كودكان، آينه رفتار والدين هستند؛ هر آن چه مقابل اين آينه حساس قرار گيرد، به همان سان آن را منعكس خواهد كرد. بدين ترتيب كودكان، رفتارهاي والدين را تقليد مي‏نمايند و آن را در زندگي خود اجرا مي‏كنند، زيرا محيط خانواده، اوّلين محيطي است كه نوزاد زندگي خود را شكل مي‏دهد. در پايه‏ريزي شخصيت و چگونگي رشد عواطف انساني، هيچ عاملي به پاي محيط كوچك خانواده نمي‏رسد. تار و پود رواني اشخاص در كانون خانواده به هم تنيده مي‏شود. و والدين در تكوين شخصيت سالم، توانا، باتقوا و سازنده فرزندان خود نقش انكارناپذيري دارند.
كودك در اوّلين سال‏هاي زندگي، قبل از اين كه زبان باز كند، در اثر ارتباطاتي كه با اعضاي خانواده دارد، تصويري از خويشتن در او ايجاد مي‏شود، و هنگامي كه زبان مي‏گشايد درس‏هاي زيادي براي سازگاري بيشتر با محيط اطراف مي‏آموزد. كودك به تدريج رشد مي‏كند و توجه او با قضاوت ديگران درباره خود بيشتر مي‏شود و خودپنداري او انعكاسي از قضاوت‏ها و ارزيابي‏هايي مي‏شود كه افراد و اعضاي خانواده در مورد او به عمل مي‏آورند.اگر اين ارزيابي‏ها نادرست و ناپسند باشد و جنبه تحقيرآميزي به خود بگيرد، كودك خود را تحقير شده و بي‏ارزش مي‏شمارد و اين امر در او حس خود كم‏بيني و حقارت ايجاد مي‏كند كه در مراحل بعدي زندگي باعث آزارهاي روحي و عقده‏هاي رواني مي‏گردد.بر عكس، اگر كودك در رابطه خود با خانواده، از پذيرفتن و گرمي و محبّت و از احترام متقابل برخوردار باشد كه در آن به شخصيت و سلامت رواني كودك ارزش قائل شوند و به اصطلاح او را آن گونه كه هست بپذيرند، كودك خود را عضو باارزش و مفيدي مي‏پندارد و در نتيجه فردي خوش بين و با اعتماد به نفس بار خواهد آمد.
كانون خانواده، تنها پناهگاه فرزند و تكيه‏گاه او است هر چند خانواده كوچك‏ترين واحد اجتماعي است، ولي هسته اصلي جامعه، سرچشمه اجتماع بزرگ‏تر است؛ يعني زماني كه نوزاد چشم به جهان مي‏گشايد، با افكار، احساسات، نظرها، آرزوها و انتظارات اعضاي خانواده احاطه مي‏شود. محيط خانواده، محلي است كه كودك چگونگي زندگي كردن را ياد مي‏گيرد و شيوه‏هاي فرهنگ را عموما و فرهنگ خانواده را خصوصا مي‏آموزد. در اين محيط بايد عواطف و احساسات هيجاني كودك در پناه امنيت و آرامش نضج گيرد و پرورده شود. او در هر زمينه‏اي نياز به راهنمايي دارد. در رفتارش بايد توجّه كامل و مراقبت صحيح به عمل آيد. بايد محيط را به گونه‏اي جلوه داد تا كودك به خوبي احساس كند كه در پناه حمايت والدين است. بايد كودك درك كند كه راهنمايي آنها بر پايه صحيح و منطقي استوار است. اگر طفل از وضع نوين و غير منتظره‏اي احساس آشفتگي و اضطراب كند، بايد با توضيح كافي و سازگار با منطق و درك او، ذهن وي را روشن كرد. اغلب عوارض و مشكلات رفتاري بزرگسالي، ريشه در زمان كودكي دارد.
هرگاه والدين در هر مرحله‏اي از رشد، به كودك مسؤوليتي در خور توانش بدهند، به تدريج درباره خود به عنوان يك فرد قابل اعتماد و شايسته مي‏انديشد. اگر والدين صادقانه به او محبّت كنند، او دوست داشتن ديگران و مورد علاقه ديگران بودن را ياد مي‏گيرد؛ و بالاخره اگر والدين از اعتماد به نفس او نسبت به استقلال يافتن جلوگيري نكنند، او قادر خواهد بود در خلال دوره نوجواني به درجه‏اي از اعتماد به نفس دست يابد و به تدريج خود را از وابستگي كودكانه رها سازد. از پيامبر گرامي اسلام(ص) روايت شده است كه فرمودند: «رَحِمَ اللهُ مَنْ اَعانَ وَلدَه عَلي برّه. قال قُلْتُ كَيفَ يُعينُهُ عَلي برهّ؟ قالَ يَقْبَلُ مَيْسُورَهُ و يتجاوَزُ عن مَعسورِه و لايُرْهِقُهُ و لايَخرُقُ بِه؛ خدا رحم كند بر كسي كه فرزندان خود را بر نيكي مدد رساند. شخصي مي‏گويد پرسيدم: چگونه او را بر نيكي كردنش اعانت كند؟ حضرت فرمودند: كار آساني كه از او به عمل آيد، قبول كند و كاري كه بر او دشوار باشد و او انجام ندهد، از او درگذرد و تكليف‏هاي دشوار به او معين نكند و با سفاهت و تندي با او برخورد نكند.»
نگرش‏ها و رفتار والدين مي‏تواند تسهيل كننده و يا مانع جريان رشد و تكامل كودك باشد. والدين سخت‏گير و خشن، مانع مي‏شوند فرزندانشان از روابط مثبت و سازنده با همسالان خويش كه براي استقلال آنان بسيار مهم است، بهره گيرند.توقعات و محدوديت‏هاي والدين، اغلب فرآيند رشد را در كودكان و نوجوانان دشوار مي‏سازد. نتيجه رفتار والدين، بستگي تام به اين دارد كه كودك چگونه رفتار والدين را مشاهده و معناي آن را چگونه درك مي‏كند.خانواده بايد ضمن حمايت از كودك فرصت‏هايي براي او فراهم آورد كه بتواند به روش خود و با توجه به رشد و توانايي‏هاي خويش، مهارت‏هايي را فرا گيرد و با مسائل خود به طور نسبي دست و پنجه نرم كند. كودك بدين ترتيب احساس خودارزشي و اعتماد به نفس مي‏كند، ولي حمايت بيش از اندازه و يا عدم حمايت،موجب مي‏شود كودك در توانايي‏هاي خود شك كند و نتواند استعدادهاي خود را بشناسد.
والدين بايد در محيط خانواده به احساسات كودكان توجّه كنند و بي‏تفاوت نباشند. پدر و مادري كه به احساسات كودكان خود و حتي احساسات ساير مردم بي‏تفاوت‏اند، به احتمال زياد بازتاب همان ويژگي را در خصوصيات بزرگسالي فرزندانشان خواهند ديد. والديني كه آراي ديگران را برنمي‏تابند و پيوسته از ديگران انتقاد و ثروت خود را بيهوده صرف مي‏كنند، يا در گفت و گوهاي خود از مذهب، درستي و مهرباني و ساير ارزش‏هاي اخلاقي با بدي و بي‏ارزشي ياد مي‏كنند، بي‏ترديد الگوهاي ناصوابي براي فرزندانشان خواهند بود. امام سجاد(ع) در اين زمينه مي‏فرمايند: «فاعْمَلْ في أَمرِه عَمَلَ المُتزَيَّن بِحُسْنِ اثره عليه في عاجل الدُّنيا؛1 با فرزندت آن‏چنان رفتار كن كه اثر نيكوي تربيت تو مايه زيبايي و جمال اجتماعي او شود، او را* كودكان، آينه رفتار والدين هستند؛ هر آن چه مقابل اين آينه حساس قرار گيرد، به همان سان آن را منعكس خواهد كرد. بدين ترتيب كودكان، رفتارهاي والدين را تقليد مي‏نمايند و آن را در زندگي خود اجرا مي‏كنند.
چنان بار بياور كه بتواند در شؤون مختلف، دنياي خود را با عزّت و آبرومندي زندگي كند و مايه زيبايي و جمال تو باشد.»
بطور كلي، خانواده مطلوب و ايده‏آل، خانواده‏اي است كه امنيت عاطفي، احساس ارزشمندي، احساس تعلّق و عشق و علاقه را تأمين مي‏كند. هنگامي كه كودكي مورد علاقه و احترام خانواده‏اش باشد، امكان و فرصت بيشتري براي نيل به استقلال و مسؤوليت خواهد داشت و براي برنامه‏ريزي و انتخاب امور مربوط به خود در چارچوب معيارهاي اخلاقي، از تشويق لازم برخوردار خواهد شد. كودك و نوجوان در خانواده‏اي كه همخواني و عدم تعارض در ارزش‏ها، گرمي، ثبات و اعتماد و احترام لازم و متقابل در آن حاكم است، به سهولت با زندگي همساز مي‏شود.
از حضرت امام سجاد(ع) روايت شده است كه فرمودند: «و امّا حقَّ وَلدكَ فاَنْ تَعلَمَ انَّهُ مِنْكَ و مُضافٌ اليكَ في عاجِل الدّنيا بِخَيره و شَرَّه و انَّكَ مَسؤوُلٌ عَمّا وَلَّيتهُ به من حُسن الادَبِ و لدلالة علي ربَّهُ عَزَّوجَل والمَعُونَة له علي طاعَتِه فاعْمَلْ في امْره عَمَلَ مَنْ يَعْلَمُ انَّهُ مُثابٌ عليَ الاحسان اليه مُعاقبٌ علي الاسائةِ الَيه؛2 و امّا حق فرزندت بر تو اين است كه بداني وجود او از تو است و نيك و بدهاي او در اين دنيا وابسته به تو مي‏باشد، بداني كه در حكومت پدري و سرپرستي او مسؤولي، موظفي فرزندت را با آداب و اخلاق پسنديده پرورش دهي،
* محيط خانواده، محلي است كه كودك چگونگي زندگي كردن را ياد مي‏گيرد و شيوه‏هاي فرهنگ را عموما و فرهنگ خانواده را خصوصا مي‏آموزد. در اين محيط بايد عواطف و احساسات هيجاني كودك در پناه امنيت و آرامش نضج گيرد و پرورده شود.
او را به خداوند بزرگ راهنمايي كني و در اطاعت و بندگي پروردگارت ياري‏اش نمايي، به رفتار خود در تربيت فرزندت توجه كني، پدري باشي كه به مسؤوليت خويش آگاه است، مي‏داند. اگر نسبت به فرزند خود نيكي نمايد، در پيشگاه خداوند متعال اجر و پاداش دارد، و اگر درباره او بدي كند، مستحق مجازات و كيفر خواهد بود.»