براي جذب جوانان به مساجد و نماز جماعت و شركت در ساير برنامه‌هاي فرهنگي مساجد شيوه‌ها و عواملي وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
الف) امام جماعت
امام جماعت در هر مسجد عاملي مهم در پيشرفت و ترقي مسجد به شمار مي‌رود و چنانچه داراي شرايط لازم باشد، تأثيري بسزا در تحولات مثبت در جوانان و در نتيجه گرايش آنان به مساجد خواهد داشت؛ اين صفات از اين قرار است:
1ـ ثابت بودن
شناخت امام جماعت از مسجد، مؤمنان محل و نمازگزاران و غيره از جمله اموري است كه در عملكرد وي نقشي مهم دارد؛ خصوصيات و اوضاع خاص هر محل و اهالي آن باعث مي‌شود كه وي تصميم مقتضي اتخاذ كند و در راه اجراي آن گام بردارد كه ثابت بودن امام جماعت در مسجد محل اين مسأله را عملي مي‌سازد.
2ـ توانايي علمي
از عواملي كه ميتواند در جذابيت امام جماعت مؤثر باشد، توانايي و اندوخته‌هاي علمي اوست، چرا كه ممكن است سؤالي از طرف جوانان در حيطه‌ي تخصصي او مطرح شود تا او با استفاده از معلومات خود در زمينه‌هاي مختلف از جمله جامعه شناسي، و روانشناسي جوانان و غيره، پاسخ دهد. طبيعتاً قدرت علمي روحاني مسجد باعث اطمينان و اعتماد مردم، به خصوص جوانان مي‌شود و آنان نيز همواره سعي مي‌كنند در مواقع لزوم با او ارتباط برقرار سازند و با اطمينان خاطر و طيب نفس با وي معاشر باشند و از كمالات و معلومات او بهره‌مند شوند.
3ـ نظم
امام جماعت ضرورت دارد كه در كليه‌ي كار‌هاي مربوط به مسجد نظم و انضباط را مراعات كند، به موقع به مسجد بيايد، نماز را اقامه كند و اوقات سخنراني و ارشاد مردم را تنظيم و با توجه به حال حضار مطالب خود را بيان كند و از ذكر مطالب اضافي و اطاله‌ي كلام خودداري ورزد.
4ـ بيان ساده و شيوا
مطالبي كه امام جماعت بيان مي‌كند، بايد حتي المقدور ساده و شيوا باشد و از تلفظ كلمات و جملات عجيب و غريب و نا‌مأنوس بپرهيزد؛ چرا كه عمده‌ي مخاطبان وي بي‌سواد، كم سواد و ناآشنا به كلمات تخصصي هستند،در غير اين صورت با توجه به روحيه‌ي جوانان و كم ظرفيت بودن آنان، خستگي و كسالت بر آنها عارض مي‌شود.
5ـ ابتكار خلاقيت
بعضي از وعاظ هنگام سخنراني آموخته‌هاي علمي خود را به همان‌گونه كه فرا گرفته‌اند، بيان مي‌كنند، در حالي كه مي توانند با ذكر مثال‌ها و حكايت‌هاي تاريخي، مطالب و كلمات قصار، شوخ طبعي و داستان‌هاي شيرين را با رعايت نكات روانشناسي جوانان به گونه‌اي زيبا و جذاب‌تر عرضه كنند.
6ـ دوستي با جوانان و نوجوانان
امام جماعت مسجد ميتواند با كنار گذاشتن بعضي از محدوديت‌هاي كاذب يا غير ضروري، بين خود و جوانان، آنها را به خود نزديك كند؛ به قدر معقول با آنان صحبت كند، احوال آنها را در حالت عادي و غير عادي جويا شود و حتي المقدور در همنشيني‌ها و مجالست‌ها همراه آنان باشد و از فرصت‌هاي مناسب به منظور بيان مقصود استفاده كند؛ در حالي كه بعضي از روحانيان با اتخاذ تدابير نامناسب و حالت‌هاي عالمانه به خود گرفتن، سنگين و رنگين حركت كردن بي‌حد، هم كلام نشدن با ديگران خصوصاً جوانان و ...، بين خود و جوانان فاصله مي‌اندازند.
7ـ احترام و تواضع
هميشه با احترام به ديگران و داشتن حالت تواضع در مقابل همنوعان، نوعي ارادت قلبي ديگران را در حق خود جذب مي‌كنيم، حال اگر تواضع و احترام از جانب روحاني و رهبر معنوي،آن هم با جوانان كه داراي قلبي پاك و جوياي صحبت هستند، صورت گيرد، قطعاً موفقيت‌هاي چشمگيري به دست خواهد آمد؛ اين روش از جمله طرق تبليغ عملي است كه در تاريخ صدر اسلام خصوصاً در وصف پيامبر گرانقدر اسلام نقل شده است و نتايج بسيار خوبي هم در بر داشته است.
8ـ آراستگي ظاهري
روحاني و رهبر معنوي در اجتماع بايد در قالب الگو و نمونه‌ي خوبي‌ها مطرح شود؛ بنابراين امام جماعت بايد به بهترين وجه ممكن لباس بپوشد، تميز باشد، محاسن مرتب داشته باشد و از عطر استفاده كند؛مواظب نظافت دهان و دندان و احياناً بوي بد دهان خود باشد و در مجموع مسأله‌ي نظافت ظاهري را فراموش نكند.
9ـ توانايي جسمي
در برگزاري نماز جماعت و سخنراني‌ها لازم است مسائلي نظير وقت ديگران و كهولت سن حاضران مراعات شود؛حال اگر امام جماعت سن بالايي داشته باشد، طبيعتاً نماز طولاني مي‌شود و ممكن ا ست مأمومان خسته شوند.
10ـ دارا بودن دانش لازم
اگر امام جماعت صرفاً به يك سري اطلاعات علمي دست يافته باشد، انتقال آن به روش معمولي و بيان ساده‌ي آن مطالب ممكن نيست و با توفيق كمتري قرين است؛ لذا ضروري است از علوم ديگر نظير روانشناسي جوانان و نوجوانان استفاده شود.
11ـ درك موقعيت سني جوانان
موقعيت سنّي جوانان و نياز‌ها و روحيات آنان در اين سنين بايد مورد توجه قرار گيرد؛ لازم نيست هميشه از آنان بخواهيم در كليه‌ي مراسم ادعيه و زيارات شركت و گريه و زاري را پيشه كنند، زيرا جوانان و نوجوانان در كنار اين مسائل معنوي نياز به تفريحات سالم و ورزش و آموختن دانش روز دارند؛ تحرك و انرژي زياد از خصوصيات اين دوران است و جوانان به تنوع بيشتري نيازمندند.
12ـ تهيه‌ي امكانات مالي
امام جماعت ميتواند با نظارت كامل و سر و سامان دادن به امور مالي مسجد و تخصيص بودجه‌هاي لازم در راه جذب جوانان، به اين مهم دست يابد.
ب) مسجد
خود مسجد و ويژگي‌هاي آن نيز ميتواند عامل جذابي به منظور گرايش جوانان و نوجوانان به مسجد باشد. اين ويژگي‌ها و خصوصيات عبارت‌اند از:
1ـ فضاي مناسب و ظواهر خوب آن
مسئولان ذي ربط در عصر كنوني بايد در احداث مساجد تا حد زيادي مداخله كنند، انتخاب محل احداث نقشه‌ي مورد نظر، امكانات و فضاي سبز آن و غيره بايد حساب شده و از روي اصول باشد؛ احداث مسجد در كوچه و پس كوچه‌ها و با مساحت كم، بدون ديگر امكانات سوت و كور است و رغبتي در دل جوانان و نا‌آشنايان به مسجد ايجاد نخواهد كرد.
2ـ نظافت
تميزي و پاك بودن از جمله عواملي به شمار مي‌رود كه باعث گرويدن جوانان به مسجد مي‌شود، لذا مسئولان مسجد بايد در خصوص غبار روبي، نظافت منظم روزانه يا هفتگي، شستن فرش‌ها و عطر افشاني اقدام كنند. نظافت دستشويي‌ها، ايجاد امكانات بهداشتي نظير صابون، مايع ضد عفوني كننده، آب گرم در زمستان‌ها و شستشوي مرتب و منظم محيط دستشويي‌ها و به كار بردن خوشبو كننده‌هاي مناسب از ضروريات مساجد است.
3ـ وسايل صوتي، گرما‌زا و سرما‌زا
كساني كه گاهي به مناسبتي به مسجد راه مي‌يابند چنانچه با مسائل ناخوشايندي از قبيل نامناسب بودن صداي بلند‌گوها و سرد يا گرم بودن بيش از حد مسجد روبرو شوند، تنفر در قلب آنان پديد مي‌آيد و سابقه‌ي ذهني منفي در اذهان ايشان باقي مي‌گذارد، همچنين تنظيم نور كافي در خود مسجد از اهم مسائل است.
4ـ تصميم‌گيري متمركز
مؤمنان و نمازگزاران و مسئولان مربوط ميتوانند به منظور تنظيم برنامه‌ها و امور مساجد و جلوگيري از پراكندگي و تعدد تصميم‌گيري‌ها، با انتخاب شماري از افراد جوان و متعهد و حتي المقدور متخصص، همچنين ريش سفيدان با نظارت امام جماعت در قالب هيئت امنا، امور مساجد را با صلابت و برنامه ريزي منسجم اداره كنند.
5ـ ايجاد امكانات فرهنگي ورزشي
مسئولان و گردانندگان مساجد ميتوانند با تهيه و تخصيص امكانات فرهنگي از قبيل: كتابخانه،سالن مطالعه، تشكيل گروه‌هاي تواشيح، سرود، همخواني قرآن و تشكيل جلسات آموزش قرآن در دوره‌هاي گوناگون،كلاس‌هاي تقويتي رايگان و كلاس‌هاي آموزشي ديگر، باعث جذب جوانان به مساجد شوند؛ در كنار اين مسائل تهيه‌ي امكانات ورزشي مرتبط با مسجد تا جايي كه حرمت آن به طور كامل محفوظ بماند نيز ميتواند در شمار عوامل جذب كننده محسوب شود.
6ـ استفاده از افراد خوش صدا
بسياري از اوقات مي‌بينيم در مساجد از قاريان قرآن و مؤذن‌هاي مسن و افراد بد صدا استفاده مي‌شود كه انسان به هنگام شنيدن صداي آنان ناگزير بايد گوش خود را بگيرد. طبيعي است كه اين موضوع باعث دفع جوانان از مساجد مي‌شود.
ج) هيئت امناي مسجد
پيشبرد امور مسجد و آباداني آن، هم به لحاظ معنوي و هم به لحاظ مادي، اشتراك مساعي و همت والاي اعضاي هيئت امنا را مي‌طلبد، آنان مي توانند با همفكري و همدلي، از عهده‌ي اين وظيفه‌ي شرعي و داوطلبانه به خوبي بر‌آيند و ذخيره‌اي براي آخرت خود بردارند؛ خصوصيات ضروري كه مي‌بايد اين افراد داشته باشند، به قرار زير است:
1ـ همكاري جدي
اعضاي هيئت امناي مسجد مي‌بايد در اداي وظايف خود جديت داشته باشند و مصمم حركت كنند، در غير اين صورت اختلال در امور مسجد پيش مي‌آيد.
2ـ تقسيم كار
به نظر مي‌رسدكه امور مسجد مي‌بايد به تناسب سن، تخصص، علاقه و ديگر عوامل شخصي اعضاي آن هيئت، تقسيم شود تا فشار كار بر دوش فرد يا افراد معيني نباشد؛ از طرف ديگر اين اعضا ميتوانند از افراد غير عضو كه علاقه به كار دارند كمك بجويند تا در تسريع كار مؤثر باشند، مراعات مجموعه‌ي امور ياد شده باعث بروز حركتي منسجم در امور مساجد مي‌شود كه براي افراد مرتبط با مسجد و خصوصاً جوانان دلپذير خواهد بود.
3ـ علاقه به كار
افرادي كه در قالب عضو اين هيئت به كار مشغول مي‌شوند بايد در برابر مسئوليت پذيرفته شده علاقه داشته باشند و از نيّت غير تقرب الي الله پرهيز كنند تا بتوانند بدون هيچ گونه دلسردي فعاليت كنند.
4ـ تأمين بودجه
پيشرفت و بهبود كيفيت فعاليت‌هاي مساجد تا حد زيادي بستگي به مسائل مالي دارد؛اعضاي گرداننده‌ي مساجد بايد در اين خصوص فكر اساسي كنند و مخارج متفاوت مسجد را در نظر بگيرند و به تناسب آن بودجه‌ي لازم را جذب كنند و از طرفي به مخارج معمولي مسجد از قبيل آب و برق و گاز اكتفا نكنند و هزينه‌ي جذب جوانان را نيز به صورت مسأله‌اي مهم محسوب دارند و در رديف هزينههاي خود بگنجانند و از طرف ديگر به روش سنتي جمع آوري پول در مسجد اكتفا نكنند،بلكه با كمك گرفتن از افراد متمكن و خيّر، جمع آوري منظم ماهيانه‌ي وجوهات نقدي از منازل و عرضه‌ي قبض، در نظر گرفتن منابع در‌آمد از قبيل خريد مغازه و اجاره دادن آن، مشاركت‌هاي اقتصادي و غيره، مشكلات مالي مسجد را رفع كنند.
5ـ توجيه جوانان و نوجوانان
بيان حرمت و احترام مسجد ميتواند جنبه‌ي معنوي آن را تقويت كند و اين ذهنيت را كه صرفاً مسجد به مجلس ختم و امثال آن منحصر است، محو كند، اين جلسات به صورت رسمي و غير رسمي و همچنين به شكل فردي يا جمعي ميتواند در موقع مناسبي انجام شود.
6ـ اهتمام به مسئله‌ي جوانان و نوجوانان
توجه كردن به جوانان و سرمايه گذاري براي آنها نيز از امور مهمي است كه سرپرستان و گردانندگان مسجد بايد به آن عنايت داشته باشند. گرداندن مسجد و اداره‌ي امور آن نبايد به شكل سنتي باشد، يعني به شكلي كه گاهي اوقات مشاهده مي‌شود اكثر كودكان و نوجوانان را به دليل شلوغ كردن، حرف زدن و غيره از مسجد بيرون مي‌كنند،يا نسبت به آنان بد رفتاري مي‌شود، بايد توجه داشته باشيم كه اين نوع برخورد با آنها سابقه‌ي بدي در اذهانشان باقي مي‌گذارد.
7ـ استفاده از تخصص‌هاي گوناگون
براي رفع مشكلات روزمره‌ي مساجد و تقليل هزينههاي آن مي‌توان از افرادي كه در شغل‌هاي گوناگون مهارت دارند، استفاده كرد و در مواقع لزوم از آنها كمك گرفت. به كار گيري اين تخصص‌ها هم در زمينه‌ي امور فني و حرفه‌اي و اقتصادي و هم در امور فرهنگي و غير مادي خواهد بود. البته در اين جا منظور اين نيست كه همه‌ي اين كارها رايگان انجام گيرد، بلكه هدف اين است كه در حد توان در كم كردن مخارج مسجد تلاش شود.
د) ساير عوامل
در اين زمينه مي‌توان به عوامل ديگري اشاره كرد كه انتخاب عنوان و دسته بندي آنها چندان ضروري به نظر نمي‌رسد، اين موارد را مي‌توان به شكل زير بيان كرد:
1ـ ترجمه و توضيح دعاها و اذكار
بسيار اتفاق مي افتد كه جوانان و نوجواناني كه تجربه‌ي لازم ندارند، از عظمت و فلسفه‌ي قرائت ادعيه و زيارات مي‌پرسند، سؤالات اين است كه چرا يك سري عبارات را به زبان عربي مي‌خوانيم، در حالي كه نمي‌دانيم كه مخاطب ما كيست، يا اگر اجمالاً مي‌دانيم مخاطبمان خداوند است، نمي‌دانيم كه به او چه مي‌گوييم، يا چه چيزي از او درخواست مي‌كنيم، لذا براي رفع اين شبهه و ابهام حتي المقدور به همراه دعاها، ترجمه‌ي آنها را نيز به زبان روان و خالي از هر گونه پيچيدگي بيان كنيم، تا ارتباط بين خواننده‌ي دعا و مخاطب او، يعني خداوند را محكم‌تر كنيم.
2ـ آشنا كردن جوانان به فلسفه‌ي اعمال عبادي
آنچه باعث شده است كه خداوند تبارك و تعالي از زبان پيامبر گرامي ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و ائمه هدي ـ عليهم السّلام ـ برگزاري نماز‌ها را به جماعت توصيه مي‌فرمايد، بسيار والاست،چرا كه جماعت يكي از مظاهر عظمت مسلمين و اتحاد و يگانگي آن‌هاست، اما اين فلسفه‌ي جماعت‌ها عمدتاً در ميان مردم غريب و نا‌آشناست، چه بسا آشنايي جوانان با اين مفاهيم عظيم و درك فيض معنوي آن علاقه‌مندي مضاعف در آنها ايجاد كند.
3ـ اخلاق و رفتار نمازگزاران
متأسفانه برخورد بعضي از نمازگزاران با نوجوانان در مسجد به گونه‌اي است كه آنها را از هر چه مسجد و مسجدي است، متنفر مي‌سازد، چرا كه طريقه‌ي برخورد با آنها را نمي‌دانند و هميشه با خشونت و عصبانيت قصد تنظيم برنامه‌ي مساجد و برقراري انضباط را دارند، در حالي كه مطمئناً شيوه‌هاي ديگري از قبيل مسئوليت دادن و ايجاد شخصيت، بزرگ منشي و مراعات شخصيت آنان، ميتواند در جذب ايشان به مساجد بسيار مؤثر باشد.
5ـ جذب از طريق دوستان
بسياري از نمازگزاران كه در سنين جواني و نوجواني قرار دارند ميتوانند مبلّغ عملي مسجد و نماز جماعت باشند و با بيان لذايذ معنوي، همسالان خود را به اين امر ترغيب و تشويق كنند، چرا كه جوانان در موقع ورود به مسجد اعمال خويش را ارزيابي مي‌كنند و با ديدن همتايان خود در مسجد در تصميم خود مصمم‌تر مي‌شوند.
6ـ انعكاس فعاليت‌ها
فعاليت‌هاي مسجد بايد در بين مردم منعكس شود تا از آن مطلع شوند، اين اطلاع و آگاهي از فعاليت‌هاي گوناگون باعث تشويق و دلگرمي مردم مي‌شود و سامان و نظم امور مسجد را نمايان مي‌سازد.
7ـ رفع مشكلات
اگر مردم به ويژه جوانان و نوجوانان بدانند كه بعضي از مشكلاتشان در مسجد رفع مي‌شود، طبيعتاً به مسجد روي مي‌آورند، مثلاً اگر كلاس‌هاي رفع اشكال و تدريس خصوصي به شكل آسان در مسجد تشكيل شود با توجه به وضع مالي بعضي از افراد به شكل مثبتي جلوه مي‌كند.
8ـ خادم
مسئله‌ي خادم از جمله مشكلات عمده‌ي مساجد است، همانطور كه مي‌دانيم اكثر خدّام مساجد از افراد كهنسال و باز نشسته هستند، لذا اين گونه اشخاص روحيه‌ي برخورد با تمام طبقات اجتماع را ندارند و از آنجا كه خستگي روحي و پيري در اعصاب و روان انسان تأثير مي‌گذارد، شايستگي لازم را براي اداره‌ي مساجد ندارند و باعث گريز جوانان و نوجوانان از مسجد مي‌شوند؛ پس بايد خادمان مسجد از افراد جوان‌تر باشند تا اشكالات ياد شده پيش نيايد. لازمه‌ي جذب اين افراد نيز تأمين مسائل اقتصادي و امنيتي آنها است، چرا كه آنان بايد زندگي معمولي خود را بگذارنند و در برخورد با افراد نامنظم و بي‌‌تربيت و گاهي هم زورگو تأمين جاني و مالي داشته باشند و با خيال آسوده به اداي وظايف خود بپردازند.
* اين مبحث با استفاده از مقاله جرح و تعديل شده محمد مهدي ظهيريان به قلم آمده است.
منبع: جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي/س