
يك روش مؤثر ديگر براى تقويت حافظه آن است كه از متدهاى كمكى استفاده كنيد. شما مىتوانيد از قلم و كاغذ يارى بجوييد و مفاهيم، ارقام يا مطالبى را كه در حفظ آنها مشكل داريد، بر روى كارتهاى كوچكى بنويسيد و هر روز چند دقيقه را صرف باز نويسى فهرستها نماييد. دقت كنيد كه كدام مطلب را به خاطر داريد و كدام را هنوز فراموش مىكنيد. فهرست جديد ديگرى از مطالبى كه بيشتر فراموش مىكنيد، تهيه كنيد و دوباره آنها را تمرين كنيد.
وقتى بدانيد چه مطالبى را فراموش كردهايد، به راحتى مىتوانيد در جهت حفظ آن اقدام كنيد. هر چه بيشتر مطلب مهم را فراموش كرده باشيد، كمتر احتمال دارد كه مجدداً آنها را فراموش كنيد. اين را بدانيد كه به خاطر سپردن مطلبى به دفعات در حافظه، مؤثرتر است از اين كه آن مطلب يك بار و در موقعيتى خاص در ذهن شما جاى گرفته باشد.
18
يك مطلب مهم در افزايش كارآيى حافظه آن است كه بدانيد دقيقاً چه مطلبى را بايد به خاطر بسپاريد. فهرستى از نكاتى كه بايد هميشه در ذهن آماده داشته باشيد، تهيه كنيد تا به سؤالات مربوطه به طور موفقيتآميز و سريع پاسخ بگوييد و از تكرار مطالبى را كه نيازى به يادآورى مداوم و هميشگى آنها نداريد، پرهيز كنيد تا ذهن خود را بيهوده خسته نكنيد. مردم وقت زيادى صرف يادگيرى مطالبى مىكنند كه به طور منطقى از آنها انتظار نمىرود كه به خاطر داشته باشند.
هميشه از خود بپرسيد كه آيا لازم است اين مطلب را به خاطر بسپارم يا اگر بتوانم در مواقع لزوم از آن استفاده كنم، كافى است؟
19
از صدر المتألهين نقل مىكنند كه مىگفت: تعقل و تعلق هرگز يك جا جمع نمىشوند. او داستانى را درباره يكى از دوستانش نقل مىكند كه حافظهاى بسيار قوى داشت و در يادآورى علوم كلى و سنگين بسيار توانا بود؛ اما طى حادثهاى جذب ماديات شد و تعلقات مادى و دنيايى چنان توجه او را به خود جلب كرد كه قدرت سرشار حافظه خود را آرام آرام از دست داد؛ به گونهاى كه در سادهترين مسائل تعقلى در مىماند.
به عقيده ملاصدرا، هر چه مشغلههاى فكرى و تعلقات دنيايى و افكار حاشيهاى از ذهن آدمى دور شود، قدرت تمركز بر مطالب خاص و توانايى به حافظه سپارى آن چه شايسته و ارزشمند است، بيشتر مىشود.
20
بنابر آموزههاى اسلامى نيز راهكارهايى براى تقويت حافظه وجود دارد: 1. پرخورى نوعى حماقت را به همراه مىآورد و قواى عقلى را ضعيف مىكند و كم خورى يكى از راههاى زياد شدن حافظه است. 2. زياده از حد آب خوردن و بدون احساس نياز آب نوشيدن، موجب كندى ذهن مىشود. 3. مسواك زدن منظم، حافظه را زياد مىكند و بى توجهى نسبت به بهداشت دهان و دندان، موجب بروز حالات و امراضى مىگردد كه فراموشى و كند ذهنى ايجاد مىنمايد.
4. شستوشوى بينى يا استنشاق آب، يكى از راههاى تقويت و گشايش حافظه است. بديهى است كه اصلاح وضعيت تنفسى و رسيدن اكسيژن كافى به مغز، قدرت قواى ذهنى را افزايش مىدهد.
5. حجامت در محل متعارف آن يعنى ميان دو كتف، يكى از عوامل افزايش حافظه است و علاوه برآن، بر عقل نيز مىافزايد. جالب است كه ميان افزايش تحرك و قدرت جابه جايى اجزاى خون كه با حجامت و فصد حاصل مىگردد با خون رسانى صحيح و آسان به كوچكترين عروق مغزى، رابطه نزديكى وجود دارد. 6. خواب كوتاه قبل از نهار (قيلوله) از عوامل تقويت حافظه و ترك آن از عوامل فراموشى شمرده شده است. 7. مويز، كندر، سيب، انار، به، سركه، بادام و پسته، پياز و سير، شير گوسفند و فلفل سياه براى تقويت حافظه، مفيد هستند.
نتيجه
چيزى به نام حافظه ضعيف وجود ندارد. حافظهها دو نوعند؛ تربيت شده و تربيت نشده. فقط بايد بدانيم كه ما كدام يك از اين دو نوع حافظه را داريم و در صورت نياز براى تربيت و پرورش حافظه خود اقدام اساسى كنيم. روشهاى تقويت حافظه فراوانند و شايد بسيارى از آنها از حوصله اين بحث خارج باشد و شايد هم اغلب راهكارها به تمرين و ممارست ختم شود كه كارى عملى است و نه تئورى.
آن چه ما قصد بيان آن را داريم تلنگرى به ذهنهاى تسليم شدهاى است كه گمان مىكنند هرگز نخواهند توانست طلسم فراموش كارى خود را بشكنند. آنها بايد بدانند كه براى داشتن يك حافظه قوى و نيرومند، لازم است زحمت بكشند و با روشهاى علمى و مجرب، از سرمايه وجودى خود استفاده كنند.
به قول نيكلاس راو: «حافظه، گنجينهاى است كه اگر مىخواهيم از آن به قدر نياز يارى بگيريم، بايد به آن بها بدهيم و برايش سرمايه گذارى كنيم.»
منابع :
1. هرى لوراين، يادگيرى =حافظه +اطلاعات، ترجمه احمد مير عابدينى.
2. فيل ريس، 500نكته درباره مطالعه، ترجمه بيتا عسگرى.
3. محمد حسين حق جو، آيين حفظ و تقويت حافظه.
4. وين داير، دانش روزمره، ترجمه بهارك كاظمى.
5. محمد باقر مجلسى، بحار الانوار.