درآمد

علم و معرفت جايگاه و ارزش بسيار والايي در دين انسان‏ساز اسلام دارد. اسلام، علم را اساس همه ارزش‏ها، پيروزي‏ها و موفقيت‏ها و جهل را زمينه همه مفاسد فردي و اجتماعي، عصيان‏ها و طغيان‏ها مي‏داند و از انسان مي‏خواهد که در تمام زمينه‏هاي زندگي خويش مبناي علمي را رعايت کند و بدون علم، عمل نکند. امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «دانش، بهترين فضيلت است.»
و در جاي ديگري مي‏فرمايد: «دانش، برترين هدايت است و دانش، زندگي و درمان و بهترين همدم است.» پيامبر خدا (صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و سلّم) نيز مي‏فرمايد: «گفت‏وگوي علمي در ميان بندگان، دل‏هاي مرده را حيات مي‏بخشد.»
بهتر از هر سيم و زر علم است و بس
زينت جنس بشر علم است و بس
در گلستان وجود ممکنات
آن درخت پرثمر علم است و بس
آنچه قلب و روح را لذت دهد
بهتر از شهد و شکر، علم است و بس ( سيد نعمت الله حسيني )
براي کسب علوم و معارف، لازم است که آدمي از فرصت‏ها و وقت‏هاي خود استفاده بهينه کند.

فرصت عزيز است

فرصت‏ها، همانند ابر بهاري در آسمان عمر آدمي مي‏گذرد و کساني که از اين فرصت‏ها استفاده نکنند، جز افسوس و پشيماني چيزي نصيبشان نخواهد شد. حضرت علي عليه‏السلام درباره بهره‏گيري از فرصت‏ها مي‏فرمايد: «فرصت را غنيمت شماريد، به درستي که فرصت‏ها مانند گذر کردن ابر مي‏گذرد».
خداوند در قرآن مي‏فرمايد: «و العصر؛ سوگند به زمان». (سوره عصر: آيه 1)
يکي از معاني زمان، همان وقت است و ارزش آن، چنان است که خداوند بدان سوگند مي‏خورد. به گفته سعدي:
جوانا ره طاعت امروز گير
که فردا جواني نيايد ز پير
من آن روزها، قدر نشناختم
بدانستم اکنون که درباختم
مکن عمر، ضايع به افسوس و حيف
که فرصت عزيز است و الوقت ضيق
انسان فقط در دوران خاصي از عمر خويش توانايي بيشتري براي آموختن دارد و چه بسا با گذشت عمر و از دست دادن فرصت‏هاي طلايي زندگي، ديگر نتوان علوم و دانش‏ها را فراگرفت، آن‏چنان که با تأمل در فرمايش زيباي علي عليه‏السلام نيز مي‏توان به اين نتيجه رسيد که ايشان مي‏فرمايد: «آن کس که در خردسالي نياموزد، در بزرگ‏سالي پيش نيفتد».
نگه‏دار فرصت که عالم دمي است
دمي پيش دانا به از عالمي است
سکندر که بر عالمي حکم داشت
در آن دم که مي‏رفت عالم گذاشت
ميسر نبودش کزو عالمي
ستانند و مهلت دهندش دمي!

غنيمت شمار وقت

تنها چيزي که در سراي دنيا از انسان باقي مي‏ماند، اعمال نيک، علم و دانش و خدمات ارزنده علمي وي است. کساني که با ديد حساس خويش زمان را مي‏نگرند، گذشت حتي يک دقيقه آن برايشان ارزشمند است. به گونه‏اي که مي‏توان گفت: آنان که به درجات علمي بالايي دست يافته‏اند، در واقع ارزش وقت را مي‏دانستند و در برنامه‏هاي علمي خويش، نظم منطقي داشته‏اند.
آنچه ندارد عوض اي هوشيار
عمر عزيز است غنيمت شمار
فرصت غنيمت است غنيمت شمار وقت
زان پيش کو برون رود از دست ناگهان
دل بر زمانه کي نهد آن کس که عاقل است
دانا به عمر خود نکند تکيه بر جهان
علل تضييع وقت در تحصيل علم

1.نا آگاهي از ارزش علم

بي‏شک آناني که از فرصت‏هاي تحصيلي خويش سود کافي نمي‏برند و آن را به بطالت و بي‏کاري مي‏گذرانند، به ارزش علم و تأثير فراوان آن بر رشد و پرورش و طراوت روح و زندگي پي نبرده‏اند. ولي در مقابل افرادي که علوم بسياري در درون خويش نهفته دارند، زندگي در ديد آنها به گونه‏اي ديگر است. آنها دست‏يابي به مقامات علمي و کمال حقيقي را هدف زندگي خويش قرار مي‏دهند و در راه رسيدن به آن مي‏کوشند و اين تلاش‏ها، بسيار لذت‏بخش و شيرين است.
گوهر وقت بدين تيرگي از دست مده
آخر اين درّ گران‏مايه بهايي دارد
صرف باطل نکند عمر گرامي، پروين
آن که چون پير خرد، راهنمايي دارد (پروين اعتصامي)

2. غفلت از کوتاهي فرصت‏ها

غفلت از کوتاهي عمر و فراموش کردن مرگ، سبب تضييع وقت گران‏بهاي انسان‏ها مي‏شود. عده‏اي در تحصيل علم، امروز و فردا مي‏کنند و به کوتاهي فرصت‏ها بي‏توجهند. در انديشه آنان، گذشت عمر و تلف شدن فرصت‏ها مفهومي ندارد. امام علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «بپرهيزيد از غفلت و فريب خوردن به مهلت. پس به درستي که غفلت، کردارها را فاسد مي‏کند و اجل‏ها، اميدها را مي‏برند».
ابوريحان بيروني، از عالمان برجسته مسلمان در قرن چهارم و پنجم ه .ق و معاصر ابن سينا بود. او در علم طب و رياضي و... سرآمد دانشمندان زمان خود گرديد و يافته‏هاي علمي بسياري از خود بر جاي گذاشت. يکي از اسباب موفقيت او، وقت شناسي و توجه به اوقات عمر خود بود. شگفت اينکه وقتي در حال احتضار بود، يکي از شاگردانش براي احوال‏پرسي به بالينش آمد. ابوريحان همان لحظه از شاگردش درباره يکي از مسائل رياضي پرسيد، شاگرد گفت: آيا تو در اين حال از مسائل رياضي سخن مي‏گويي؟ ابوريحان پاسخ داد: اگر با دانستن اين مسئله از دنيا بروم، برايم بهتر است از آنکه با ناآگاهي از دنيا بروم. شاگردش مي‏گويد: مسئله را تشريح کردم و سپس او را وداع گفتم. هنوز چند قدمي نرفته بودم که صداي شيون و ناله را از منزلش شنيدم.

3.تأخير در انجام کارها

بسيار ديده شده است که برخي افراد برنامه‏اي علمي براي روزهاي خود مي‏چينند، ولي به بهانه‏هايي، از انجام آن سر باز مي‏زنند و کار را به روزهاي بعد موکول مي‏کنند. روز ديگر، باز عملي اين چنين تکرار مي‏شود و سرانجام مي‏بينند که وقت‏ها و عمرشان سپري گشت و آنان هيچ اندوخته علمي‏اي ندارند. ازاين‏رو، انسان بايد تلاش کند و همت عالي به کار بَرد و از تلف شدن وقت جلوگيري کند تا بتواند مدارج عالي علمي را به دست آورد. حضرت علي عليه‏السلام مي‏فرمايد: «هر که فرصت مناسبي را از دست دهد، بايد مطمئن باشد که آن وقت ديگر به دست نمي‏آيد.» در جاي ديگر مي‏فرمايد: «اي بسا که عمل خود را آن‏قدر به تأخير مي‏اندازد که اجلش مي‏رسد.» امام باقر عليه‏السلام نيز مي‏فرمايد: « مبادا در عمل تأخير کنيد که تأخير، دريايي است که بسيار کسان در آن به هلاکت مي‏رسند.» و فرمايش امام علي عليه‏السلام در اين‏باره چه زيباست: «مبادا که براي پرداختن به عمل، امروز و فردا کنيد. هر وقت امکان برايتان پيدا شد، به پا خيزيد.» ابوالفضل بيهقي، مورخ مشهور، در سخني ارزشمند مي‏گويد:
نگر! تا کار امروز به فردا نيفکني که هر روزي که مي‏آيد کار خويش مي‏آرد... کار امروز به فردا افکندن، از کاهلي تن است.
کار امروز هر که فردا کرد
نشود بر مراد خود پيروز
نقد نتوان به نسيه داد از دست
همچو فردا نيافت کس امروز

4.تنبلي، بي‏حوصلگي و بي‏کاري

بي‏حوصلگي و تنبلي، از جمله عواملي است که موجب تلف شدن وقت انسان مي‏شود و از فقدان برنامه‏ريزي نشئت مي‏گيرد. مروري بر زندگي دانشمندان و بزرگان علم و دين، نشان مي‏دهد که آنان در طول زندگي خويش برنامه‏ريزي داشتند و حتي از فرصت‏هاي دقيقه‏اي نيز براي کارها و فعاليت‏هاي علمي سود مي‏جستند.
رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايد: «به راستي خداوند، انسان تندرست و بي‏کار را که نه به کار دنيا مي‏پردازد و نه به کار آخرت، دشمن مي‏دارد».
حضرت علي عليه‏السلام نيز مي‏فرمايد: «وقت را با کار غنيمت شمار».
عمر را بايد رفو با کار کرد
وقت کم را با هنر بسيار کرد (پروين اعتصامي)
بي‏کاري و نداشتن فعاليت‏هاي علمي، آدمي را خسته و باطل و ملول مي‏کند.
به کار اندرآ اين چه پژمردگي است
که پايان بي‏کاري افسردگي است
هر چند به کار خويش در مي‏نگرم
عمري بگذشت و هيچ معلومم نيست
امام خميني رحمه‏الله از هر لحظه عمر گران‏مايه خويش استفاده مي‏کرد، پرمطالعه و مأنوس با کتاب بود و هر گاه فرصتي پيش مي‏آمد، به مطالعه مي‏پرداخت. از بي‏کاري و وقت‏گذراني عذاب مي‏کشيد. درباره ارزشي که بر مطالعه مي‏نهاد، يکي از همراهانش نقل کرده است:
تابستان‏ها به کوفه مي‏رفت و عصرها راننده‏اش، ايشان را براي اداي نماز مغرب و عشا به نجف مي‏آورد. روزي براي ديدار ايشان، خدمتش رسيدم. از قضا آن روز، راننده يادش رفته بود کتاب ايشان را با خود بياورد. آقا با ناراحتي به وي گفت: تو کي ديده‏اي که من بدون کتاب بنشينم؟ تو که مي‏داني من هر جا باشم بايد کتاب همراهم باشد. وقتي به نجف مي‏رسيد، در زمان اندک تا اذان مغرب، هميشه از فرصت کم آن بهره مي‏برد و به مطالعه مي‏پرداخت.

5.اشتغال به کارهاي غير مهم و سخنان بيهوده

پرداختن به سخنان و کارهاي بيهوده و لغو، انسان را از استفاده بهتر و بيشتر زمان در جهت توسعه علمي بازمي‏دارد. وقتي انسان ميزان بازدهي و کارايي بالايي دارد که بتواند از زمان‏هاي کوتاه بيشترين استفاده را بکند و آن را بر اثر بي‏حوصلگي، با کارهاي بي‏ارزش سپري نسازد. هنگامي مي‏توانيم در آسمان علم و دانش پرواز و قله‏هاي بلند علم را فتح کنيم که از بطالت و بيهوده‏گويي دوري گزينيم. در اين صورت نام ما نيز همانند اسوه‏هاي تاريخي، مانا و جاويدان خواهد بود. رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله مي‏فرمايد: «باارزش‏ترين مردم کسي است که آنچه به کارش نيايد ترک کند».
همچنين پيامبر خطاب به ابوذر مي‏فرمايد: « اي اباذر! پرگويي را واگذار و از سخن گفتن، آنچه به نيازت رساند، تو را بسنده است».
اگر بزرگان علم و دانش منشأ خدمات علمي ارزنده شده‏اند، علت آن را مي‏توان در تلاش آنان و نيز ارزش‏گذاري به لحظه‏هاي زندگي يافت. علامه محمد تقي جعفري رحمه‏الله مي‏گويد:
... آنچه براي خود من اهميت دارد و از اين نظر خداوند منان را همواره شکرگزار هستم، اين است که در طول 25 سال، هيچ‏گاه از تدريس و تحقيق و تأليف باز نايستادم و همواره مشغول طلبگي بودم. درست مثل اينکه در حوزه نجف يا قم باشم و ايام بي‏کاري من در اين سال‏ها منحصر است به ايام بيماري يا مسافرت‏هاي کوتاه و ضروري، در غير اين صورت هيچ بي‏کاري نداشتم... .
کاشکي قيمت انفاس بدانستندي
تا دمي چند که مانده است غنيمت شمرند

6.پرداختن به گذشته از دست رفته

سر به زانوي غم فرو بردن و حسرت گذشته را خوردن، سبب باز ماندن انسان از آموزش مي‏شود. ديروز و گذشته را بايد رها کرد و به امروز و حال نگريست و براي آن برنامه‏ريزي کرد. اگر ديروز نتوانستيم کار علمي بکنيم و دانش بيندوزيم، بايد تلاش کنيم تا امروزمان نيز همانند گذشته نشود و از آن سود کافي را ببريم. يکي از دانشمندان در اين‏باره مي‏نويسد: «به روي گذشته و آينده درهاي آهنين بکشيد و هر روز براي همان روز زندگي کنيد».
سعديا دي رفت و فردا همچنان معلوم نيست
در ميان اين و آن فرصت شمار امروز را
... شهيد بهشتي با اينکه خانه‏اش در اصفهان بود، براي صرفه‏جويي در وقت و استقلال فکر و مطالعه از سال 1324 حجره‏اي در مدرسه صدر اصفهان گرفت. وي در عين] توانايي] سکونت در اصفهان و داشتن خانه پدري، زندگي در حجره را ترجيح داد تا شبانه‏روز در مدرسه سرگرم درس خواندن و سازندگي خويش باشد. هوشياري آن شهيد مظلوم در صرفه‏جويي از وقت، عامل ديگري براي پيشرفت او بود.

7.پر خوابي

خواب بيش از اندازه، نه تنها سبب نابودي وقت گران‏بهاي انسان مي‏شود، بلکه آثار بدي همانند کسلي، تنبلي و بي‏حوصلگي را نيز به همراه دارد. در دين اسلام که دين جامع و کاملي است، تأکيدهاي بسياري در اين‏باره شده است و آن را از کارهاي بسيار ناپسند شمرده است. ائمه معصومين عليهم‏السلام نيز در روايت‏هاي متعددي، پرخوابي را به عنوان عمل بسيار زشت و نکوهيده بيان و مردم را از آن نهي کرده‏اند. امام کاظم عليه‏السلام مي‏فرمايد: « به راستي که خداوند بنده پرخواب را دشمن مي‏دارد.» بنابراين، پرخوابي از عوامل بازدارنده کسب فيوضات علمي است و بايد از آن پرهيز کرد.
آيت الله العظمي بروجردي، هميشه دو ساعت پيش از اذان صبح، از بستر خواب برمي‏خاست و نماز مي‏خواند. سپس در دل شب، مدتي مطالعه مي‏کرد. اول وقت نماز صبح مي‏خواند و پس از تعقيبات نماز و قرائت قرآن، دوباره مشغول مطالعه مي‏شد. هنگام صبح، صبحانه‏اي مختصر ـ که بيشتر از نان و پنير نبود ـ صرف مي‏کرد و سپس به کتاب‏خانه مي‏رفت وتا هنگام تدريس ـ که اغلب ده صبح آغاز مي‏شد ـ به مطالعه درباره درس آن روز مي‏پرداخت و در اين وقت هيچ‏کس را نمي‏پذيرفت. آيت الله العظمي بروجردي مي‏فرمود: «تا آنجا که به خاطر دارم، هيچ وقت از اوقات عمرم بيهوده تلف نشده است».

استفاده از فرصت‏هاي تعطيلي

پويندگان علم و دانش بايد براي لحظه لحظه عمر خويش برنامه‏ريزي کنند و با بهره‏گيري از آن، عمر خويش را پربار سازند. در غير اين صورت، از دست دادن فرصت‏ها، غصه است.تعطيلات، فرصت بسيار مناسبي براي جبران کوتاهي‏هاست و در اين زمان‏ها که فراغ خاطر و آسودگي بيشتري وجود دارد، مي‏توان در جهت رشد علمي و مطالعه دروس متنوع، توان بيشتري به کار برد.
منبع:ماهنامه گنجينه
/س