براي موضع‏گيري صحيح در برابر هر پديده و هر مرحله از زندگي بايد واقعيت آن را فهميد و به جوان شناساند. اين يک برخورد صادقانه است، چنان که علي ( عليه السّلام ) در نامه‏اي به امام حسن ( عليه السّلام ) مي‏گويد:
«پسرم! بدان که پيش روي تو گردنه‏ايست رنج زا، در عبور از اين گردنه حال مردم سبک بار بهتر است از سنگين باران...
... و جز اين نيست که قلب جوان مانند زمين خالي است هر چه در آن کاشته شود همان را مي‏پذيرد (اگر بادام شيرين; نتيجه شيرين و اگر بادام تلخ; نتيجه تلخ)
... و اين وصيت پدري است رو به فنا، اعتراف کننده به تغيير و تحولات زمان، در منزلگه مردگان آرميده، که فردا از آن‏جا کوچ خواهد کرد، به فرزندي که چيزي را آرزو مي‏کند که آن را نخواهد يافت. انساني که راهروي کساني است که از هستي برخوردار بوده و هلاک شدند، هدف بيماري‏ها و گروگان روزگار است، در تيررس ناگواري‏ها و بنده‏ي دنيا و سوداگر فريبنده‏ها، وامدار زوال و فنا، در بند اسارت مرگ و هم پيمان اندوه‏ها و همدم غصه‏ها و نشانه‏هاي آفات و زمين خورده‏ي تمايلات و جانشين مردگان است.» (1)
چنان که مي‏بينيد امام (عليه السلام) در گفت‏وگو با يک نوجوان يا جوان تلاش نموده از همه‏ي واقعيت‏هاي زندگي سخن بگويد تا مخاطب بتواند موضع صحيحي را در مقاطع مختلف حيات انتخاب کند. او خواسته است که جوان فقط يک روي سکه را نبيند تا توقع يکنواخت‏خوشي داشته باشد و چنين بينشي است که مي‏تواند تحمل را در فرد زياد نموده و براي برخورد صحيح با فراز و نشيب‏هاي زندگي، او را مهيا کند.
بعد از اين پيش درآمد، خواهيم کوشيد تا بي‏پيرايه از ويژگي‏هاي جواني سخن برانيم و هدف، راهيابي به درست‏ترين راه است نه آن که جنبه‏هاي منفي در نظر ما باشد و از آن‏جا که در حوصله‏ي جوان مقدمه‏چيني ملال‏آور است‏به اصل مطلب مي‏پردازيم.
سنين نوجواني و جواني در ديدگاه‏ها و نظريات متفاوت است، اما معمولا بين 12 تا 25 سالگي را شامل مي‏شود. (12 تا 18 سالگي را دوره‏ي نوجواني و 18 تا 25 سالگي را محدوده‏ي جواني دانسته‏اند.) (2)
اين تقسيم بندي ممکن است‏با تغييرات کمي در نگاه کارشناسان مطرح شود; زيرا تغذيه، جغرافيا، محيط و فرهنگ تفاوت‏هايي را باعث مي‏شود، اما مهم آن است که فردي که خود را جوان مي‏داند، دشواري اين دوران را درمي‏يابد. جوان در اين مرحله مي‏کوشد تا هويت‏خويش را از هويت‏خانوادگي جدا کند و به استقلال دست‏يابد. به ويژه آن که در اين سير شتابنده، با بلوغ که تولدي ديگر ناميده شده، رو به روست، جرياني که زمينه ساز تحولات سرنوشت‏ساز جسمي، روحي و عاطفي مي‏باشد.
در اين مطالعه مي‏خواهيم جوان مثل يک مسافر با ما همراه شود و از خويشتن شناخت مفيدي به دست آورده و با حقيقت‏خود آشنا گردد و در سايه‏ي اين شناخت، کاستي‏ها را ترسيم نموده و از سرمايه‏هاي ارزشمند خويش بهره گيرد.
پس آن‏چه پي مي‏گيريم دستيابي به سه بهره‏ي بزرگ است:
1.پي بردن به عظمت و ارزش خود;
2.نجات از صيادان و بازارهايي که کم‏بها مي‏خرند و بهاي واقعي جواني و جوان را نمي‏پردازند;
3.آگاهي به راه‏هاي برون رفتن از مشکلات و بحران‏ها.
از آن‏جا که جوان بيشتر براساس عواطف و احساسات خويش حرکت مي‏کند، پس بايد از اين دل پاسداري نمود، چنان که علي ( عليه السّلام ) فرمود: «اين دل مثل زميني خالي است که هر بذري در آن افشانده گردد پذيرفته و مي‏روياند. مبادا که بدخواهان دانه‏اي فاسد بکارند که به جاي گل، خار برآرد.»
وقتي پيامبر اکرم (ص) مي‏فرمايد: «بهترين جوانان شما کسي است که به پيران (از لحاظ تجربه و دور انديشي) شبيه گردد» (3) و باز هم اميرالمؤمنين ( عليه السّلام ) مي‏گويد: «نظر و راي پيران را از چالاکي جوان بيشتر مي‏پسندم‏» ; (4) پس سزاوار است که جوان در جذب تجربه‏ها، تلاشي پي‏گير داشته باشد. در اين صورت اين استعداد شگرف، که دروازه‏ي خوبي‏هاست (5) شکوفا مي‏گردد.
البته جواني با قدر و قيمتي همراه است که در برخي موارد مي‏خوانيم: جواني مايه‏ي مباهات و افتخار خداست، آن‏جا که پيامبر (ص) فرمود: «محبوب‏ترين مردم نزد خدا، جواني کم سن و سال است که در زمان زيبايي و طراوت، از راه منحرف نگرديد و در فرمانبري پروردگار خويش درآمد. اين همان کسي است که خداوند فرشتگان را شاهد گرفته و مي‏گويد: نگاه کنيد اين به قيقت‏بنده‏ي من است.» (6)
پس چنين گنجي بايد خود را بشناسد و سپس نيروهاي خود را استخراج نمايد و بعد از آن که آن‏ها را شکل داد، به جهت دادن استعدادها و قابليت‏هاي خود بپردازد، (7) آن هم در مسير بهترين مقصد و هدف.
اين يک حقيقت است که پيامبر اکرم (ص) در يک تمثيل بيان کرده‏اند: آن‏ها معدن هستند، مثل معدن طلا و نقره (8) و روشن است که کمال معدن در اين است که چهار مرحله را طي کند: کشف، استخراج، شکل‏يابي، جهت. از اين رو لازم است جوان ويژگي‏هايي را که نقش اصلي دارند، شناسايي کند; خصوصيت‏هايي که در عين مفيد بودن مي‏توانند به يک خصلت منفي تبديل شوند و جوان با درک ظرفيت‏ها مي‏تواند نه تنها به کنترل خويش و هماهنگ کردن نيازهايش با موازين متعالي دين و اخلاق بپردازد، بلکه رفتاري نسبتا قابل پيش بيني را سامان دهي کند، که اين در انرژي‏ها و توانايي‏هاي جوان نهفته است.
خصلت‏هايي که نقش بسيار اساسي دارند و يک جوان آگاهانه يا ناخودآگاه با آن‏ها انس داشته و بيشتر حرکت‏هاي او مثل منش و طرز رفتار، لباس پوشيدن، آرايش، الگوها و هدف‏هايش را شکل مي‏دهد، عبارتند از:
1.استقلال طلبي
2.هويت طلبي
3.عاشق پيشه‏گي
4.خود شيفته‏گي
روشن است که شاخص‏هاي جواني در اين موارد محدود نمي‏شود و ممکن است‏برخي از اين عناوين، در ابتداي امر، چهره‏اي منفي ارايه دهند، اما جوان خصوصيات ديگري دارد که ذاتا مثبت است و بايد پرورش پيدا کند، چنان که حس فداکاري و گذشت، مبارزه با ستم و ستمگري، دفاع از مظلوم و حق‏پذيري در جوانان مشهود است.
در حديثي از امام معصوم آمده است: «آنان (نوجوانان و جوانان) براي هر کار خوبي با شتاب تلاش مي‏کنند.» (9)

بررسي ويژگي‏ها

1.استقلال‏طلبي

جواني که از بحران بلوغ عبور مي‏کند در حقيقت مقدار زيادي از وابستگي‏هاي خانوادگي را پشت‏سر مي‏گذارد و مي‏رود تا هويتي جديد و مستقل را تجربه کند. گرچه او هنوز نيازمند حمايت‏هاست; اما در بسياري موارد با خود يا در اعتراض به ديگران مي‏گويد: شما خيال مي‏کنيد من هنوز بچه هستم؟ !
اين نوع گفتارها، گوياي همين روحيه است و به دليل واقعيت موجود در اين روحيه، سزاوار پذيرش و تناسب در برخورد است. البته برخوردي منطقي و خارج از افراط و تفريط، نه به آن صورت که در غرب از هيجده سالگي و يا کمتر، جوان به حال خود رها شده و گويي مي‏خواهند از شر او راحت‏شوند و شکل تفريطي آن است که اين حالت انکار شده و به هيچ انگاشته گردد.
در توصيه‏هاي پيامبر اکرم (ص) مي‏بينيم که جوان بايد چون مشاوري امين، مورد مشورت قرار گيرد. (10)
اما خود جوان نبايد فکر کند که بي‏نياز شده و تحت تاثير شور و نشاط و قدرت‏هاي جواني، از تجربيات افراد سالخورده روي‏گردان شود.
چنان که از اميرالمؤمنين خوانديم که راي و تدبير پير، نزد من محبوب‏تر از چالاکي و استقامت جوان است. (11)
اين نياز آن قدر محسوس است که جواني در مصاحبه‏اي مي‏گويد: کلاف سردرگمي هستيم که هيچ کسي راهنمايي‏مان نمي‏کند (پيشگامان، ماهنامه‏ي فرهنگي، سال سوم شماره‏ي 25) .
روشن است که استفاده از مشورت‏ها به معني کورکردن چشم خود نيست‏بلکه همانا استفاده از تجربه و انديشه‏ي پيشکسوت هاست. با اين توضيح معلوم مي‏شود فرضيه‏ي شکاف نسل‏ها آن قدر هم که مي‏گويند واقعيت ندارد، بلکه گاهي به دليل مقاصد سياسي تبليغ مي‏شود تا جوانان را از فرهنگ و ارزش اصيل و سنت ديني اصيل بيگانه کنند. اين دشمنان جوانان نمي‏دانند که اگر استقلال‏طلبي به مفهوم پشت پا زدن به فرهنگ و ارزش‏هاي اصيل باشد که به غلط، سنتي کهنه ناميده مي‏شود; اعتراض رهبران غربي را سازمان نمي‏داد. مشاور امنيت ملي امريکا استاد علوم سياسي دانشگاه جان‏هاپکينز و مشاور فعلي مرکز مطالعات استراتژيک بين‏المللي مي‏گويد: تلويزيون (امريکا) خاصه در تخريب و عدم تداوم سنت‏ها و انتقال ارزش‏ها از نسلي به نسل ديگر تاثير مهمي داشته است. برنامه‏هاي سرگرم کننده‏ي تلويزيون و حتي اخبار آن در شورانگيزي و احساساتي نشان دادن واقعيات به عنوان نوآوري‏ها که از ارزش‏هاي اخلاقي جدا شده‏اند و در ارايه‏ي ارزش‏هاي مادي و ارضاي تمايلات نفساني و جنسي به عنوان يک امر عادي و حتي رفتاري قابل ستايش، به افراط گراييده است.
ملاحظه‏ي ميزان تاکيد مشهورترين برنامه‏هاي تلويزيوني که براي بينندگان جوان طراحي شده است و همين طور پربيننده‏ترين نمايش‏هاي بحث و گفت‏وگوي تلويزيوني براي انحطاط و هرزگي و تحسين و تبليغ عدم پذيرش اقتدار ارزش‏هاي سنتي، تکان دهنده است... .
با چنين پديده‏هايي، والدين مشکل بتوانند ارزش‏هاي اجتماعي را به فرزندان خود انتقال دهند. انحطاط بارز هسته‏ي خانواده، به عنوان بنيادي‏ترين واحد اجتماعي، پريشاني فلسفي - فرهنگي جامعه معاصر امريکا را شدت مي‏بخشد. (12)
پس حس استقلال‏طلبي به معناي پذيرش شخصيت جوان و اعتماد به نفس خوب است و بايد جوان خود را داراي قابليت‏ها بداند. اما نه به مفهوم جدايي‏طلبي و غرور بي‏جا.

2.هويت‏طلبي

جوان در جست و جوي هويت‏خويش است و به همين خاطر به تلاش‏ها و برون فکني‏ها و خود نمايي‏ها و گاه سکوت و انزوا پناه مي‏برد. اين مجموعه نشان از بالندگي و تحرک اوست.
او حق دارد بداند کيست و چه توانايي‏ها، احساسات و عواطفي دارد; تا براي آن‏ها برنامه بريزد و اهداف راستين خود را تحقق ببخشد.
اين آگاهي باعث مي‏شود که جوان کرامت انساني خود را حفظ نموده، ارزش واقعي خود را دانسته و خود را به بهاي کم نفروشد. راز تسليم شدن به هوس‏هاي زود گذر، الگوهاي ناسالم و وارداتي همين عدم شناخت است. اشتباه بزرگ اين است که با تحليل سطحي از خويش، اين هويت ارزشمند را با خواسته‏هاي ابتدايي و تلقيني اشتباه بگيرد. گاه ديده مي‏شود که وقتي جواني دست‏به خلاف‏هايي زده و افراط مي‏کند و سپس مورد اعتراض واقع مي‏شود، بلافاصله مي‏گويد: شما جوان را نمي‏شناسيد! جوان خواسته هايي دارد و آن‏گاه نمونه هايي از کارهاي جوانان غربي و آزادي (بخوانيد بي‏بند وباري) آن‏ها را فهرست مي‏کند.
اما پاسخ اين است که هيچ کس منکر خواسته‏ها و شور و نشاط جوان نيست. اما او قبل از اجراي بي‏معيار نيازها بايد به کاوش پرداخته و بفهمد که جواني يک بخش از حيات کلي انسان است و دستگاه آفرينش براي انسان، انسانيت و هويتي ارجمند را ترسيم نموده که ارضاي احتياجات بايد در آن چارچوب انجام گيرد، تا اين سرمايه‏ي بزرگ و سترگ آسيب نبيند.
مهم‏ترين بدبختي، جهل درباره‏ي خويش، پناه بردن به هيجانات مصنوعي به جاي ايمان و کسب رضايت فردي و نسبي شدن همه‏ي ارزش‏هاست; چون کسي که خود را نشناخت‏خدا را نمي‏شناسد و نتيجه چنان مي‏شود که برژينسکي از جامعه‏ي امريکا گزارش داده است: «جامعه‏اي که به هيچ يک از ارزش‏هاي مطلق اعتقاد ندارد، بلکه در عوض رضايت فردي را هدف قرار مي‏دهد جامعه‏اي است که در معرض تهديد و فساد قرار دارد. امريکا به وضوح نيازمند يک دوره باز انديشي، بازنگري فلسفي و انتقاد از فرهنگ خودي است. امريکا بايد به درستي اين واقعيت را بپذيرد که لذت‏طلبي همراه با نسبي‏گرايي که راهنماي اصلي زندگي مردم شده است، هيچ گونه اصول ثابت اجتماعي را ارايه نمي‏دهد.» (13)

روش شناخت هويت‏خويش

دو راه بسيار ساده اما عميق و سازنده براي شناخت داريم:
1.مقايسه؛
2.تحليل; اصل جالبي که مي‏گويد: هر نيازي در انسان نمايشگر يک استعداد است. (14)
ما در مقايسه‏ي خودمان با ديگر حيوانات درمي‏يابيم که در پنج مورد با آنان اشتراک داريم: هوش، حافظه، ادارکات حسي، احساسات و حواس و چه بسا که آنان در برخي از اين خصوصيات از ما قوي‏تر باشند، اما به خاطر استعدادهاي بزرگي چون تفکر، تعقل، وجدان و روحي برتر ممتاز مي‏شويم چنان‏که قرآن از آن به عنوان آفرينشي ديگر ياد مي‏کند. (15)
اما معيار دوم که اصل دقيقي است مي‏گويد هر نيازي در انسان نمايشگر استعدادي بزرگ است. مثلا نياز به اعتراف نمايانگر وجدان، نياز به نجوا نماينده‏ي روح و نياز به آزادي نمايانگر اراده و انتخاب مي‏باشد. در نتيجه جوان مي‏تواند خويشتن را با پرسشي بزرگ روبه‏رو کند که آيا با اين همه سرمايه مي‏توانم به شغلي چون خوردن، خوابيدن و خوش بودن راضي شوم؟
آيا زيستني چنين، حبس شدن در مداري بسته و محدود نيست؟ و انسان را در باتلاق بيهودگي نمي‏برد؟
اين‏جاست که بايد اهداف بلند را به رهنمود دين پيدا کنم که پنجره‏اي به سوي بالا مي‏گشايد و هدف برتر را نشان مي‏دهد.
بيهوده نيست که ما را با اين پرسش بزرگ روبه‏رو مي‏کنند که «ارضيتم بالحيوة الدنيا» ؟ آيا به همين زندگي محدود دل خوش کرده‏ايد؟ (16)
چه شکرهاست در اين شهر که قانع شده‏اند
شاه بازان طريقت‏به مقام مگسي
بال بگشا و صفير از شجر طوبي زن
حيف باشد چو تو مرغي که اسير قفسي (17)
اين درک مختصر از هويت‏خويش، سوداي سر بالا را در انسان زنده مي‏کند و جوان از تنوع‏طلبي و تنزل، به تحرک روي مي‏آورد.
چنين است که همت‏هاي بلند شکل مي‏گيرد و جوان به شکوفايي خود مي‏انديشد نه آن که به صورت تصنعي خود را به اين و آن تشبيه کند. چه خوب گفته است دانشمندي:
آدم ديوانه مي‏گويد اي کاش من فلاني بودم، آدم عصبي مي‏گويد اي کاش جاي فلاني بودم و آدم عاقل مي‏گويد کاش خودم همان باشم که بايد باشم. در حالت‏هاي سردار رشيد اسلام، جوانمردي چون حاج همت مي‏خوانيم:
قبل از عمليات، يک شب که حاجي خانه آمد، سراپا خاک آلوده بود. چشمانش از بي‏خوابي ورم کرده و قرمز شده بود. فصل سرما بود و او به خاطر سينوزيت‏شديدي که داشت، احساس ناراحتي مي‏کرد. وقتي وارد خانه شد، ديدم مي‏خواهد نماز بخواند، گفتم: لااقل يک دوش بگير، غذايي بخور، بعد نمازت را بخوان. با تعجب گفت: من اين همه خودم را به زحمت انداخته‏ام و با سرعت‏به خانه آمده‏ام که نماز اول وقت را از دست ندهم، حالا چه طور مي‏توانم نماز نخوانده غذا بخورم؟ (18)
راستي که در مقابل اين رادمردان بايد گفت:
همتم بدرقه‏ي راه کن اي طاير قدس
که دراز است ره مقصد و من نو سفرم
آري جوان ما بايد فريب زرق و برق‏ها را نخورد و با واقعيت‏خود آشنا گردد. در غير اين‏صورت دچار بن بست‏هاي جوانان در غرب مي‏شود که با همه‏ي درخشش، نوري ندارند. شعارهاي جوانان در غرب حاکي از نااميدي و گم گشتگي هويت است. آنان در برخي گفته‏ها و چيزهايي که بر لباس‏هايشان نقش بسته مي‏گويند: :are live we ,we dont live ما زنده‏ايم زندگي نمي‏کنيم! يا در شعاري ديگر: no futher يعني آينده‏اي نيست. و چنين است که به جاي دل‏سپاري به ايمان، در جست و جوي هر چه بيشتر لذت فردي و هيجان (excitement) ، ديوانه وار به هر دري مي‏زنند.
گزارشات عيني نويسنده‏ي کتاب «در غرب خبري نيست‏» از اعتياد به حشيش و مواد مخدر، خشونت، تجاوز، سرقت، قمار و موسيقي پر سر و صداي ديسکو، بسيار تکان دهنده است. (19) اما چنان که در اين گذر کوتاه درخودشناسي ديديد، بينش ديني با نشان دادن سرمايه‏هاي زيادتر انسان به او عظمتش را ياد آور مي‏شود، تا به کارهاي حقير و آرمان‏هاي کوچک قانع نشود و حتي استمرار و ادامه‏ي بعد از مرگ را درک کند. اين شناخت درست از خويش، جوان را با هويتي شگرف روبه‏رو مي‏نمايد که زندگي با مرگ تمام نمي‏شود و به عينيت عالم ايمان مي‏آورد، (20) که زمينه ساز نماز و پيوند و باطن هستي و ايجاد شور و نشاط او نجات از نوميدي است.
اين ادراک از استعدادهاي بزرگ انساني پرسشي را در ذهن آدمي زنده مي‏کند که در سکوت نيز فرياد دارد.
آن پرسش اين است: آيا براي زندگي 60- 70 سال، همان غريزه‏ها کافي نبود؟
آيا براي اهداف کوتاه مدت مثل خوردن و خوابيدن و خوش بودن، نياز به اين همه استعداد، آن هم استعدادهاي مزاحم خوشي بود؟
زيرا عقل و فکر آدمي را آرام نمي‏گذارد مگر از کارش بياندازيم.

پي‏نوشت‏ها:

1. نهج البلاغه، ترجمه‏ي علامه محمد تقي جعفري، وصيت‏به امام حسن (عليه اسلام)، ص 817.
2. مسايل نوجوانان و جوانان، دکتر محمد خدا ياري فرد، ص 11.
3. ميزان الحکمة، ج 5، ص 7.
4. نهج البلاغه، کلمات قصار.
5. ميزان الحکمة، ج 5.
6. ميزان الحکمة، ج 5، ص 9.
7. روضه‏ي کافي.
8. روضه‏ي کافي.
9. ميزان الحکمة، ج 5، ص 7.
10. در تقسيم بندي معروف رسول اکرم: فرزند در هفت‏سال اول فرمانروا و هفت‏سال دوم فرمانبر و هفت‏سال سوم، وزير است. (جوان و احساسات، مرحوم فلسفي) .
11. نهج البلاغه‏ي صبحي صالح، کلمات قصار، شماره‏ي 86.
12. خارج از کنترل، زي بيگنوبرژينسکي، ص 128.
13. خارج از کنترل، ص 129.
14. مسؤوليت و سازندگي، استاد علي حائري، ج 1.
15. سوره‏ي مؤمنون آيه‏ي 14 بعد از سير تکاملي نطفه تا انسان از آفرينش ديگر ياد مي‏کند که همان ترکيب ممتاز آدمي است.
16. توبه / 38.
17. ديوان حافظ.
18. سردار خيبر، خاطراتي از حاج ابراهيم همت، فرمانده لشگر محمد رسول الله ( صلي الله عليه و آله)، ص 143.
19. در غرب خبري نيست، منوچهر دبيرسياقي، ص 111، 112، 118، 119 تا 122.
20. آنان که به غيب ايمان آورده و نماز به پاي مي‏دارند. (بقره/ 2) .

منبع: پايگاه حوزه
/خ