مقدمه:

امام المفسرين امين الدين “ابو علي الفضل بن الحسن الطبرسي” صاحب تفسير سترگ “مجمع البيان لعلوم القرآن” از مفاخر جهان اسلام در قرن ششم هجري قمري است[1]. ايشان در سال 470 هجري قمري ديده به جهان گشود و در سال 548 هجري قمري در شهر بيهق(سبزوار) رحلت يافت. پيکر اين مفسر شهير پس از رحلت به مشهد مقدس انتقال داده شد و در محل غسل يا قتلگاه[2] امام رضا (ع) دفن گرديد.[3] اين مکان از زمان شهادت امام هشتم شيعيان محل زيارت خاص و عام بوده است و در برنامه توسعه حرم مطهر در زاويه اي از حرم قرار گرفت و براي اين عالم جليل القدر مقبره اي مجلل ساخته شد. اکنون اين قسمت از حرم مطهر به بست شيخ طبرسي معروف مي باشد.

تاليفات:

علامه شهير امين الاسلام طبرسي داراي تاليفات فراواني است که به برخي از آنها اشاره مي شود:
- تفسير گرانسنگ مجمع البيان که اين نوشته به دنبال توضيحي کوتاه در خصوص آن است.
- تفسير جوامع الجامع؛ تفسيري مختصر و فشرده به زبان عربي که شامل كل آيات قرآن کريم مي‎باشد. نقل شده شيخ طبرسي کتاب جوامع الجامع را پس از تاليف تفسير مجمع البيان نوشت. چون درست بعد از تاليف مجمع البيان بود که به کتاب تفسير کشاف زمخشري دست پيدا کرد. اکنون تفسير جوامع الجامع از جمله کتابهاي درسي حوزه علميه قم مي باشد.
- الوري باعلام الهدي مشتمل بر بيان سيره و زندگي ائمه معصومين (عليهم السلام)؛
- تاج المواليد در تاريخ؛
- اسناب العمده در اصول دين و فرائض؛
- و کتابهاي ديگر از جمله کتابي به فارسي با نام النوافل.

مجمع البيان لعلوم القرآن:

مجمع البيان تفسيري جامع و شايد مهم ترين تفسير شيعه طي اعصار و قرون است و اين تفسير از نظر ادبي و حسن تاليف، بهترين تفسير است. در طبقه بندي تفسيرهاي قرآن کريم، کتاب مجمع البيان تفسيري ادبي محسوب مي شود. شيعه و سني براي اين تفسير اهميت فراوان قائلند، لذا به صورت مکرر در بيروت و مصر و ايران چاپ شده است.
از دلايلي که مولف اين تفسير در تاليف اين کتاب بيان داشته اين است که او معتقد بود كه دانشمندان اماميه پيش از او حق قرآن را ادا نكرده اند. وى از مـيـان تـفـسيرها فقط تفسير تبيان را به ديده تحسين نگريسته است، هر چند كه آن را نيز از نـظـر تـرتـيـب و نـظـم، نـاقـص يـافـتـه اسـت. به همين خاطر به دنبال نوشتن تفسيري بوده که شـامـل تـمـام عـلوم قـرآنـى اعم از قـرائت، اعـراب، بـيـان لغـات مـشـكـل، ذكـر مـوارد مـعـانـى و بـيان، شأن نزول، اخبار وارده در آيات، شرح و تبيين قصص، توضيح احكام و تشريح اصول و فروع دين از ديدگاه قرآن باشد. [4]

سبک تفسيري علامه طبرسي:

مجمع البيان، از تفاسير مهم قرن ششم و به زبان عربي است. سبک و شيوه تدوين و تبويب اين تفسير در ميان همه تفسير هاي اهل سنت و شيعه، چه فارسي و چه عربي بي سابقه و کم نظير است؛ زيرا داراي نظمي متين و خاص و همچنين مرتب با روش علمي و در عين حال ساده است و ويژ گي اصلي آن هم اين است که داراي نظم و ترتيب در عرضه مباحث مي باشد. تفسير مجمع البيان در مسائل ادبي( از جمله نحو و لغت و اشتقاق و تصريف و ... ) مباحث مشروح و مبسوطي دارد به همين خاطر جنبه نحو و لغت در اين تفسير قوي تر است. طبرسي در مباحث لغوي به طور دقيق با کمک اشعار عربي، مباحثي را مطرح مي کند و در مباحث نحوي و ادبي، مرجع مناسبي براي ديگران است
اين تفسير کم نظير که در نهايت اشتهار است، حاوي ده جلد است که مفسر آن بدون تعصب از منابع شيعي و همچنين اهل تسنن استفاده کرده است.
تاليف اين تفسير گرانسنگ حدود 75 ماه طول کشيده است. مفسر به صراحت در مقدمه تفسيرش آورده است که از تفسير التبيان شيخ طوسي استفاده کرده و اساس کارش مبتني بر التبيان است. [5]

تفسير مجمع البيان از ديدگاه انديشمندان مسلمان:

در بين تاليفاتي که در خصوص قرآن نوشته شده است، مجمع البـيـان از جايگاه شايسته اي بـرخـوردار بوده و انديشمندان مسلمان از سني و شيعه آن را از نظر جامعيت، استحكام مطالب، ترتيب و تنظيم، تـبـيـيـن و تـفـسـيـر روشـن قرآن کريم ستوده اند که به برخي از اين تمجيدها اشاره مي شود.

شيخ عبدالمجيد سليم:

او که از مفتيان مصر و همچنين از رئيسان قبلي دانشگاه الازهر مصر بوده است، در مورد تفسير مجمع البيان و مولف آن بيان مي دارد که مجمع البيان کتابي گرانسنگ، سرشار از دانش و معرفت، آکنده از فوايد و معاني با ترتيبي نيکو و شايسته است. اگر بگويم اين تفسير سرآمد تمام تفاسير قرآن و مرجع تمام دانشها و مباحث قرآني است، مبالغه و گزاف نگفته ام و راه را به خطا نپيموده ام.[6]

شيخ محمود شلتوت:

وي نيز که در زمان خود مفتي مصر و همچنين شيخ و رئيس الازهر مصر بوده است، با نوشتن مقدمه اي بر مجمع البيان چاپ شده درمصر اين گونه گفته که: مجمع البيان در بين کتابهاي تفسيري قرآن بي همتاست. اين تفسير با گستردگي خاص و عمقي ويژه و عمق معاني و تنوع مباحثش و در تنظيم و ويرايش از امتياز و ويژگي خاصي برخوردار است که در ميان تفاسير پيشين چنين ترتيبي وجود نداشته است و در بين آثار بعد از خود نيز کم نظير است. سابقه ذهني که از کتابهاي گذشتگان داريم، اين است که آيات و روايات را در مسائل مختلف گردآوري مي کردند و همه آن را به هنگام بحث يک جا ذکر مي کنند که در اين ميان گاهي فني به فن ديگر اخلاط پيدا کرده و خواننده نمي تواند خود را از ميان آن مجموعه ها نجات دهد. گاهي هم به يک بٌعد از ابعاد مساله اي در حد اطناب و ملال آور روي مي آوردند و در بعد ديگر همان مساله را در حدي کوتاه مي آوردند که مخل فهم بود. اما مجمع البيان شايد نخستين تفسيري باشد که توانسته است حق مطلب را ادا کند و توأم با طراوت بحث کند، در عين حال با تعمق در درس؛ نظم و ترتيب و سبک عالي را نيز داشته باشد. اين کتاب به خواص و مزاياي تفسير قرآن نيز پرداخته است، علاوه بر آن روشهاي علمي و فکري ارزنده اي را در خود جاي داده است.
او همچنين چنين ادامه داده : از امتيازات اين تفسير، آزادي فکر، تقريب ميان مذاهب است که در مدار حق و در مسير حقيقت و با اخلاص کاملي حرکت مي کند، مي باشد. اين مفسر چه بسا در مرحله بررسي هاي تطبيقي و مقارن، مذهب و نظر ديگران را بر مذهب و بينش خود مقدم داشته و با نهايت رعايت درجه امانت و دقت، در نقل نظريات و آراء ديگران کار کرده است، در حالي که به دور از دشنام و ناسزا گويي نسبت به سايرين ميباشد. او نظريات غير خودش را طوري پرورش داده است که گويا مي خواهد همان نظر را قبول نمايد و اين کار بر خلاف بعضي از برادران اهل سنت مي باشد که در وقت برخوردشان با نظريات شيعه آنان را با رفض، کنار زده و آنان را رافضه مي خوانند و يا چنان که برخي برادران شيعه در حين نقل آراء اهل سنت آن ها را ناصبي مي نامند. اما طبرسي هميشه آيه ذيل را معيار عمل و قضاوت خويش قرار داده است «و جادلهم بالتي هي احسن»[7]
و درست به خاطر همين ويژگي ها بود که اين تفسير توسط شيخ الازهر؛ شيخ محمود شلتوت به عنوان بهترين تفسير به دارالتقريب پيشنهاد شد و همين تفسير با پاورقي هاي علماي الازهر مصر چاپ و به عنوان تفسير قرآن تمام برمذاهب معرفي گرديد .

ذهبي صاحب التفسير والمفسّرون:

محمدحسين ذهبي از علماي اهل تسنن با اينکه رويکرد خوبي نسبت به شيعه و تاليفات آن ندارد ولي در برابر عظمت شيخ طبرسي نتوانسته آن را ستايش نکند و گفته است: که مولف مجمع البيان تبحر کاملي در فنون مختلف از علم و معرفت داشت است و تاليفش نيز ترتيب خوب و زيبايي دارد و در هر مورد که وارد بحث شده است در قرائت، لغت، وجوه اعراب، شرح معاني، شأن نزول، بيان ارتباط آيات و.. به خوبي از عهده اش برآمده است. او در تشيع خود غلو و افراط ندارد ودر ادامه مي گويد اين تفسير حسن ترتيب و زيبايي تهذيب و دقت تعليل و قوت و نيرومندي حجت و برهان را در بر دارد.[8]

استاد محمد محمد المدني:

او که سردبير مجله رسالة الاسلام بوده مي گويد:
مجمع البيان تاليف پيشوايي از پيشوايان اماميه جعفري، امام بزرگوار، طبرسي است؛ او در اين تفسير روش تحقيق پسنديده اي را در پيش گرفته است.

شهيد اول:

وي مي گويد: كـتـاب مـجـمـع البـيـان امـام امـيـن الديـن طبرسى را روايت مى كنم، و آن كتابى است كه همانندش نگاشته نشده است.

عبدالجليل رازي:

او در کتاب «النقض» خود ميگويد: اگر شيعه اماميه بخواهد بر مفسران خود مباهات کند، بايد بر تفسير امام محمد باقر و امام حسن عسکري (عليهما السلام) مباهات کند و بعد از آنها نيز بر تفسير شيخ کبير ابوجعفر طوسي و تفسير شيخ محمد فتال و تفسير خواجه ابوعلي طبرسي مباهات کند که آن اولي ها همه معصوم بودند و نيز آخري ها همه عالم و امين و معتمد.[9]
مولف تاريخ بيهقي ابوالحسن علي بيهقي شيعه در کتابش گويد: اين امام در نحو فريد عصر بود و در علوم ديگر به درجه افادت رسيد.[10]
شيخ منتخب الدين رازي شاگرد طبرسي در کتاب فهرست نوشته: علامه طبرسي فرد ثقه و فاضل در دين بود.[11]
ديگراني نيز همانند علامه حلي، ابن شهر آشوب (شاگردش)، قاضي نورالله شوشتري، علامه مجلسي، شيخ يوسف بحراني و سيد محسن عاملي و... هر يک به نوبه خود در عدل و وثاقت و فضل و جلالت و علم او سخنها سرداده اند که در اين مقال نمي گنجد.

نتيجه گيري:

درميان تفاسير بزرگ قرآن، مجمع البيان كم نظير است .جامعيت، استحكام و استواري مطالب آن از ويژگي هاي اين اثر گرانبها است. تفسيري كه از ديرباز مورد توجه عالمان و قرآن پژوهان بوده و در تفاسير بعد از خود تاثيرهاي فراواني بر جاي گذاشته است. اين همه بيانگر اهميت آن است. تفسير مذكور از چنان جامعيتي برخوردار است كه به لحاظ نظم و دسته بندي مطالب متضمن همه مكاتب است.
در مجموع مي توان اين اثر را تفسيري اجتهادي - عقلي، با سبكي بياني و ادبي دانست كه در آن از همه روش هاي صحيح در تفسير آيات وحي كمك گرفته شده است.
همچنين طبرسي به غير از استفاده از سخنان اهل بيت (ع) از اقوال صحابه و تابعين نيز استفاده كرده است.
مفسر اين اثر جاودان از جمله قرآن پژوهاني است كه از راه هاي مختلف لغت، نحو، قرائت و كلام به تبيين مراد خداوند پرداخته است. اين تفسير از تفسير تبيان شيخ طوسي اثر پذيرفته، اما با خوش سليقگي و تقسيم بندي مباحث، زمينه استفاده بهتر و گزينش روان تر را براي علاقمندان فراهم ساخته است.
طبرسي خواسته تفسيري به علاقمندان ارائه کند که بدنبال آن بود؛ چون خود در بيان انگيزه تاليف مجمع البيان گفته بود که عالمان شيعه تاكنون جز ذكر رواياتي پراكنده و مختصر از اهل بيت، در امر مهم تدوين و بسط معاني و اسرار قرآني، كاري نكرده اند.
مجمع البيان با اين ويژگي ها توانسته است در ميان عامه و خاصه تاثير سازنده اي ايجاد کند.

پي نوشت ها:

[1] -طبرسي، مجمع البيان، بيروت، موسسه اعلمي، چاپ اول، ج1، ص15 مقدمه سيدمحسن امين العاملي
[2] - برخي مشهور شدن اين مکان به قتلگاه را به خاطر کشته شدن افراد زيادي از مردم مشهد در فتنه حمله عبدالله خان ازبک به اين شهر در زمان صفويه مي دانند.
[3] - بيهقي، ابوالحسن علي بن زيد، تاريخ بهيقي، تهران، فروغي مددي، بي تا، ص 242.
[4] - طبرسي، فضل بن حسن، همان، ج1، صص 34و 35.
[5] - طبرسي، فضل بن حسن، همان، ص11.
[6] - مقدمه مجمع البيان، چاپ مصر.
[7] - رسالة الاسلام، شماره سوم، سال دهم؛ و مجله مکتب اسلام، شماره هاي 5و6 سال پنجم و رسالة التقريب، شماره اول، سال اول، رمضان 1413، تهران ،ايران ،مقاله استاد عبدالکريم بي آزار شيرازي.
[8] - ذهبي، محمدحسين؛ التفسير و المفسرون، دارالکتب الحديثه، 1976، چاپ دوم، ج 2، ص137.
[9] -ابن بابويه رازي، شيخ منتجب الدين علي، الفهرست، تصحيح سيد جلال الدين محدث ارموي، قم، آيت الله مرعشي، 1366، ص436.
[10] - بيهقي، ابوالحسن علي بن زيد، همان.
[11] - ابن بابويه رازي، شيخ منتجب الدين علي، همان، ص97.

منبع: www.pajoohe.com
/خ