شيخ بهايي (ره) از زمره عالمان بزرگ اسلام است كه با آثار گران سنگ خود در عرصه هاي مختلف علمي برگ زريني بر دفتر پرافتخار كشور عالم پرور ايران افزود. طرح ها و نوآوري هاي اين دانشمند عرصه علم و فناوري قرن يازدهم هنوز در اصفهان و بعضي از شهرهاي ديگر جلوه گري مي كند. شيخ بهايي از عالمان قرن يازدهم هجري و يكي از معدود فقها و دانشمندان شيعي است كه در علوم مختلف تخصص و تبحر داشته و در آن ها آثاري نيز تاليف كرده است. تبحر او در علم رياضي و نجوم چنان بوده است كه يونسكو سال 2009 ميلادي را به پاس خدمات وي به علم ستاره شناسي، سال نجوم و شيخ بهايي نام گذاري كرده است. در ايران هم به مناسبت چهارصدمين سال تولد او كنگره بزرگداشت وي در مشهد در حال برگزاري است و سال آينده نيز كنگره اي ديگر در اصفهان برگزار خواهد شد.

شيخ بهايي و نوآوري در طرز كار با اسطرلاب

شيخ بهايي به دليل برخورداري از تخصص رياضي و دانش نجوم و نيز علوم غريبه، در محاسبات و طرز كار با اسطرلاب نوآوري هايي داشته و در محاسبه سطح درياچه ها روش خاصي را ترسيم كرده است كه به گفته خود، كسي بر او پيشي نگرفته است. علي قرباني استاديار و عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسلامي درباره نوآوري شيخ بهايي در طرز كار با اسطرلاب با اشاره به ذوفنون بودن وي به خبرگزاري ايكنا گفت: شيخ بهايي در زمينه به كارگيري اسطرلاب چند روش ابتكاري داشته است. البته بايد توجه كرد كه اصل اسطرلاب قبل از وي اختراع شده بود ولي شيخ بهايي توانست از اسطرلاب، استفاده و كاربردي بهينه و ابزاري انجام دهد. اين محقق در توضيح بيش تر سخن خود اظهار داشت: در گذشته از اسطرلاب در زمينه هاي مختلفي بهره مي بردند؛ ولي ايشان توانست از اسطرلاب در مسائل پيچيده محاسباتي استفاده كند. اسطرلاب به دليل كاربردهاي زياد و لزوم دقت فراوان در هنگام استفاده، به تدريج نزد عوام و كساني كه با كارآيي اسطرلاب آشنا نبودند، بيشتر به وسيله اي براي طالع بيني تبديل شد. اين در حالي است كه يكي از استفاده هاي اسطرلاب طالع بيني و حركت افلاك است. براي اسطرلاب در حدود 40 گونه كارآيي برشمرده اند. روش طراحي و ساخت اسطرلاب بسيار پيچيده است و بحمدا... اينجانب موفق شدم كه به طراحي و ساخت دوباره اسطرلاب بعد از گذشت 300 سال نائل شوم. وي با بيان اين كه شيخ بهايي در كتاب «تحفة الحاتميه» خود به كاربردهاي اسطرلاب پرداخته خاطرنشان كرد: از اسطرلاب براي محاسبه طول، عمق و ارتفاع قنوات، در طراحي زيج ها مانند زيج الغ بيگ و در محاسبات گنبدها و مناره ها استفاده مي شده است. قرباني به موردي از استفاده شيخ بهايي از اسطرلاب اشاره كرد و گفت: در كنار حرم رضوي مناره سومي وجود دارد كه در واقع ارتفاع و ضخامتش، كمتر از دو مناره ديگر است اما به دليل فاصله و خطاي ديد، هم اندازه با 2 مناره ديگر به نظر مي رسد. اين مناره را شيخ بهايي با كمك اسطرلاب طراحي كرده است كه در نوع خود يك ابتكار در كاربرد اسطرلاب محسوب مي شود. وي طراحي و محاسبات ميدان امام اصفهان را يكي از شاهكارهاي معماري و محاسبه با اسطرلاب دانست و گفت: شيخ بهايي در محاسبه سطح درياچه ها، روش خاصي را ترسيم كرده است كه خودش مي گويد: «لم يتقدمني احد» و به نوآوري اش اذعان مي كند.

«تشريح الافلاك» يك نوآوري است

حجت الاسلام سيدجواد معصومي هم با اشاره به استاد بودن شيخ بهايي در بيش تر علوم رايج زمان، كتاب «تشريح الافلاك» او را يك نوآوري به حساب آورد و گفت: يكي از خصوصيات كتاب «تشريح الافلاك» اين است كه وي در اين كتاب آمده چند مسئله جبري كه حل كردنش خيلي مشكل بوده و از قديم يك معضل به حساب مي آمده، حل كرده است. نويسنده كتاب هاي «ديوان شيخ بهايي» ديوان شيخ را حاوي مطالب اخلاقي، تربيتي، عرفاني و اجتماعي توصيف كرد و اظهار داشت: اين ديوان، ديوان كامل و مفصلي است و از چهار يا پنج بخش تشكيل شده است. يك بخش آن به مثنويات اختصاص دارد كه درباره مسائل اخلاقي، عرفاني و اجتماعي است. وي بخش نان و حلواي اين كتاب را عالي تر از ساير بخش هاي ديوان دانست و گفت: ويژگي ديوان اشعار شيخ بهايي اين است كه مطالب بلند عرفاني را به صورت سليس و با واژه هاي ساده و همه كس فهم بيان كرده و اسامي آن را به عناوين مردمي مانند: نان و پنير، شير و شكر و... نام گذاري كرده است با اين كه خود شيخ در جايگاه بلندي از عرفان و حكمت قرار دارد.

استنباط هاي ارزشمند حديثي شيخ بهايي در اربعين

يكي از كتاب هاي شيخ بهايي كه مورد توجه علما قرار گرفته است، كتاب «چهل حديث» شيخ بهايي است. اين اثر از همان زمان حيات شيخ توجه علما را به خود جلب كرد و در همان ايام به فارسي ترجمه شد و پس از آن هم ترجمه هاي ديگري از آن ارائه شد. عبدالرحيم عقيقي بخشايشي مترجم اين كتاب در گفت وگويي با ايكنا يكي از كتاب هاي مورد استفاده اهل علم را همين كتاب برشمرد و گفت: كتاب اربعين ايشان يك كتاب حديثي است كه 7 حديث آن فقهي و درباره غسل، وضو و تيمم است و 33 حديث آن هم در زمينه اخلاق و معارف ديني است. وي با اشاره به اين كه مولف به نقل حديث اكتفا نكرده و استنباط هاي خود را از حديث مطرح كرده است، اظهار داشت: ويژگي اربعين كه مورد توجه علما واقع شده آن است كه راجع به احاديث استنباط هاي ارزشمندي دارد مثلا نوشته است اين حديث به اين معنا اشاره دارد و آن را تفسير و توضيح داده است. اين محقق به كتاب هاي تفسيري شيخ اشاره كرد و حاشيه بر تفسير بيضاوي را يكي از آن ها برشمرد و گفت: در اين حاشيه شيخ بهايي نظرات تفسيري خود را بازگو كرده است. وي كتاب «مشرق الشمسين واكسير السعادتين»، او را ديگر كتابي دانست كه شيخ بهايي در آن به تفسير آيات قرآن پرداخته است. وي افزود: در كتاب «توبره» هم كه شبيه كتاب «كشكول» اوست، تفسير برخي از آيات را آورده و پاره اي از روايات را هم توضيح داده است.

دعاهايي براي تمام اوقات شبانه روز

كتاب «مفتاح الفلاح» يكي ديگر از آثار شيخ بهايي است كه در زمينه دعا نگاشته شده است. شيخ بهايي در اين كتاب دعاهايي را جمع آوري كرده كه در 24 ساعت شبانه روز خوب است انسان اين دعاها را بخواند. حجت الاسلام علي نظري منفرد مولف كتاب «برگزيده مفتاح الفلاح» درباره اين كتاب به «ايكنا» گفت: شيخ بهايي در كتاب «مفتاح الفلاح» از كتاب هاي «تهذيب» شيخ توسي، «من لايحضره الفقيه» شيخ صدوق و «اصول كافي» كليني استفاده كرده و سند برخي دعاها را هم ذكر كرده است. وي افزود: در اين كتاب براي كسي كه مي خواهد به آداب نماز، مانند تعقيبات و مقدمات نماز مقيد باشد و كارهاي روزانه مانند لباس پوشيدن و نشست و برخاست خود را به هر دعا و ذكر انجام دهد نوشته شده است.

شيخ بهايي و علم فقه

علم فقه كه از حلال و حرام سخن مي گويد كارهاي واجب، حرام، مستحب، مكروه و جايزه را مشخص مي كند. اين علم، يكي از لازم ترين دانش ها براي جامعه اسلامي است؛ زيرا برنامه زندگي فردي و اجتماعي بشر را در همه ابعاد معين مي كند. همه مسلمانان بايد مسائل ساده شرعي را به اندازه نياز، بياموزند و بدانند چه كاري واجب است و چه كاري حرام، اما فقه استدلالي را فقط عالمان بزرگ فرا مي گيرند و در اين رشته تخصص پيدا مي كنند. يكي از وظايف عالمان دين، آموزش احكام فقهي به زبان روان و ساده به عموم مردم است و از طرفي پرورش دانشوراني كه علاوه بر انديشه ها و اخلاق اسلامي، فقه استدلالي را به خوبي بدانند و مجتهد باشند. شيخ بهاءالدين، خود فقيهي بزرگ بود و براي رشد اطلاعات ديني و فرهنگ مذهبي مردم كوشش هاي فراوان داشت. او به منظور گسترش علم فقه، 19 كتاب و رساله در سطوح مختلف به رشته تحرير در آورده است. «جامع عباسي» و «حبل المتين» آثار شيخ بهايي در حوزه علم فقه هستند.

شيخ بهايي و شيوه نگارش

از بررسي شيوه نگارش بهايي در اكثر آثارش، اين نكته هويداست كه وي مهارت فراواني در ايجاز و بيان معماآميز مطالب داشته است. وي حتي در آثار فقهي اش اين هنر را به كار برده كه نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثني عشريه» است. اين سبك نويسندگي در «خلاصه الحساب»، «فوائدالصمديه»، «تهذيب البيان» و «الوجيزه في الدرايه» آشكارتر است. بهايي تبحر بسياري در صنعت لغز داشته و رسائل كوتاه و لغزهاي متعدد و معروفي به عربي از وي بر جا مانده است. «لغزالزبده» (لغزي است كه كلمه زبده، از آن به دست مي آيد)، «لغزالنحو»، «لغزالكشاف»، «لغزالصمديه»، «لغزالكافيه» و «فائده» از اين دسته اند. نامدارترين اثر بهايي «الكشكول»، معروف به «كشكول شيخ بهايي» است كه مجموعه گران سنگي از علوم و معارف مختلف و آينه معلومات و مشرب بهايي محسوب مي شود. بهايي در شمار مولفان پراثر در علوم مختلف است و آثار او كه تماما موجز و بدون حشو و زوايد است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و برشماري از آن ها شروح و حواشي متعددي نگاشته شده است. خود بهايي نيز بر بعضي تصانيف خود حاشيه اي مفصل تر از اصل نوشته است.
منبع: روزنامه خراسان
/س