در ميان فعاليتهاى روانى و بدنى كودكان، بازى اهميت فراوانى دارد و يكى از نيازهاى مهم كودكان به حساب مىآيد. اسباببازى، ابزار كودكان جهت بازى است و اسباببازى جزء جدا نشدنى زندگى كودكان است.
مىتوان از اسباببازى به عنوان وسيلهاى براى ياد دادن مفاهيم مختلفى مانند رنگ، تعداد، شكل، اندازه، جنس و حجم استفاده كرد و سبب افزايش گنجينه واژهها در ذهن كودك شد؛ همچنين از اسباببازى مىتوان براى تشخيص رشد اجتماعى، شخصيتى و هوشى كودكان بهره جست. كودكان از طريق اسباببازى مىتوانند تمايلات ناپسند خود را آشكار نموده و تخليه روانى شوند. در بين بازىها، بازىهاى طبيعى (آببازى، گِلبازى و شنبازى) از بهترين، اساسىترين و لذتبخشترين فعاليتها براى كودكان به شمار مىروند. اين بازىها جذبه سحرآميزى براى بچهها دارند.
بچهها ساعتها وقتشان را صرف اين نوع بازىها مىكنند بدون اينكه از بازى كردن خسته شوند. بازىهاى طبيعى باعث تسكين عصبانيتهاى كودك شده، از طريق اين بازىها از ناراحتىها، فشارها و تنشها رهايى يافته و آرامش پيدا مىكند. چون كودكان اين بازىها را بيشتر دوست دارند از راه اين بازىها مطالب و مفاهيم زيادى را مىآموزند كه موجبات رشد مهارتها و توانايىهاى مختلف آنها را فراهم مىكند؛ از جمله رشد خلاقيت، پرورش حواس پنجگانه، افزايش خزانه لغات، رشد و كنترل اعصاب و عضلات و ... . والدين با انتخاب اين گونه اسباببازىها، روح و روان كودك را تلطيف كرده و رشد مىبخشند. اين وسايل طبيعى مطابق با ميل و طبيعت كودك مىباشند كه به راحتى در همه جا و با قيمت ارزان مىتوان تهيه كرد. بازىهاى طبيعى از اهميت خاصى برخوردار است. در اين راستا روايت شده است: «پيامبر اكرم(ص) بر كودكانى عبور كرد كه مشغول خاكبازى بودند. بعضى از
اصحاب، آنان را از بازى نهى كردند. پيامبر فرمود: بگذاريد بازى كنند، خاك بهار كودكان است.»(1)
گِلبازى
در ميان اسباببازىهاى كودكان هيچ وسيلهاى به اندازه گِل و هيچ كارى به اندازه گِلبازى براى كودكان سرگرمكننده و لذتبخش نيست.
گِلبازى يكى از نيازهاى بنيادى و اساسى كودك است. به رغم اينكه والدين به دليل كثيف شدن لباسها، محدوديتهايى براى اين بازى ايجاد مىكنند ولى كودكان به محض اينكه به خاك و گِل برسند همانند ماهى كه بيرون از آب بوده به محض رسيدن به آن زنده شده و شروع به تحرك و فعاليت مىكند.
كودكان از گِلبازى لذت فراوانى مىبرند و از نظر روحى و روانى ارضا مىشوند و با قوه ابتكار و خلاقيت خويش چيزهاى نو مىسازند و مىتوانند به تصورات و تخيلات خويش
جامه عمل پوشيده و آن را به شكل مجسم در آورند.
كودكان به هنگام اين بازى نتيجه اعمال خود را كه باعث بالا بردن اعتماد به نفس مىگردد، مشاهده مىكنند، فكر مىكنند، تصميم مىگيرند و با به كارگيرى قوه تخيل و تصور چيزى خلق مىكنند و با رضايت خاطر در باره آنچه كه ساختهاند سخن مىگويند و بر روى آن اسم مىگذارند.
به همين دليل امروزه بازى با گِل رُس در آموزش خردسالان از اهميت خاصى برخوردار است. گِل رس نرم و قابل انعطاف است، با دستهاى كودك به راحتى شكل مىگيرد، شكل دادن به آن كاملاً در اختيار كودك قرار دارد و هر طورى كه خواسته باشد مىتواند به آن شكل بدهد.
كودكان آن را ورز (مالش) مىدهند، با مشت بر آن مىكوبند، آن را مىغلطانند، پهنش مىكنند، به شكل نان، كيك، تافتون، توپ و مار در آورده، چنگ مىزنند، در آن حفره ايجاد مىكنند، قطعه قطعه مىكنند و باز
مىتوانند همه آنها را روى همديگر جمع كنند.
گِل به دستها مىچسبد، كودكان آنها را بر روى بدنشان مىمالند، تماس و ماليدن اين مواد به بدن لذت و شادى زيادى را براى كودكان ايجاد مىكند.
كودكان خردسالى كه براى اولين بار گِل رس را با انگشتان چنگ مىزنند و مىفشارند، همانند اولين قدمهايى است كه كودك هنگام راه رفتن برمىدارد. در اين مرحله براى او گِلمالى و چنگ زدن لذتبخشتر است تا ساختن چيزى. آنها معمولاً گِل را مىفشارند، مىكشند، پهن مىكنند و كارهاى مشابه ديگر.
اما در مرحله بعدى كه كودكان مهارت بيشترى كسب مىكنند، هنگام بازى با گِل رس مىتوانند گلوله، قطعات دراز به شكل مار و يا نان درست كنند. ساختن اين شكلها باعث مىشود كه كودكان به تدريج صورتهاى پيچيدهترى درست كنند، مثلاً كاسه، بشقاب، ليوان، قابلمه، كوزه و ...
مىسازند و به آن شكل مىدهند، يا اينكه چند تكه مىكنند و آن را به شكل آدم يا حيوان در مىآورند و براى آن سر، دست و پا مىسازند، سپس به سمت كارهاى سفالگرى و كوزهگرى خواهند رفت.
فوايد گِلبازى
1ـ رشد و پرورش خلاقيت
خلاقيت و نوآورى كودك غالبا در زمانهايى شكوفا مىشود كه آزادى عمل دارد، مىتواند قوه تخيل خويش را براى ساختن چيزى به كار اندازد. از آنجا كه بازى با گِل رس طبق الگو، مدل و نقشه از پيش تعيين شده نيست كودكان مىتوانند به آفرينش دست بزنند، نيز به دليل قابليت انعطاف و نرمى گِل مىتوانند به هر صورتى كه بخواهند آن را شكل بدهند و خيلى سريع مىتوانند خراب كنند. همان طور كه نقاشى كردن موجب خلاقيت، ابتكار، نوآورى و لذت درونى براى كودك مىشود، گِلبازى افزون بر همان اثرات، سرگرمى بسيار لذتبخش و شادىآفرين براى كودكان به حساب مىآيد.
2ـ رشد و پرورش گويايى
بايد به كودكان فرصت داد از راه گِلبازى، مجسمهسازى، كولاژ و نقاشى احساسات و عقايد خويش را بيان نمايند. در بازى با گل رس كودك مىتواند فكر كند، تصميم بگيرد و با كمك قوه تخيل و تصورش چيزى بيافريند و در پايان احساس رضايت كند و در باره ساختههايش صحبت كند. احساس رضايت ناشى از ساختن بسيار پراهميت است.
علاوه بر آنكه كودك در مورد ساختهاش داستانسرايى مىكند، به افكارش هم نظم و ترتيب مىدهد. زمانى كه كودكان در حال گِلبازى هستند براى دوستانشان صدا در مىآورند، يا ممكن است خواسته باشند با كارهايى مثل پختن، خوردن، مهمانى و جشن خود را مشغول كنند.
3ـ رشد و كنترل اعصاب و عضلات
بيشتر كارهايى كه با گل انجام مىگيرد با به كارگيرى انگشت و دست مىباشد. فشار دادن، ضربه زدن، جدا كردن، غلطاندن، قطعه قطعه كردن، به همديگر متصل كردن و ... به رشد عضلات كمك مىكند و باعث مىشود كودك تجربههاى آسان و موفقى براى خود كسب نمايد.
كودكان از ديدن اثرات حركاتشان لذت برده و متوجه مىشوند قادرند از حركات دستهايشان استفاده كنند و گل رس را به طريقى كه مايلند بسازند. كودك ممكن است گل رس را به صورت لولههاى بلند و باريك (طنابمانند) در بياورد، آن را بكوبد و به شكل توپ در بياورد يا اينكه به صورت تافتون در آورده و با انگشتانش سوراخ سوراخ كند.
در كار با گل رس دايره (توپ) از اولين شكلهايى مىباشد كه كودك با تسلط بيشتر بر اعصاب و عضلاتش قادر است اين شكلها را به صورت ماهرانهترى بسازد. درست كردن گل به صورت باريك نشانههاى رشد و تسلط كودك بر كنترل اعصاب و عضلاتش مىباشد.
4ـ رشد و پرورش مهارتهاى اجتماعى
وقتى چند كودك با همديگر گلبازى مىكنند از شراكت و داد و ستد براى ساختن چيز مورد علاقهشان لذت برده و مهارتهاى اجتماعىشان پرورش پيدا مىكند.
5ـ پرورش قدرت تجسم فضايى و هندسى
كار با گل رس زمينه پرورش ادراك فضايى و هندسى كودك را افزايش مىدهد چون كودك مىتواند صورتهاى فضايى و هندسى را به صورت عينى خلق كرده و مشاهده كند؛ مثلاً ساخت يك جعبه، چمدان، آدم، مربع، مستطيل، دايره و ... همه اين مفاهيم را مىتواند از طريق گلبازى عينيت بخشد و با مفاهيمى مانند نرمى، سفتى، زبرى، سختى، سبكى، سنگينى، طول، سطح و حجم آشنا گردد.
گل رس ماده خيلى خوبى براى طرحهاى سهبعدى است، زيرا به دليل نرمى و قابليت انعطاف مىتوانند آن را به هر شكلى كه بخواهند در آورند. همچنين كودكان در سنين كودكستانى مىتوانند شكلهاى پايهاى مانند دايره، توپهاى كوچك، شكلهاى گوشهدار مثل مربع و مستطيل را با گل رس بسازند.
كودكان به هنگام گلبازى يك توپ حلقهاى كامل گِلى را به جاى سر و يك مستطيل را به جاى بدن مىگذارند و با درست كردن باريكههايى به عنوان دست و پا به ساخت آدمك مىپردازند.
كودكان مىتوانند گل رس را به قالبهاى مختلفى در بياورند، كلوچه درست كنند، كيك درست كنند و آن را بپزند، اين گونه فعاليتهاى قالبسازى موجب رشد حسى، ادراكى و لامسه در كودكان شده و به سازگارى و انطباقپذيرى تصورات و ادراكاتشان در مورد اشكال و اجسام سهبعدى و هندسى كمك بزرگى مىكند.
6ـ پرورش حس لامسه
خاصيت نرمى و شكلپذيرى طبيعى گل رس جاذبه قوى براى كودكان در هر سنى دارد. هر يك از حواس كه بيشتر در معرض محركات محيطى قرار بگيرد، كاربرد و مهارت آن افزايش مىيابد. گل رس علاوه بر تمامى مزاياى ديگرى كه براى كودك دارد حس لامسه كودك را پرورش داده و زمينه درك و فهم حس لمس كردن را براى او فراهم مىكند و مفاهيمى مانند سفت، سخت، نرم، زبر، مرطوب، خشك و ... را براى كودك معنىدار مىكند.
براى بازى با گل رس كودكان از مجموعه حواسشان از قبيل ديدن، لمس كردن و بوييدن استفاده مىكنند و از آنجا كه بيشتر كارهايى كه با گل انجام مىگيرد با به كارگيرى انگشتان دست مىباشد، حس لامسه بيشتر به كار گرفته مىشود. كودكان وقتى با گل رس كار مىكنند مفاهيم نرم و سخت را تجربه مىكنند. كودك با مقدارى آب مخلوط كردن به خاك رس در مىيابد كه خاك رس مىتواند تبديل به گل شده، گلِ درست شده مىتواند خيلى شُل (نرم) يا خيلى سفت (سخت) باشد.
7ـ تقويت و هماهنگى چشم و دست
كودك براى شكل دادن به گل از عضلات دست استفاده مىكند و به دنبال آن چشم را به همكارى با دست وا مىدارد و از قوه تخيل و تصور خويش براى خلق و ابداع آن كمك گرفته و چيزى را مىآفريند.
از آنجا كه هماهنگى چشم و دست براى رشد كودك ضرورى است، لازم است براى كودكان فعاليتهايى كه منجر به هماهنگى حركتى چشم و دست مىشود مانند نقاشى (استفاده از رنگ، قلممو، آبرنگ و ...)، گلبازى، ساختن مجسمهها و كارهاى گلى، خميربازى و نقاشى با انگشت را در نظر گرفت.
8ـ ابزارى براى تشخيص و درمان
كودكان با گلبازى مىتوانند ايدههاى گوناگون خود را زودتر پياده كنند، لذت و آرامشى كه در زمان بازى با گل به دست مىآورند از نقطه نظر درمانى بسيار بااهميت است.
تجربيات بازى درمانگران نشان داده است كه كودكان عصبى و زودرنج را مىتوان از طريق گلبازى، شنبازى و آببازى درمان كرد.
بازى كردن با آب، خاك، شن و گل اثر معجزهآسايى در حل مشكلات و بروز خلاقيت كودكان دارد. آنان از طريق بازى و ساختن يك غول، گرگ، سگ، مار و ... آن را مورد حمله قرار دادن و خراب كردن مىتوانند از ترسها، وهميات، احساسات و پندارهاى واهى رهايى يابند.
بچههاى خشن گل و يا خاك رس را سوراخ سوراخ مىكنند و يا اينكه آن را روى هم مىكوبند، مثلاً كودكى كه داراى مشكل است با گل تابوتى مىسازد كه درونش مردى از گل ساخته شده، خوابيده است. او مىگويد: «الان درِ تابوت را مىبندم، محكمش مىكنم، حالا ديگه او نمىتونه نفس بكشه.» با دستهاى خودش محكم روى تابوت فشار مىآورد و به اين وسيله انتقام خودش را از پدرى كه مورد تنفرش است مىگيرد.
گِلبازى براى كودك اين فرصت را ايجاد مىكند تا احساسات ناخوشايند و سركوب شده خويش را ابراز نموده و به لحاظ روانى تخليه و سبك شود.
9ـ فايدههاى ديگر
كودكان از طريق گلبازى موضوعاتى از قبيل شكل انسان، حيوان، خانه، كلوچه، پيچ، آچار و بسيارى چيزهاى ديگر درست مىكنند و سعى دارند اشكالى بسازند كه به نحوى به آنها تعلق دارد، همان طورى كه در نقاشى كردن اين كار را انجام مىدهند.
اغلب در نقاشىها كودكان چيزهايى را كه برايشان مهمترند بزرگتر ترسيم مىكنند تا چيزهايى كه برايشان از اهميت كمترى برخوردار است. در گِلبازى و ساخت مجسمههاى گلى هم كودكان اشكالى را كه برايشان مهمتر است، با جزئيات بيشترى به كار مىبرند. در اين نوع شكلها كودك ممكن است از طريق دقت بيشتر روى ساخته خويش مثل گذاشتن دگمه به جاى چشمها، حصير براى لباس و يا نخ به جاى موها اهميت بيشترى به ساخته خويش بدهد.
از آنجايى كه گِلبازى، از نظر والدين كار كثيفى محسوب مىشود لازم است پيشبينىهاى لازم در اين باره صورت گيرد:
ـ ميزى كه براى گِلبازى در نظر گرفته مىشود بايد داراى رويه مخصوص (فورميكا) باشد كه تميز كردن آن راحتتر است و يا اينكه از پلاستيك براى پهن كردن روى ميزهاى معمولى استفاده كرد.
ـ از وسايلى مانند وردنه، قاشق، چاقوهاى پلاستيكى و يا فلزى كه لبههاى تيزى ندارند استفاده شود.
ـ به هر كودكى يك تكه گِل به اندازه سيب بزرگ داده شود و كودك هر طور كه دلش مىخواهد از آن استفاده كند، به او آزادى كامل دهيم تا با خمير آشنا شود و حس كنجكاوىاش را ارضا كند، هرگز در مرحله آشنايى از او نخواهيد كه چيزى بسازد.
در مرحله بعدى روبهروى كودكان بنشينيد و اين سؤالات را از كودكان بكنيد «اگر من اين خمير را فشار بدهم چه مىشود؟ اگر آن را بكشم چطور مىشود؟» كودكان را به اين كار بيشتر تشويق كنيد.
ـ هرگز به كودكان نگوييد چه آدمك قشنگى درست كردهاى و يا چه مار قشنگى است. سعى نماييد هنگام تشويق از دراز بودن، نرم و گرد بودن آنچه كودك درست كرده تعريف كنيد.
ـ والدين و يا مربيان مىتوانند كنار كودكان بنشينند و همراه آنها بازى كنند. شركت در بازى موجب تشويق كودكان مىشود ولى والدين و يا مربيان نبايد چيزهايى را بسازند كه بچهها از روى آن كپى كنند، اين كار باعث هدر رفتن استعداد، خلاقيت و قوه ابتكار كودكان مىشود.
ـ بعد از اينكه كار بچهها تمام شد، بهتر است گلها را به صورت گلولههاى كوچكى به اندازه يك سيب در آورده و در وسط آن يك سوراخ كوچك ايجاد كرده و در آن آب بريزيم تا گِل نرم باقى بماند و بچهها براى كار با آنها در فرصت و جلسه بعدى مشكلى نداشته باشند و يا اينكه آنها را داخل سطلى درپوشدار گذاشته و روى آن يك پارچه مرطوب و يا اسفنج (ابر ظرفشويى) بگذاريم و سرپوش ظرف را محكم كنيم.
اگر گل رس خيلى خيس باشد كپك مىزند و اگر خشك باشد كار كردن با آن مشكل است. اگر گل خشك و سفت شد آن را داخل يك كيسه مىگذاريم و با ضربات
چكش آن را خرد مىكنيم. بعد از خيساندن داخل آب دوباره براى بازى آماده مىشود.
ـ براى كودكان توضيح دهيد كه گِل را نبايد به جز محدودهاى كه بازى مىكنند (اتاق مخصوص يا گوشهاى از حياط) به ساير جاها ببرند.
ـ برايشان توضيح دهيد كه در هنگام بازى در كار يكديگر دخالت نكنند.
طرز تهيه گِل رس
براى تهيه گل رس، خاك رس را در ظرفى ريخته روى آن آب بريزيد، به طريقى كه سطح آب در ظرف، از سطح خاك رس بالاتر باشد، سپس مدت 24 ساعت بگذاريد خيس بخورد بعد با ورز دادن و مالش مىتوان آن را به صورت خمير در آورد.
خاك رس را مىتوان از محلههايى كه مغازه كوزهگرى هست و يا مغازههايى كه اسباب و لوازم هنرى دارند تهيه كرد.
پي نوشت:
1 ـ مجمعالزوائد، ج8، ص159.
منبع: پيام زن