علي بن الحسين موسوي پدرش شريف ابواحمد حسن نقيب طالبيان در بغداد و فرزند موسي بن محمد بن موسي بن ابراهيم ابن موسي الکاظم صلوات الله عليه بنابراين جد ششم سيد مرتضي امام هفتم(ع) است .پدر نام فرزندش را علي گذاشت و لقبش مرتضي که به سيد مرتضي معروف بود و بعدها به القابي چون علم الهدي و ذوالمجدين ابوالثمانين نيز ملقب گشت.
درباره لقب دادن او به علم الهدي داستانهاي مختلف نقل نموده‏اند و مشهورترين آنها داستاني است که شهيد اول در کتاب اربعين ذکر نموده است:
محمد بن حسين وزير قادر عباسي بود. او در سال 420 بيمار شد و بيماري او بطول انجاميد تا اينکه حضرت اميرالمؤمنين(ع) را در خواب ديد که به او مي‏فرمايد: به علم الهدي بگو براي تو دعائي بخواند تا اينکه شفا يابي. محمد وزير مي‏گويد که از آنحضرت پرسيدم علم الهدي کيست؟ فرمود علي بن الحسين الموسوي. وزير از خواب بيدار شد، فورا نامه‏اي به سيد مرتضي نوشت و در آن نامه او را ابن لقب معرفي کرد. سيد در جواب وزير چنين نوشت:
الله الله في امري فان قبولي في هذا اللقب شناعة علي واي بر من اگر اين لقب را براي خود بپذيرم، چه من اين قابليت را در خود نمي‏بينم و قبول کردن من اين لقب را ننگ است‏براي من. وزير بعرض رسانيد که: بخدا قسم من چيزي جز آنچه اميرالمؤمنين(ع) درباره شما فرموده بود نگفته‏ام.
و اما وجه لقب دادن سيد مرتضي به ابو الثمانين:
نوشته‏اند که در کتابخانه سيد هشتاد هزار کتاب بود و هشتاد کتاب نيز تاليف و تصنيف خود او بود و هشتاد و يک سال هم عمر کرد. ولادتش در ماه رجب سال 355 هجري قمري در بغداد بوده است. دانشمندان اهل سنت او را مجدد مذهب جعفري در راس قرن چهارم هجري شمرده‏اند.
مقام علمي و عملي سيد مرتضي
شايد يکي از بزرگترين افتخارات شيعيان اين است که تمام فرق و مذاهب مسلمين و غير مسلمين در مقابل شخصيت علمي علماي شيعه سر تعظيم فرود آورده و در وصف آنان اظهار عجز نموده‏اند. ما را بسي افتخار است که بزرگانمان زبانزد خاص و عام بوده و مورد احترام و تقدير بيش از حد دانشمندان مسلمين و غير مسلمانان بوده‏اند.
در اينجا نکته‏اي به نظر مي‏رسد که بايد ذکر کنيم: درست است که بزرگان ما مايه افتخار و سربلندي ما هستند، ولي بايد آنان نيز به وجود پيروان خود افتخار کنند. بايد ما در عمل و در تحصيل علم بکوشيم راه آنان را رفته و رهنمودهاي علمي و اخلاقي آنان را در زندگي مد نظر خود قرار داده تا اينکه ما هم مورد مباهات و افتخار آنان باشيم. مي‏گويند پدر سيد مرتضي روزي از او سؤال کرد: ميل داري به چه مقامي برسي؟ سيد مرتضي که کودکي بود در جواب پدر گفت: من مي‏خواهم به درجه و مقام شما برسم. پدر در جوابش گفت: اگر همتت همين مقدار است‏بجائي نمي‏رسي . تو بايد کوشش کني که همچنان جدت اميرالمؤمنين(ع) بشوي، در آنصورت به مقام بلندي خواهي رسيد.
آري، انسان بايد از نعمتها و امکاناتي که خداوند بزرگ براي او فراهم آورده بيشترين استفاده را بکند و در پي تحصيل علم و دانش باشد که پيامبر اکرم(ص) فرموده است، زگهواره تا گور دانش بجوي. و علي(ع) مي‏فرمايد:
اتزعم انک جرم صغير و فيک انطوي العالم الاکبر آيا مي‏پنداري که مخلوق کوچک و بي ارزشي هستي در حالي که در وجود تو دنياي بزرگ نهفته است. برادران، خواهران از زندگي زودگذر خود بهترين استفاده را بکنيد و اوقات گرانبها را بيهوده صرف نکنيد و همچون پاسداران بزرگ اسلام از اسلام عزيز پاسداري کنيد تا اينکه در دنيا و آخرت سرافراز باشيد.
بي‏جهت نيست که اميرالمؤمنين، سيد مرتضي را علم الهدي لقب مي‏دهد، و در 27 سالگي اين عالم بزرگوار مرجع فقهي و کلامي شمرده مي‏شود و از آن پس علماي طوائف مختلف مسملين از کشورهاي مختلف بوسيله نامه‏ها به او رجوع مي‏کنند.
مگر مي‏توان در مقام علمي و ادبي او بحث کرد. بي‏شک او يک از بزرگترين و برجسته‏ترين دانشمندان شيعه محسوب مي‏شود چنانکه از تاليفات بسيار او در علوم مختلف بدست مي‏آيد: سيد مرتضي در کلام، فقه، اصول، تفسير، فلسفه، هيئت، ادبيات (نحو، صرف، لغت، معاني، شعر، محسنات لفظي، يگانه عصر خود بود. او زعيم علمي و رئيس اماميه و دانشمندان فرزانه زمان خود بود. علامه حلي درباره‏اش مي‏گويد: شيعيان از کتابهايش تا اين زمان (که سال 693 هجري است) استفاده کرده‏اند. او رکن تشيع و استاد بزرگ اين طايفه است. خداوند جزاي خيرش دهد.
پيش از آنکه سيد مرتضي به زعامت و رهبري شيعيان برسد، سؤالات زيادي از او مي‏شد که گاهي بر اساس اخذ راي و گاهي براي امتحان و اختبار سيد مطرح مي‏شد، و در مقام جواب هيچوقت عاجز نشده و بي‏درنگ به سؤالات علمي و ادبي پاسخ مي‏داد، و اين پاسخها را گاهي خود سيد، و گاهي شاگردان وي برشته تحرير درمي‏آورند که اين پاسخها جز کتب سيد محسوب مي‏شود مانند: المسائل الموصليه، المسائل الطرابلسيه، مسائل اهل مصر، المسائل الجرجانيه، المسائل الديلميه و مسائل ديگر.
خلاصه سيد مرتضي را مي‏توان به يک کتابخانه‏اي که جامع علوم و معارف گوناگون مي‏باشد و يا به يک دانشگاهي که که از دانشکده‏هاي علمي بسيار تشکيل شده و يا به يک باغ پهناوري که پرورشگاه انواع درختان باثمر و گلهاي خوشبوي رنگارنگ است تشبيه کرد. آري، او در حالي که درياي بي‏کراني بود از فقه و اصول و تفسير و کلام و ديگر معارف قرآني و اسلامي، در بلاغت و فصاحت و ادبيات عرب آنچنان مهارتي داشت که از سخنان روزمره‏اش شعر مي‏باريد و از نوشته‏هايش هنرهاي ادبي و محسنات لفظي ولي کوشش خود را همواره به فقه و کلام اختصاص مي‏داد و به ادبيات نيز عنايت‏خاصي مبذول مي‏داشت. نوشته‏اند که سيد مرتضي مجالس ادبي و انجمنهاي نقد شعر داشت. کتاب الغرروالدرر معروف به امالي سيد مرتضي از بهترين کتابهاي ادبي اسلام است و ديوان شعر سيد به چند جلد مي‏رسد.
نوشته‏اند شيخ مفيد (استاد سيد مرتضي) گاهي در مجلس درس سيد حاضر مي‏شد و با اينکه سيد مي‏خواست استاد خود را بجاي خود بنشاند ولي استاد نمي‏پذيرفت و از سيد مي‏خواست که درسش را ادامه دهد و از سخنانش لذت مي‏برد و براي اينکه از مقام علمي او تجليل کند با اينکه خود رهبر شيعيان بود، همچو شاگرد در محضر او مي‏نشست.
در کتاب شافي نوشته است: سيد مرتضي کتابي را که تاليف مي‏کرد، هنوز پايان نيافته بود که بين مردم منتشر مي‏شد بطوري که گاه از دست او خارج شده و ديگر نمي‏توانست در آن تجديد نظر کند.
اينقدر سيد مرتضي به علم و طلاب علوم علاقه داشت که براي شاگردانش شهريه‏اي تعيين کرده بود و ماهيانه به آنها پول مي‏پرداخت و شايد ايشان اولين کسي باشد که براي طلاب حوزه علميه حقوق تعيين نموده. مجلس درسش بسيار با شکوه و عظمت‏بود چرا که او بر علوم مختلف تسلط داشت و آنها را تدريس مي‏نمود.
شيخ بهائي در کشکول نوشته است: در يکي از سالهاي زمان سيد، قحطي شديدي منطقه را فرا گرفته بود. يک نفر يهودي که مي‏خواست‏خود را از مرگ نجات دهد، به مجلس سيد آمد و از او درخواست نمود که در علم نجوم براي او درس بگويد. سيد براي او درسي بنا گذاشت و روزانه به او حقوقي مي‏داد. اخلاق و رفتار سيد چنان آن يهودي را مجذوب خود کرد که بالاخره پس از چند ماه بشرف اسلام مشرف شد.
ابن خلکان در تاريخ خود به نقل از ابن بسام دانشمند بزرگ اهل تسنن مي‏گويد: شريف (سيد مرتضي) امام ائمه عراق در اختلاف و اتحاد بود. علماء بسوي او شتافتند و دانشمندان از محضرش استفاده کردند. اخبار او منتشر و اشعارش مشهور و فضائلش بسيار است. در دين و احکام مسلمين تاليفات و تصنيفات فراوان دارد.
تاليفات سيد مرتضي:
براي سيد مرتضي حدود هشتاد جلد کتاب علمي و ادبي ذکر کرده‏اند که به برخي از آنها اشاره مي‏کنيم:
در فقه و اصول:
1- الانتصار: مشتمل بر بيش از 319 مسئله فقهي است. اين کتاب از قديمي‏ترين کتب فقهي شيعه است که متعرض مسائل خلافي شده و فقه شيعه را بر اساسي محکم بنا نهاده است.
2- الذريعة الي اصول الشيعه: با اينکه بعضي از علماي قبل از سيد همچون ابن جنيد و شيخ مفيد در اصول و فقه تاليفاتي دارند ولي بسيار مختصر است و اولين کسي که اصول فقه را بطور تفسيل نوشته از علماي شيعه سيد مرتضي است که گذشته از اينک در اين کتاب راجع به ابواب مختلف اصول (خطاب، امر و نهي، عموم و خصوص، مطلق و مقيد، مجمل و مبين، نسخ، اخبار، افعال، اجماع، قياس، حظرواباحه) بحث مي‏کند آراء دانشمندان عامه را نقل کرده و با دليل و برهان نقد مي‏کند. شيخ طوسي که استاد بزرگ فقه و اصول است، در کتاب عده الاصول خود که يکي از مهمترين منابع اصول شيعه است، نظرات و استدلالات سيد را ذکر کرده و در بعضي از موارد مطالب سيد را عينا اقتباس کرده و خود به اين معني اعتراف مي‏کند.
3- شرح مسائل الخلاف في اصول الفقه
4- المصباح في الفقه
5- المختصر في الاصول.
6- الناصريات: مشتمل بر 207 مسئله فقهي است.
7- مسائل اصول الفقه
8- مسائل الانفرادات في الفقه.
9- المسائل الرسية الاولي.
10- جمل العلم و العمل.
در تفسير و علوم قرآن:
1- کتاب الصرفه: دراعجاز قرآن.
2- المحکم و المتشابه: در اين کتاب از ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عامي که از آن اراده خاص شده، تحريف در قرآئات، فرق بين رخصت و عزيمت و مطالب ديگر بحث‏شده است.
3- تفسير سوره حمد و بعضي از سوره بقره.
4- تفسير آيه قل تعالوا اتل ما حرم الله.
5- الموضح عن جهة اعجاز القرآن.
6- رساله‏اي در تحقيق معاني و لقد کرمنا بني آدم.
در علم کلام:
1- انقاد البشر من الجبر و القدر: مسئله قضا و قدر را بررسي کرده و در بحث‏خود با آيات قرآن کريم استدلال نموده است.
2-تنزيه الانبياء و الائمة: مهمترين بحث اين کتاب درباره عصمت انبياء و ائمه. و اينکه آنان مرتکب هيچ گناه کبيره و صغيره‏اي نمي‏شوند مي‏باشد. اين کتاب 189 صفحه است.
3- احکام اهل الاخرة: رساله مختصري است در آراء متکلمين در مسئله آخرت.
4- المسائل المتباينات.
5- تقريب الاصول في الرد علي يحيي بن عيد.
در اعتقادات و جهان بيني اسلام:
1- الشافي في الامة: 300 صفحه در دو جلد، بحثي مفصل درباره امامت و سياست رهبري اسلام. در اين کتاب فرق بين زيديه و اماميه، و تکذيب اتهامات بر شيعه در باب اعتقاد به زيادتي علم امام بر پيغمبر، و راي اماميه در بداء و فرق بين اجماع نزد اماميه و ديگران، و عدم وجوب علم امام به بواطني که آگاهي بر آن واجب نيست و مطالب ديگر.
2-الاصول الاعتقادية: درباره صفات خدا، نبوت، امامت، بعث، وعد و وعيد، شفاعت، عذاب قبر، فناء عالم، ميزان، صراط، بهشت و جهنم.
3- المقنع في الغيبة: بحثي مفصل در غيبت امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف.
4- الملخص في اصول الدين: رساله‏اي مختصر در اصول دين اسلام.
در ادبيات:
1-غرر الفوائد و درر القلائد يا امالي المرتضي: در دو جلد و بيش از 1200 صفحه در بيروت به چاپ رسيده است. مشتمل بر مطالب ادبي و علمي بسيار جالب و ارزنده که سيد مرتضي در مجالس ادبي خويش بر شاگردانش املاء کرده است.
2- ديوان المرتضي: شيخ محمد سماوي اشعار سيد مرتضي را در 6 جلد جمع‏آوري کرده و آن را ادب المرتضي ناميده است. شيخ حسن جواهر نيز اشعار سيد را در سه مجلد جمع‏آوري کرده و به چاپ رسانيده است. افراد ديگري نيز اشعار آن بزرگوار را تحت نام ديوان السيد المرتضي جمع آوري کرده‏اند.
3- شرح قصيدة السيد الحميري: قصيده بائيه حميري در مدح و منقبت‏حضرت اميرالمؤمين(ع) است که سيد مرتضي آن را شرح نموده است.
4- الشهاب في الشيب و الشباب.
5- طيف الخيال.
وفات سيد مرتضي:
پس از 81 سال که از عمر گرانبهايش در خدمت‏بي‏شائبه به اسلام و مسلمين ذشت‏بالاخره در 25 ماه ربيع الاول از سال 436 هجري قمري زندگي جاويدان خود را در جوار حضرت حق تعالي آغاز نمود. خداوند بر درجات عاليه‏اش بيفزايد و ما را در پيروي از راهش و استفاده از آثار علمي بي‏شمارش هدايت فرمايد.


منبع : ماهنامه پاسدار اسلام ش 5 الف