يكي از عمده ترين دلايل «كمرويي» نيز نزد كودكان و نوجوانان، ضعف در اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندي است. پديده كمرويي كه امروزه به عنوان يك معلوليت اجتماعي مطرح است، رابطه مستقيمي با چگونگي نگرش فردت نسبت به خود واحساس خود ارزشمندي وي دارد. در درمان كمرويي هم براي كاهش اضطراب و افزايش مهارتهاي اجتماعي (مثل شمرده و رسا صحبت كردن، برقراري ارتباط بصري با مخاطبين و...)، بدون توجه اساسي به اصول و روشهاي تقويت اعتماد به نفس اقدام مؤثري انجام نمي پذيرد.
خودشناسي و پذيرش مسؤوليت اجتماعي از مهمترين هدفهاي تربيتي در هر جامعه اي است و برخورداري از حس «خود ارزشمندي» و «اعتماد به نفس» قوي به مثابه ي يك سرمايه ي ارزشمند حياتي، براي همه ي انسانها، بويژه كودكان و نوجواناني كه از مهارتهاي اجتماعي كمتري بهره مند هستند، از مؤثرترين عوامل پيشرفت و شكوفايي استعدادها و خلاقيتها به شمار مي آيد. به طور كلي فرآيندهاي شناختي، احساسات، انگيزه ها، برقراري روابط في مابين، شيوه زندگي، تصميم گيريها و انتخابهاي ما قوياً متأثر از چگونگي احساس خودارزشمندي و اعتماد به نفس است.
يك اراده قوي در گرو اعتماد به نفس قوي و استوار است.تسليم ناپذيري، مطمئن، مصمم و راسخ قدم بودن از صفات برجسته رهبران بزرگ تاريخ انسانهاست.*به عبارت ديگر تنها عوامل تعيين كننده ي رفتار، اعتماد به نفس و احساسي است كه ما نسبت به خودمان داريم. به قول «مازلو »(1954) ما براي سلامت رواني خود نياز به احساس اعتماد به نفس مثبت و قوي داريم. بنابراين براي برخورداري از اعتماد به نفس، انسان نياز دارد كه از احترام و شأن اجتماعي مطلوب و نگرش مثبت به خويشتن بهره مند باشد.
تحقيقات انجام شده در مدارس مختلف بويژه مدارس استثنايي نشان مي دهد كه بين پيشرفت تحصيلي و نگرش فرد نسبت به خودش رابطه ي مستقيمي وجود دارد. هر قدر فرد احساس و نگرشي مثبتي نسبت به خود داشته باشد، موفقيت بيشتري در امور تحصيلي از خود نشان مي دهد (فرانك 1976).
در اين ميان والدين، خواهران و برادران، معلمان و همسالان كودكاني كه به دلايلي نظير كمرويي، اضطراب، ناتواني در انجام تكاليف درسي و يا عقب ماندگي ذهني از اعتماد به نفس لازم برخوردار نيستند، نقش بسيار مهمي در ايجاد و تقويت حس «خودارزشمندي» و اعتماد به نفس آنها دارند. آنچه براي بهداشت رواني، پيشرفت تحصيلي و شغلي اين قبيل دانش آموزان ضروري مي باشد، اين است كه به آنها كمك نماييم تا حس خودپنداري واقعي و اعتماد به نفس قوي در آنان رشد يابد. به ديگر سخن بوجود آمدن و تقويت كارآيي و احساس ارزشمندي در شكوفايي شخصيت و توانمنديهاي كودكان و نوجوانان بسيار مهم است.
روشهاي تقويت اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان
عوامل متعددي مي تواند در پرورش و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان، آنهايي كه دچار كمرويي و يا عدم تمركز هستند، با توجه به ويژگيهاي جسماني و قابليتهاي ذهني و توانمنديهاي عمومي آنها دخيل باشد. خانواده ها و مربيان مراكز آموزشي مي بايست، اطمينان حاصل كنند كه همه ي افرادي كه با ايشان محشور هستند در اتخاذ تصميمات و انجام فعاليتهاي مختلف از اعتماد به نفس كافي برخوردار مي باشند. بايد تلاش نمود تا احساس «كارا» بودن، مفيد واقع شدن و بالطبع «خود ارزشمندي» و قابل احترام بودن را در آنها تقويت كرد. بايد توجه داشت كه رفتارهايي از قبيل بي توجهي، تحقير، تهديد، و ايجاد موانع و محدوديتهاي بي جهت براي فعاليتهاي فردي كه از اعتماد به نفس كافي برخوردار نيست، از آفتهاي رشد اين ويژگي در او محسوب مي شوند. طبيعي است از نوجواني كه فاقد اعتماد به نفس كافي باشد، نمي توان پيشرفتهاي قابل ملاحظه اي را در امر تحصيل، فعاليتهاي شغلي و حرفه اي و مهارتهاي ارتباطي انتظار داشت. نوجواني كه احساس كارآيي، ارزشمندي و اعتماد به نفس نداشته باشد، چگونه مي تواند با انگيزه اي قوي و تصميم و اراده اي استوار كه اساس پيشرفت در هر كاري است در امر تحصيل و كسب مهارتهاي لازم موفق شود.
در اين جا به چند عامل بسيار مهم براي پرورش و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان اشاره مي نماييم.
الف) همواره سعي نماييد كه در برخورد با كودكان و نوجوانان توانمنديهاي آنها را مدنظر قرار دهيد، نه ضعفها و ناتواناييها را:
لازم است پيوسته با ديد و بازخورد مثبت و سازنده به آنان نگريست. هرگونه احساس و نگرشي كه ما نسبت به كودكان و نوجوانان داريم، بدون شك در رفتار في مابين تأثير بسزايي خواهد داشت. اگر احساس و نگرش ما نسبت به كودك مملو از ضعف و درماندگي او باشد، منجر به رفتارهايي نظير بي رغبتي و بي توجهي نسبت به او، يا حمايت بيش از حد از وي خواهد شد، كه در هر دو صورت كودك نمي تواند از حس ارزشمندي و اعتماد به نفس لازم برخوردار باشد.
فرزند هبه الهي است و بايد با ديد? منت بر او نگريست، تقدير خالق در خلقت وجود انسان هميشه در احسن تقويم است،*به عبارت ديگر آنچه خداوند هبه مي كند در راستاي بهترين صورتهاست، اما تأثيرپذيري نطفه از اختلالات ژنتيكي و يا عوامل ديگر، امري است كه در بسياري از مواقع كنترل آن خارج از توان انسان مي باشد.
لذا با پذيرش قلبي هبه الهي** در وضعيت موجود، بايد نقاط قوت و توانمنديهاي كودك را مدنظر قرار داده، براي شكوفايي استعدادهاي بالقوه اش تلاش كرد. از جمله اين كه محيط خانه، مدرسه و محله كودك را به صورت صحنه هايي از نمايش به فعليت رسيدن مهارتها و استعدادهاي بالقوه او درآوريم.
وجود نگرش منفي نه تنها تأثير سوء و يا بازدارنده روي كودك خواهد گذاشت، بلكه صاحبان چنين انديشه ها و نگرش هايي خود را نيز در پس ديواره اي از برداشتهاي آزاردهنده و ويرانگر محبوس كرده، از خلاقيتها و ابتكار عمل، نشاط و سرزندگي و بالاتر از همه اميد، توكل و تحرك باز مي دارند.
ب) براي نوجوانان و جوانان تجارب خوشايندي از فعاليتهاي مستقل و آزاد فراهم نماييد؛
به آنها فرصت دهيد تا با فعاليتهاي مستقل، احساس مسؤوليت و مراقبت از خويشتن را بيابند. براي اين كار ايجاد انگيزه هاي لازم براي تحرك و فعاليتهاي داوطلبانه بسيار حائز اهميت است. غالباً نوجوانان با انگيزه هاي محيطي به فعاليت افتاده با رضامندي و احساس خوشايند دروني پيشرفت مي كنند. بديهي است فعاليتهاي مستقل و آزاد در زمينه ي انجام كارهاي روزانه از نظارت مستمر و بعضاً هدايت، ارشاد و تشويق خانواده بي نياز نخواهد بود. اما آنچه مهم است اين كه نظارت بزرگسالان، به معناي دخالت مداوم ايشان در فعاليتها و امور نوجوانان نيست. نبايد در همه كارهاي آنان دخالت كرده و به جاي اين كه ابتكار عمل به دست نوجوانان باشد، آنها را به عناصر منفعل و غيرفعال تبديل سازيم.
ج) تجارب موفقيت آميز كودكان و نوجوانان را افزايش دهيد:
يكي از مهمترين عوامل ايجاد و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان، بويژه نوجوانان كمرو و يا ناموفق، فراواني موفقيتهاي آنها در انجام فعاليتهاي مختلف مي باشد. به عبارت ديگر لازم است برنامه هاي آموزشي و فعاليتهايي كه براي آنها پيش بيني مي شود به گونه اي تهيه و تنظيم گردد كه با سعي و تلاشي كه از خود نشان مي دهند موفق به انجام آنها بشوند.
جواني كه تجارب چنداني از موفقيت در خانه و مدرسه ندارد، هر قدر در انجام فعاليتهاي مختلف با موفقيت بيشتري مواجه گردد، حس كارآيي، ارزشمندي و بالطبع اعتماد به نفس در او تقويت مي شود. آنچه در اين ارتباط بسيار مهم و قابل توجه است اين كه تلاش افراد هدفمند و جهت دار باشد، يعني كسب هرگونه موفقيت مي بايست در سايه تلاش و تقلا انجام پذيرد، تا آنها احساس خوشايندي از دقت و تلاش داشته باشند. بديهي است كه اين انتظار كه همه فعاليتها و تلاشها بدون استثناء منجر به موفقيت گردد، همواره نمي تواند امري طبيعي و ايده آل باشد، بلكه توقع نامعقول آن است كه با توجه به شرايط ذهني و رواني افراد برنامه هاي آموزشي و تربيتي خاص نوجوانان و جوانان به گونه اي تنظيم گردد كه در غالب موارد آنها با تلاش مستمر خود به نتيجه مطلوب دست يابند.
بي ترديد در غير اين صورت، يعني وقوع شكستها و ناكاميهاي پياپي به دليل كمرويي و يا دشواري تكاليف ارائه شده و بالطبع دلسرديها و دلزدگيهاي مستمر، نوجوان حس كارايي و ارزشمندي خود را از دست داده، احساس بي كفايتي بر او مستولي مي گردد، اعتماد به نفس وي نيز به حداقل مي رسد.
اولياء و مربيان بايد به خاطر داشته باشند كه آنچه در رشد و پيشرفت اين قبيل افراد، مهم و حائز اهميت است. مسأله انگيزه و تلاش آنهاست و نه صرف نتايج حاصل از آن. افراد با هم فرق دارند و در انجام يك فعاليت مشخص و يكسان انگيزه و تلاشهاي متنوعي از خود نشان مي دهند. در اين رهگذر امكان دارد نوجوان تيزهوشي با حداقل تلاش بتواند به نتيجه مورد نظر دست يابد، در حالي كه ممكن است نوجواني كه با عقب ماندگي ذهني مواجه است با حداكثر تلاش قادر نشود به حداقل نتيجه مورد نظر نايل گردد. لذا صرف نگريستن به نتايج كار، يعني نمرات حاصله نمي تواند رويه اي منطقي و عادلانه باشد. به حكم عقل سليم، آنچه مهم است و بايد تشويق و تقويت بشود همان نفس تلاش مستمر و هدف دار بودن آن است .و بس.
همه افراد بويژه نوجوانان و جوانان كمرو در فعاليتها و تلاشهايشان به تشويق و ترغيب نياز دارند. موفقيتهاي ايشان در انجام مهارتهاي مختلف موجب تقويت انگيزه و رغبت آنها براي ادامه كار و تلاش بيشتر مي شود. به عبارت ديگر تجارب موفق، انگيزه، جرأت، تلاش، پشتكار و اعتماد به نفس آنها را تقويت مي كند.
د)قدرت تحمل كودكان و نوجوانان را براي مواجه شدن با ناكاميهاي احتمالي افزايش دهيد:
بدون ترديد، علي رغم همه تمهيدات و برنامه ريزي هاي مناسب، فردي كه داراي اعتماد به نفس ضعيف است و يا از توان ذهني مطلوب و مهارتهاي لازم اجتماعي برخوردار نيست، در زندگي خانوادگي، آموزشگاهي و اجتماعي به دلايل گوناگون در انجام فعاليتهاي متنوع بعضاً با تجارب ناخوشايندي از ناكاميها و شكستها مواجه خواهد شد. والدين و مربيان مي بايست از اين قبيل تجارب ظاهراً ناخوشايند براي او نيز نهايت حسن استفاده را بنمايند و با تشويق و ترغيب نوجوان به سعي و تلاش دوباره، مسأله ناكامي او را به سكوي پرش و جهشي تازه تبديل کنند.گاه تجربه ي شکست و ناکامي در بعضي از افراد انگيزه اي قوي تر و غني تر براي كوشش و ادامه كار بوجود مي آورد. آنچه در اين مورد فوق العاده مهم است چگونگي نگرش و تلقي ما از تجربه شكست يا عدم موفقيت نوجوان در انجام كار است. اگر ما ياد بگيريم که نوجوان را به دليل ناتواني و ناکامي اش در انجام کاري، سرزنش، تحقير و تنبيه نکنيم، آن وقت خواهيم توانست، چنين شرايط ظاهراً ناخوشايند را به بهترين تجربه ها و آموخته ها در زندگي او مبدل سازيم.
افراد مي توانند از ناکاميها و سرخوردگيها، درس صبر و مقاومت، طرح ريزي انديشه نو و تلاش تازه را بياموزند. بالاتر از همه، تجارب ناشي از ناکاميها و سرخوردگيها به نوجوانان و جوانان مي آموزد که ديدي واقع بينانه نسبت به تواناييهاي خود، فعاليتها و امور مختلف زندگي داشته باشند. بالطبع برخورداري ايشان از نگرشي واقع بينانه نسبت به توانمندي خود و مسائل و مشکلاتي که با آن مواجه مي شوند، موجب تقويت کارآيي و ارزشمندي شخصي و اعتماد به نفس خواهد شد.
ه) رفتار مصمم و مطمئن و در عين حال مطلوب کودکان و نوجوانان را تقويت نماييد:
ترغيب و تقويت رفتار کلامي و غير کلامي مطمئن کودک يا نوجواني که دچار کمرويي و يا ضعف شخصيت است، اعتماد به نفس او را بيشتر خواهد کرد. نظريات محکم و قاطع او را درباره ي مسائل مختلف بايد محترم شمرد (البته به نحوي که موجب رنجش و آزردگي خاطر ديگران نشود) و نيز جرأت او را در بيان صريح افکار و آراي خود در شرايط و موقعيتهاي مختلف تقويت کرد. وجود چنين رفتارها و مهارتهايي در نوجوان و جوان براي استحکام شخصيت و امنيت خاطر او بخصوص در هنگام مواجهه با افرادي که فاقد حسن نيت کافي هستند، فوق العاده ارزشمند است.
رفتار مطمئن، مصمم و مستدل فرد مي تواند در زمينه هاي متنوعي قابل مشاهده باشد. اين گونه رفتارهاي مصمم و مطمئن، استدلالي و مسؤولانه، حس ارزشمندي و اعتماد به نفس شخص را تقويت مي کند. بديهي است همان گونه که ذکر شد، بايد توجه داشت که اين رفتارها پرخاشگرانه و يا از روي لجاجت نبوده، موجب بي احترامي به ديگران و يا رنجش خاطر آنها نشود.
و) کودکان و نوجوانان را در کنترل احساسات و عواطف خود ياري کنيد:
کودکان و نوجوانان کمرو گاه با شرايط و فعاليتهايي مواجه مي گردند که بشدت آنها را متأثر مي سازد. در چنين مواقعي کنترل عواطف و خويشتن داري براي مقابله با مسأله اي که با آن روبرو هستند بسيار مهم است.
بديهي است در اين شرايط نظارت و راهنمايي بزرگسالان کاملاً ضروري خواهد بود.
ز) کودکان و نوجوانان کمرو و فاقد اعتماد به نفس، به تقويت مهارتهاي اجتماعي خود فوق العاده نياز دارند:
توان برقراري و حفظ ارتباط مثبت با ديگران موجب افزايش احساس ارزشمندي اجتماعي و بالطبع اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان مي شود. والدين و بخصوص مربيان مدارس بايد کوشش کنند که کودکان و نوجوانان کمرو و ضعيف با تعداد قابل توجهي از همسالان و همکلاسيهاي خود مأنوس شده، رابطه ي دوستانه و متقابل برقرار نمايند. برقراري و حفظ چنين ارتباط دوستانه اي، براي رشد و شکوفايي شخصيت و نشاط و سرزندگي اين نوجوانان امري کاملاً ضروري است. اهميت کسب اين نوع مهارتهاي اجتماعي نه تنها کمتر از کسب مهارتهاي تحصيلي نيست، بلکه نوجوان براي حفظ اين ارتباطات دوستانه، انگيزه ي بيشتري براي سخن گفتن، تلفن زدن و يا نوشتن نامه هاي ساده، در مواقعي که براي مدتي دوستان خود را نمي بيند، پيدا مي کند.
در اين جا نيز والدين و مربيان ضمن تشويق و ترغيب کودک و نوجوان کمرو و فاقد اعتماد به نفس لازم براي برقراري روابط دوستانه با ديگر همسالان خود، در مواقع و شرايط مقتضي، ارزش دوست، ويژگيهاي يک دوست خوب و معيارهاي دوست يابي را به زبان ساده براي وي بيان خواهند داشت.
ح) کودکان و نوجوانان نياز دارند که با الگوهاي رفتاري مطلوب آشنا شوند:
همه ي ما به الگوهاي رفتاري نياز داريم . از نظر تعليم و تربيت، مدلها و الگوهاي رفتاري از نقش و اهميت بسزايي برخوردار هستند. وجود الگوهاي رفتاري در انسان، انگيزه ي رشد، حرکت و تعالي وجود ايجاد کرده، موجب شکوفا شدن ابعاد مختلف شخصيت مي شود. به طور کلي انسان در هر موقعيت و درجه اي از رشد که باشد باز هم نيازمند به الگوها و اسوه هاي رفتاري است.علاوه بر معصومين (ع)، پيامبر بزرگوار(ص) و ائمه اطهار عليهم السلام و فاطمه زهرا(س) که کاملترين اسوه ها و الگوهاي رفتاري براي همه انسانها، در همه عصرهاو نسلها مي باشند، تمامي انسانهاي رشد يافته نيز در ابعاد گوناگون و متناسب با کمال وجودي خود، براي سايرين الگو و نمونه هستند.
به هر جهت، وجود افراد موفق و متنفذ در زندگي انسانها، بالاخص کودکان و نوجوانان براي رشد و تعالي شخصيت آنها بسيار مهم است، بخصوص زماني که آنها با چنين الگوهايي ارتباط متقابل داشته باشند. بدون شک نقش برخي از الگوهاي رفتاري خاص در حيات و سرزندگي و تلاش انسان فوق العاده محسوس است. وجود الگوهاي رفتاري، اميد، تلاش و اعتماد به نفس انسان را بيشتر مي کند. اگر افرادي که فاقد اعتماد به نفس هستند و بيش از همه به الگوي رفتاري نياز دارند با بعضي از همسالان خود و يا اشخاصي که از توفيقات اجتماعي بيشتري برخوردارند، آشنا و مأنوس شوند، تصوير روشني از آينده و مشي زندگي اميدوار کننده خود مي توانند داشته باشند. اين تصوير عيني و ذهني مي تواند به کوشش و تلاشهاي آنها جهت و سرعت مطلوب بخشيده، بر حس ارزشمندي، کارايي و اعتماد به نفسشان بيفزايد، بنابراين، ترغيب و تشويق نوجوان، مأنوس کردن او با الگوهاي رفتاري موفق، تقويت مهارتهاي اجتماعي وي و اجتناب از هر گونه رفتار تنبيهي و تحقيرآميز، موجب مي شود که او با انگيزه بيشتر و اعتما به نفس قويتر به تلاشهاي قويتر به تلاشهاي هدفمند خود ادامه دهد.
پي نوشت:
* . بدون شك اين افتخار بزرگ نصيب همه زنده دلاني شد كه از دور و نزديك نظاره گر حيات پر بركت رهبر راحل انقلاب اسلامي حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه بودند تا معنا و مفهوم واقعي اعتماد به نفس را در چهره مصمم و اراده خلل ناپذير آن اسوه نيكو و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران مشاهده نموده، از آن درسهاي فراموش نشدني بگيرند.
. Mazlow
. Frank
* . لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم. «سوره تين آيه4».
** . لله ملك السموات والارض يخلق ما يشاء يهب لمن يشاء اناثا و يهب لمن يشاء الذكور او يزوجهم ذكراناً و اناثاً و يجعل من يشاء عقيماً انه عليمٌ قديرٌ (سوره شورا آيه50) همه ملك هستي، زمين و آسمانها از آن خداست. خداوند آنچه را اراده مي كند مي آفريند، به هر كس بخواهد دختر يا پسر هبه مي كند، و يا هم دختر و هم پسر مي دهد و هر كس را هم بخواهد عقيم مي گذارد، خداوند همانا عليم و قادر است.