ولادت ونسب

محمد مشهور به ملامحسن و ملقب به فيض در چهاردهم ماه صفر سال 1007 ه. ق در يكي از معروف ترين خاندان هاي علم، عرفان و ادب، كه سابقه درخشان آنان به حدود چهار قرن مي رسد دركاشان به دنيا آمد.
پدرش رضي الدين شاه مرتضي فقيه، متكلم، مفسر و اديب در كاشان حوزه تدريس داشته و از شاگردان ملا فتح الله كاشاني و ضياء الدين محمد رازي بوده است.
مادر او بانويي عالم و شاعر، دخترضياء العرفا رازي( از علمان بزرگ شهر ري) بوده است. جد " فيض " ، تاج الدين شاه محمود فرزند ملا علي كاشاني، عالم و عارفي شاعر از ناموران زمان خويش در كاشان بوده و در آنجا مدفون است.

دوران كودكي و تحصيلات

ملا محسن ، چهارمين فرزند شاه مرتضي در دو سالگي پدر خود را از دست داد. از آن پس دايي و عمويش تعليم و تربيت او و ديگر برادرانش را به عهده گرفتند و چون فيض از برادران خود باهوش تر بود مقدمات علوم ديني و بخش هايي از آن را تا سن بلوغ در كاشان نزد عمو و دايي اش نورالدين محمد فرا گرفت.
بيست ساله بود كه با برادر بزرگش عبدالغفور براي ادامه تحصيل به اصفهان ، كه در آن روزگار پايتخت كشور و مركز تجمع علماي بزرگ و استادان ماهر در رشته هاي مختلف علوم اسلامي بود، رهسپار گرديد و از اين موقعيت مناسب كه در هيچ يك از شهرهاي ايران و ديگر ممالك اسلامي يافت نمي شد بيشترين بهره ها و استفاده هاي علمي را برد.
مشهورترين استادان و ناموران اجازه اجتهاد و نقل روايت فيض در اصفهان، ملا محمد تقي مجلسي، شيخ بهايي، در علوم فقه و حديث و تفسير و ميرداماد، ميرفندرسكي و ملا صدرا در فلسفه، عرفان و كلام بوده اند.
پس ازآن ملا محسن با شنيدن خبر ورود سيد ماجد بحراني به شيراز، از اصفهان به آنجا رفت و مدت دو سال نزد ايشان به تكميل علم حديث و روايت پرداخت و از او نيز اجازه نقل روايت گرفت سپس به اصفهان بازگشت و بار ديگر در حلقه درس و بحث شيخ بهايي حاضر شد و از محضر وي استفاده هاي شايان برد.
در اين ايام بود كه فيض به بيت الله الحرام مشرف شد و پس از مراجعت از مكه به شهرهاي ديگر ايران مسافرت كرد و از دانشمندان آن شهرها بهره برد تا زماني كه ملاصدرا از شيراز به قم مهاجرت كرد و در كهك قم اقامت گزيد. در اين موقعيت كه ملاصدرا رياضت و علم باطني راشروع كرده بود ملامحسن و ملاعبدالرزاق لاهيجي به سويش شتافته، مدت هشت سال مونس تنهايي او بودند و در مصاحبت هاي شبانه روزي با استاد استفاده كامل معنوي مي بردند.
دراين دوران ملاصدرا دو دختر فاضل و عالم خود را به دو شاگردش ملامحسن و ملاعبدالرزاق تزويج كرد و آن دوشاگرد و داماد را به " فيض" و " فياض" لقب داد. در همين زمان از سوي حاكم شيراز از ملاصدرا تقاضاي مراجعت به شيراز شد. او اين دعوت را پذيرفت. فيض نيز به همراه استاد و پدر همسرش به شيراز رفت و نزديك به دو سال در آنجا ماند. بعد از اين مدت او به كاشان بازگشت و به امر تدريس، تعليم ، تبليغ ، ترويج ، تاليف و تصنيف مشغول گرديد و گاه در قمصر و كاشان با جمعي از دوستان نماز جمعه اقامه نمود.

شاگردان معروف فيض

ملامحسن شاگردان فراواني داشت. آنان علاوه بر استفاده هاي علمي و معنوي از او به كسب اجازه هاي اجتهاد و نقل حديث نيزمفتخر گرديده بودند معروفترين شاگردان ايشان عبارتند از:

1- محمد مشهور به علم الهدي

فرزند فيض كه از دوران كودكي تا پايان عمر نزد پدر حضور داشت و درتاليف و تصنيف كتب و رساله ها با او همكاري مي كرد. علم الهدي از پدر چندين اجازه مختصر و طولاني دريافت نمود و خود او داراي آثارعلمي فراوان است .

2- احمد مشهور به معين الدين

فرزند ديگر فيض كه اونيز در فقه و حديث متبحر و داراي تأليفاتي بوده است.

3- محمد مؤمن فرزند عبدالغفور( برادر فيض)

از فقيهان و مدرسان عصر خود كه در يكي از شهرهاي مازندران به تعليم و تدريس طلاب و محصلان علوم ديني اشتغال داشته است.

4- شاه مرتضي دوم

پسر برادر فيض و دو فرزند او به نامهاي محمد هادي و نورالدين محمد كه هر سه از فاضلان عصر خود و داراي كتاب ورساله هاي متعدد بوده اند.

5- ضياء الدين محمد

او فرزند حكيم نورالدين، دايي فيض است كه عالمي حكيم و عارفي دانشمند و شاعر بوده است.

تأليفات

نوشته هاي فيض در زمينه تفسير قرآن، حديث و روايت، كلام و عرفان، اخلاق و ادبيات به شرح زير است :
تفسير صافي، الوافي، الشافي، النوادر، المحجة البيضاء، اصول العقائد، رساله علم اليقين، رسالة الحق اليقين، رساله عين اليقين، رساله الحق المبين، زاد السالك، ديوان قصايد، غزليات و مثنويات .

فيض در نظر بزرگان

درباره شخصيت وآثار فيض كاشاني نظرات و ديدگاه هاي گوناگوني از سوي علما و بزرگان هم عصر و بعد از او ابراز شده كه به نمونه هايي از آنها اشاره مي شود.
محمد اردبيلي
( آن) علامه محقق و مدقق، جليل القدر و عظيم الشأن و بلند مرتبه كامل، اديب و متبحر در همه علوم است.
شيخ حر عاملي
محمد فرزند مرتضي مشهور به فيض كاشاني، فاضل، عالم ، ماهر، حكيم، متكلم، محدث، فقيه، محقق، شاعر و اديب بود و نوشته هاي فراواني است.
سيد نعمت الله جزايري
استاد محقق ما ملامحمد محسن فيض كاشاني صاحب كتاب الوافي و دويست كتاب و رساله ديگر مي باشد.
سيد محمد باقر خوانساري
بر علما و بزرگان ديني پوشيده نيست كه فيض در فضل و فهم و خبره بودن در فروع و اصول دين و زيادي نوشته ها با عبارات و جملات زيبا و رسا ، سرآمد ديگر عالمان دين است.
محدث قمي
... او در دانش وادب و زيادي معلومات و دانستني ها و به كارگيري تعبيرات وعبارات نيكو درنوشته ها و احاطه كامل به علوم عقلي و نقلي مشهور است.
محدث نوري
از مشايخ علامه مجلسي، عالم با فضل و متبحر، محدث و عارف حكيم، ملامحسن فرزند شاه مرتضي مشهور به فيض كاشاني است.
علامه اميني
..." فيض" علمدار فقاهت و پرچمدار حديث و گلدسته رفيع فلسفه و معدن معارف ديني واسوه اخلاق بود.

وفات

ملامحسن فيض كاشاني در سال 1091 ه.ق بعد از عمري تلاش در مكتب اهل بيت عليهم السلام دار فاني را وداع گفت.
منبع: تبيان
/س