كاربرد اصطلاح افت تحصيلي يا اتلاف در آموزش و پرورش، از زبان اقتصاددانان گرفته شده و آموزش و پرورش را به صنعتي تشبيه مي‌كند كه بخشي از سرمايه و مواد اوليه را كه بايد به محصول نهايي تبديل مي‌شد، تلف كرده و نتيجه مطلوب و مورد انتظار را به بار نياورده است. البته كاربرد اصطلاح قصور و واماندگي در تحصيل مطلوب‌تر است.
وقتي صحبت از افت تحصيلي مي‌شود، منظور تكرار پايه تحصيلي در يك دوره و ترك تحصيل پيش از پايان دوره است. به عبارت ديگر افت تحصيلي شامل جنبه‌هاي مختلف شكست تحصيلي، چون غيبت مطلق از مدرسه، ترك تحصيل قبل از موعد مقرر، تكرار پايه تحصيلي، نسبت ميان سال‌هاي تحصيلي دانش‌آموز و سال‌هاي مقرر آموزش و كيفيت نازل تحصيلات مي‌شود.
منظور از افت تحصيلي كاهش عملكرد تحصيلي و درسي دانش‌آموز از سطح رضايت بخش و سطح نامطلوب است. افت تحصيلي يعني دانش‌آموز در هنگام تحصيل بعد از يك دوره موفقيت تحصيلي يا متوسط، به تدريج ظرفيت يادگيري او كاهش يافته و يا تكرار پايه تحصيلي داشته باشد. به طور كلي نمرات او نسبت به ماه قبل يا سال‌هاي قبل سير نزولي محسوس از خود نشان مي‌دهد.
افت تحصيلي به عنوان شاخص اتلاف آموزشي، از نظر مفهوم عام به هرگونه ضعف در سوادآموزي و يا وجود بيسوادي گفته مي‌شود اما از نظر مفهوم خاص عبارت از محقق نشدن انتظارات آموزشي و شكست در اهداف آموزشي است.
مباني روانشناختي
شرايط اجتماعي و اقتصادي:
كودكاني كه والدين آنها از قدرت اقتصادي و اجتماعي پايين‌تري برخوردارند و خانواده‌هاي آنها با محروميت‌هاي اقتصادي مواجه مي‌باشند، افت تحصيلي بيشتري دارند.
شرايط آموزشي و امكانات مطلوب تحصيلي:
در صورتي كه از حواس مختلف انسان براي اندازه‌گيري استفاده شود، مسلماً يادگيري راحت‌تر و عميق‌تر صورت مي‌گيرد و شرايط و امكانات آموزشي به تحقق اين امر كمك شاياني مي‌كند. نبود امكانات مطلوب تحصيلي و شرايط آموزشي معمولاً عواملي هستند كه در ايجاد افت تحصيلي مؤثرند.
شرايط فيزيولوژيك ياد گيرنده:
معمولاً شرايط فيزيولوژيك دانش‌آموزان در مدارس ما مورد غفلت قرار مي‌گيرند.
بعضي‌ها دچار ضعف شنوايي هستند و بعضي ضعف بينايي دارند. مسأله ديگر گرسنگي كودكان است. تحقيقات نشان داده است دانش‌آموزاني كه از تغذيه مناسب برخوردارند، كمتر دچار افت تحصيلي مي‌شوند.
شرايط رواني و حركتي:
مانند دانش‌آموزاني كه مبتلا به صرع هستند يا دانش‌آموزاني كه دچار لكنت زبانند نمي‌توانند افكار خود را بازگو كنند. دائماً در فشار رواني، اضطراب و تنش هستند.
سازش نايافتگي رفتاري:
كودكاني كه به ناسازگاري عاطفي مبتلا هستند، از نظر رفتاري با محيط سازش ندارند و از يك تعامل بين فردي به نحو مطلوب برخوردار نيستند. اين كودكان در مدارس چون سازگاري با خود و محيط ندارند، افت تحصيلي بيشتري دارند.
شرايط عاطفي و رواني:
شايد بتوان گفت اين مورد در كشور ما عامل اصلي افت تحصيلي است. همواره سخن بر سر اين است كه ميان ظرفيت بالقوه كودكان و آنچه انجام مي‌دهند، فاصله‌اي وجود دارد.
امروزه روانشناسان معتقدند نبايد صرفاً به دنبال سنجش هوش كودكان بود بلكه، بايد ظرفيت يادگيري آنها را به دست آورد، زيرا همواره ظرفيت يادگيري بچه‌ها بسيار بيشتر از آن است كه مي‌آموزند.
عمده‌ترين دلائل افت تحصيلي
1- عوامل فردي: شامل هوش، توجه و دقت، انگيزه و هيجانات و آشفتگي‌هاي عاطفي و نارسايي‌هاي جسمي.
2- عوامل خانوادگي: شامل روابط خانوادگي، فقر مالي و اقتصادي، فقر فرهنگي والدين.
3- علل آموزشي مدرسه: شامل شيوه تدريس معلم، برنامه درسي مدرسه، پيشداوري معلم، شرايط فيزيكي كلاس و ارزيابي‌هاي نادرست معلمان از عملكرد دانش‌آموزان.
راهكارها
افت تحصيلي موضوعي غيرقابل حل نيست. اما حل آن هم يكباره و ناگهاني و با شيوه‌هاي آني ميسر نيست. براي مقابله با اين پديده، به برنامه‌ريزي‌هاي درازمدت و زيربنايي نياز است كه براساس واقعيت‌هاي اجتماعي باشند و ضمانت اجرايي به عنوان يكي از اصول برنامه‌ريزي آموزشي را داشته باشند.
الف) برنامه‌هاي درازمدت يا بنيادي: اين برنامه‌ها تدابير زيربنايي است كه يك سياست كلي را در نظام آموزشي مي‌طلبد. برخي از جزئيات اين روش‌ها عبارتند از:
تجديدنظر در نظام ارزشيابي.
كاهش تعداد دانش‌آموزان هر كلاس.
ارزيابي هوشي دانش‌آموزان قبل از دبستان.
فراهم كردن امكانات آموزش و پرورش.
ب) برنامه‌هاي كوتاه مدت: جزئيات اين برنامه‌ها به شرح زير است:
تهيه به موقع كتاب‌هاي درسي و فراهم آوردن وسايل كمك آموزشي.
همكاري نزديك اوليا، مدرسه و والدين.
ارزيابي عملكرد معلمان و تشويق معلمان كارآمد.
تقويت انگيزه‌هاي دروني دانش‌آموزان.
خسارت ها
1- هزينه‌هاي تحميل شده به دولت كه شامل:
الف) اتلاف هزينه‌هاي جاري اداره مؤسسات آموزشي توسط دولت.
ب) اتلاف سرمايه‌گذاري‌هاي ثابت براي ساخت و تجهيز فضاهاي آموزشي و پرورشي.
2- هزينه‌هاي تحميل شده بر خانواده شامل:
الف: اتلاف هزينه‌هاي مستقيم خانواده مثل پرداخت حق ثبت نام و هزينه لوازم‌التحرير.
ب: اتلاف هزينه‌هاي حمل و نقل. ارتباطات براي رفت و آمد دانش‌آموزان به مدرسه.
3- خسارت‌هاي وارده به دانش‌آموزان شكست خورده شامل:
الف) هزينه فرصت از دست رفته بر اثر ديرتر راه يافتن به بازار كار.
ب) خسارت‌هاي ديگري كه بر فرد وارد مي‌شود مثل هزينه واقعي سرخوردگي، احساس حقارت و بي‌كفايتي و خودپنداري منفي.
نتيجه‌گيري
افت تحصيلي به عنوان قديمي‌ترين و بحث انگيزترين مسأله آموزش و پرورش ايران در دهه‌هاي اخير بوده است كه فاصله ميان وضعيت علمي موجود فراگيران با وضعيت مورد انتظار آنها از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته است و منجر به خسارت‌هاي اقتصادي، رواني و اجتماعي شده است.
تحقيقات انجام شده نشان مي‌دهد در كشور ما شكست تحصيلي زياد و پرحجم بوده و از همان سال اول ابتدايي گريبانگير برخي از دانش‌آموزان مي‌شود. تحليل‌هاي آماري نشان مي‌دهند كه اين پديده در ايران نيز همانند ساير جوامع گزينشي بوده و همه طبقات به يك نسبت با آن مواجه نيستند.
اين امر در مناطق محروم و روستايي و در ميان حاشيه‌نشينان شهر ما بسيار عميق‌تر است.
منبع: باشگاه انديشه/س