يکي از بزرگترين مرزبانان حماسه جاويد و خدمتگزاران مکتب اهل بيت (ع ) و شاخص ترين دانشمندان جهان اسلام که عمر خود را در راه خدمت به فقه و حديث شيعه و پاسداري از فرهنگ مهدويت صرف کرد , ابوجعفر محمدبن علي بن بابويه قمي ملقب به « شيخ صدوق » است که صف اول محدثين و علماي اثناعشر جاي دارد و به عنوان يکي از ارکان فقه شيعه به شمار مي رود.
پس از گذشت 10 قرن از وفات اين محدث بزرگ , برکات آثار و خدماتش باعث شده تا 15 ارديبهشت را به عنوان روز بزرگداشت شيخ صدوق نامگذاري کنند. نگاهي گذرا داريم به زندگاني پربرکت صاحب يکي از بزرگترين کتب معارفي شيعه بيندازيم و درباره خدمات وي به آستان مقدس امام زمان (عج ) خوشه اي برچينيم .
شيخ صدوق رحمت الله عليه يکي از برجسته ترين چهره هاي درخشان علم و فضيلت است که نزديک به عصر زندگاني ائمه عليهم السلام مي زيست و با جمع آوري روايات اهل البيت (ع ) و تاليف دهها کتاب نفيس و گرانبها , خدمات ارزنده و کم نظيري به اسلام و تشيع نمود.
تاليفات فراوان و متنوع وي در علوم مختلف اسلامي , هر کدام گوهري تابناک و گنجينه اي پايان ناپذير است که با گذشت بيش از يکهزار سال از تاريخ تاليف آن , به جاي فرسودگي و بي رونقي , روز به روز بر قدر و قيمت و ارزش و اعتبار آن افزوده شده و جايگاهي بس رفيع و والايافته و بر صدر کتابخانه ها , سينه فقها و دانشمندان و بال فرشتگان قرار گرفته است .
آشنايي با زندگاني چنين شخصيتي که زحمات طاقت فرسا و خدمات بي وقفه اش , حيات معارف تشيع و احکام شريعت نبوي را بيمه کرد , مي تواند براي ملت ما بويژه نسل جوان , آگاهي بخش , اميدآفرين و زندگي ساز باشد.

زندگينامه شيخ صدوق

محمدبن علي بن حسين بن بابويه قمي مشهور به « شيخ صدوق » در سالهاي 306 يا 307 هجري قمري در خاندان علم و تقوي در شهر مذهبي قم ديده به جهان گشود. پدر بزرگوارش علي بن حسين بن موسي بن بابويه از علما و فقهاي بزرگ زمان خود بود.
گرچه در آن روزگار , عالمان و محدثان بسياري در قم مي زيسته اند ولي پرچم هدايت و مرجعيت بر دوش اين عالم عابد و محدث زاهد يعني علي بن بابويه (پدر شيخ صدوق ) بوده است . او دکه اي کوچک در بازار قم داشت و از طريق کسب و کار و در نهايت زهد و عفاف , امرار معاش مي نمود و در ساعاتي ديگر از روز در منزل خود به تدريس و تبليغ احکام و نقل روايات مي پرداخت .
جلالت شان و منزلت اين عالم رباني تا بدان پايه رسيد که امام حسن عسگري (ع ) طي نامه اي , او را با لقب « شيخ » , « فقيه » و « معتمد » مورد خطاب قرار داده و توفيقات او را براي کسب رضاي پروردگار درخواست کرد.
در اين نامه امام حسن عسگري (ع ) دعا مي فرمايند که خداوند در نسل علي بن بابويه , اولاد صالح قرار دهد.
امام معصوم خطاب به اين فقيه مي نويسند : « اما بعد اوصيک يا شيخي و معتمدي و فقيهي اباالحسن علي بن الحسين القمي و فقک الله لمرضاته و جعل من صلبک اولادالصالحين برحمته ...»
« اي فقيه مورد اعتماد من علي بن الحسين قمي که خداوند ترا به کارهاي مورد رضايتش توفيق دهد و از نسل تو اولاد صالح بيافريند...»
عمر بابرکت علي بن بابويه از پنجاه مي گذشت و او هنوز فرزندي نداشت , لذا نامه اي را از طريق حسين بن روح نوبختي (سومين نايب خاص امام زمان عليه السلام ) براي حضرت ولي عصر(عج ) فرستاد و از ايشان درخواست نمود تا ايشان از خدا بخواهد که خداوند فرزندي صالح و فقيهي خدمتگزار به او عطا نمايد. پس از چندي , درخواست او اجابت شد و خداوند به او , « محمد » را عطا کرد که در تاريخ , « شيخ صدوق » نام گرفت .
شيخ صدوق روزگار طفوليت و سنين جواني را در دامان علم و فضيلت و تقواي خانوادگي اش سپري کرد و تحت تعليم و تربيت پدر قرار گرفت , به گونه اي که به لحاظ تيزهوشي و حافظه فوق العاده قوي در مدتي کوتاه به قله هاي بلندي از کمالات انساني دست يافت و توانست در کمتر از بيست سالگي , هزاران حديث با سلسله سند آنها را حفظ نمايد و از همه مهمتر به آنها عمل نمايد.
يکي از حوادث مهم دوران زندگي شيخ صدوق , روي کارآمدن سلسله ايراني نژاد و شيعه مذهب « آل بويه » بود که بر بخش بزرگي از ايران , عراق و جزيره العرب تا مرزهاي شمالي شام فرمان مي راندند. وي در اين هنگام از قم به ري آمده و به درخواست « رکن الدوله ديلمي » در آنجا رحل اقامت گزيد. به نظر مي رسد علت اصلي اين دعوت و عزيمت , خلايي بوده که پس از هجرت شيخ کليني از ري به بغداد و سپس رحلت او پيش آمده بود و در حقيقت , وجود شيخ صدوق در ري مي توانست منشا برکات فراوان باشد.

آثار علمي صدوق

عصر صدوق را بايد « عصر احيا تنقيح حديث » ناميد زيرا پس از رحلت پيامبر اسلام , بازار جعل حديث رونق گرفت و کارخانه حديث سازي خلفا بکار افتاد و کساني پيدا شدند که بطور حرفه اي , احاديثي را جعل و به پيامبر و ائمه نسبت مي دادند.
از اين رو محدث بزرگوار « کليني » که از « کلين » به « ري » هجرت کرده بود , در آنجا کتاب شريف کافي ـ اولين کتاب از مجموعه چهارگانه کتب روايي و حديثي شيعه ـ را نگاشت و حرکت علمي جديدي را در مکتب حديث نگاري اهل بيت عليهم السلام بنيانگذاري نمود که پس از او , « شيخ صدوق » بناي مستحکم ضبط و نشر حديث را بر آن بنياد نهاد.
شيخ صدوق در راه جمع آوري احاديث , از بلخ تا بخارا , از کوفه تا بغداد , از مشهد تا نيشابور , و از آنجا تا مکه و مدينه سفر کرد و مشکلات فراواني را به جان خريد و با کوله باري از احاديث پيامبر و اهل بيت (ع ) به ري بازگشت . رفته رفته به يةمن دعاي حضرت امام حسن عسگري( ع ) و حضرت ولي عصر(عج ) , برکت وجود شيخ صدوق در جهان اسلام فراگير و شهرتش عالمگير شد و همه دانشوران در برابر عظمت و گستردگي دانش او خضوع کردند و از شعاع وجودي او بهره مند شدند.
هرچند که بيشترين فرصت و زحمت وي صرف جمع آوري , تدوين و تبويب احاديث گذشت , اما او را نمي توان تنها يک محدث يا فقيه ناميد بلکه نظر به گوناگوني تاليفات او و سخنان عالمان ديني در حق وي , پي به دامنه دانش بيکران او خواهيم برد.
جمع آوري و تدوين حديث با توجه به موقعيت زماني (قرن چهارم ) و کمبود امکانات نگارشي و تحقيقي در آن عصر , حاکي از تلاش طاقت فرساي اوست که امروز انجام چنين امر بزرگي با وجود امکانات زياد , حتي از توان يک گروه علمي هم خارج است .
صدوق با کار ابتکاري خود در تنظيم آثار معصومين (ع ) , چشمه ساري را جاري ساخت که نسلهاي آينده توانستند از جويبار روان و زلال آن , نيازهاي علمي و ديني بشريت را مرتفع سازند.
اين عالم بزرگ و محدث کبير , تاليفات ذيقيمت و بسياري از خود برجا گذاشته که پرداختن به آنها , کتابنامه مستقلي را مي طلبد.
شيخ طوسي در کتاب « الفهرست » , نوشته هاي صدوق را نزديک به 300 کتاب عنوان کرده است .
کتابهاي شيخ , همه در نهايت نيکويي , استحکام و حسن سليقه و شيوايي است .
ابتکار وي در انتخاب موضوعات زنده و متنوع و مطالب موردنياز جامعه , کم نظير است . اين دانشمند بزرگ هم در زمينه فقه و احکام دين کتاب نوشته (المقنع ) و هم فلسفه احکام و علت تشريح آنها را بيان کرده (علل الشرايع ) و هم وظايف عملي مسلمين را تبيين نموده (دعائم الاسلام في معرفه الحلال والحرام ) و هم مسائل عقيدتي و فکري را به بهترين وجه تشريح کرده (التوحيد) و هم در اثبات ولايت و وصايت اميرالمومنين علي عليه السلام کتاب نوشته (اثبات الوصيه , اثبات النص علي الائمه ) و هم تاريخ زندگاني ائمه را به رشته تحرير درآورده (عيون اخبارالرضا) هم کامل ترين و مستدل ترين کتاب را درباره اثبات وجود امام زمان (عج ) و دلايل غيبت به نام « کمال الدين و تمام النعمه » تاليف کرده است . درباره اين کتاب همين بس که شيخ صدوق هنگامي که در مکه بود , امام زمان (عج ) را درخواب مشاهده مي کنند که به او فرمود « کتابي در غيبت ما تصنيف کن و عمر معمرين را در آن بنويس » . و پس از آن , شيخ اين کتاب را تاليف کرد.
شيخ صدوق کتابهايي نيز در زمينه شعر نگاشته( تفسير قصيده في اهل البيت ) و يا در زمينه سخنان حکمت آميز و حوادث تاريخي و احکام فقهي کتاب نوشته ( خصال ) و هم با درک نياز شديد جامعه و احساس خلا در زمينه احکام الهي و فقه ائمه معصومين (ع ) اقدام به تصنيف يکي از بزرگترين جوامع روايي و دومين کتاب از کتب اربعه نمود (من لايحضره الفقيه )

غروب خورشيد

شيخ صدوق سرانجام پس از عمري تلاش و تحقيق در سنگر پاسداري از حريم تشيع و فقه اهل البيت (ع ) در سال 381 هـ . ق در 75 سالگي دعوت پروردگار خويش را لبيک گفت و در شهر ري , در جوار رحمت بي منتهاي او جا گرفت .
اين محل سپس به نام « ابن بابويه » به يکي از قبرستانهاي کهن و ديرين منطقه ري تبديل شد که افراد وصيت مي کردند , پيکرشان در کنار اين عالم بزرگ که حق بزرگ وي به اسلام و مسلمين غيرقابل انکار است , دفن شوند. اين آرامگاه در طول تاريخ , همواره زيارتگاه مسلمانان بوده و قبر منورش محل استجابت دعاي مومنان گرديده است .
گرچه در طول تاريخ , اين آرامگاه همواره مورد احترام شيعيان بوده ولي حادثه اي که در سال 1238 هـ . ق اتفاق افتاد , عظمت و اعتبار صدوق را در نزد زائران حرمش بيشتر معلوم کرد و ارادت آنان را نسبت به وي دوچندان کرد.
صاحب « روضات الجنات » نقل مي کند که در زمان فتحعلي شاه , در سال 1238 هـ . ق باران زيادي باريد که بر اثر آن , اطراف مزار شريف شيخ صدوق فروکش کرد و شکافي در کنار آن پديد آمد. مومنان در پي اصلاح برآمدند و هنگام تعمير به سردابي که جسد شيخ در آن مدفون بود , رسيدند. وقتي که وارد سرداب شدند , جسد را سالم يافتند که آثار رنگ حنا هنوز بر ناخنهاي وي باقي بود. اين خبر به سرعت در تهران پيچيد تا آنکه فتحعلي شاه قاجار نيز از آن مطلع گشت و دستور داد تا سرداب را نپوشانند تا او شخصا جسد را ببيند. شاه و همراهان وي در محل حاضر شدند و به همراه جمعي از بزرگان و علما به سرداب وارد شدند و همگي جسد را سالم مشاهده کردند. آنگاه دستور دادند تا سرداب را بپوشانند و پس از آن دستور تعمير و تجديد بناي بقعه را صادر کرد.
چند نمونه حديثي:
ضمن گراميداشت روز بزرگداشت شيخ صدوق بي مناسبت نيست به ذکر چند حديث از کتب شريف آن فقيه حديث شناس , اکتفا مي کنيم :
1 ـ کمال الدين 290,2 :
امام پنجم عليه السلام فرمودند : « گويا ياران حضرت مهدي (عج ) را مي بينم که همه چيز و همه کس در اطاعت آنانند , حتي حيوانات وحشي , زمين و پرندگان آسمان , تا آنجا که گوشه اي از زمين بر گوشه اي ديگر افتخار مي کند که امروز يکي از ياران قائم (عج ) برروي من پاي گذاشته است !»
2 ـ کمال الدين 162,2 :
امام عصر عليه السلام فرمودند :
« براي تعجيل فرج من بسيار دعا کنيد که گشايش امور شما در آن است .»
3 ـ عيون الاخبار 59,2 :
رسول اکرم (صلّي الله عليه و آله و سّلم) فرمودند :
« قيامت برپا نشود تا قائم برحق ما , قيام کند و اين قيام زماني که خداوند اذن دهد صورت مي گيرد. هر که از او (عج ) پيروي کند نجات يابد و هر که تخلف از وي نمايد , نابود شود.
منبع: سايت آينده روشن
/س