ابتکارات علمي
فقها و بزرگان مسلمان، شيخ صدوق را بيشتر با لقب رئيس المحدثين شناخته‌اند؛ زيرا او در شناخت احاديث، آگاه و در حفظ منابع و جمع آوري آنها تلاش فراوان مي‌کرده است. شيخ صدوق احاديث را به تناسب موضوعات مختلف دسته بندي و براي هر موضوع، باب جداگانه‌اي باز مي‌کرد، مانند کتاب من لايحضره الفقيه يا عيون اخبار الرضا يا کتاب‌هاي ديگر صدوق که وي در هر يک از آنها طبق اختلاف موضوعات و مزايا، باب‌هاي جداگانه‌اي گشوده است.
چهار کتاب معتبر شيعه
براي آشنايي با اسلام ناب محمدي صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و شناخت حقايق قرآن ناگزير به شناخت سنت پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و اخبار و احاديث امامان معصوم هستيم، از سويي نيز وجود درغگويان و حديث سازان و درهم آميختگي احاديث صحيح و جعلي، اين شناخت دقيق را براي مردم مشکل مي‌سازد؛ از اين رو سه تن از بزرگان شيعه، کمر همت بسته و اقدام به جمع آوري و نوشتن چهار کتاب روايي ارزشمند کردند. اين کتاب‌ها معروف به «کتب اربعه» و مؤلفان آنها را «محمد بن ثلاث» مي‌نامند؛ زيرا اسامي هر سه محمد و کنيه هر سه ابو جعفر بوده است.
1ـ اصول کافي، تأليف ابو جعفر محمد بن يعقوب کليني، داراي 16199 حديث؛
2ـ من لايحضره الفقيه تأليف ابوجعفر محمد بن علي بن بابويه قمي ملقب به شيخ صدوق شامل 5963 حديث؛
3ـ تهذيب، تأليف ابوجعفر محمد بن الحسن معروف به شيخ طوسي داراي 13590 حديث؛
4_ استبصار که اين کتاب نيز تأليف شيخ طوسي است و 5511 حديث دارد.
عصر حديث
عصر صدوق را بايد عصر حديث ناميد دوره‌اي که با حرکت علمي کُليني آغاز و با تلاش‌هاي پيگير و بي‌وقفه صدوق ادامه يافت. شيخ کُليني با اين حرکت علمي جديد، مکتب حديث نگاري اهل بيت عليهم‌السلام را آغاز کرد و ديگران از جمله شيخ صدوق بناي مستحکم ضبط و نشر حديث را بر آن بنيان نهادند. صدوق براي ادامه راهي که کُليني در آن قدم نهاده بود سفرهاي علمي بسياري انجام داد و کوشش‌هاي بي‌شماري کرد.
صداقت در گفتار و روايت
از مسايلي که در علم رجال و شناخت راويان حديث مطرح و سبب پذيرش حديث محدثان مي‌شود تصريح دانشمندان اين رشته علمي به اطمينان و صداقت راوي است. عالمان ديني چنان اعتمادي بر شيخ صدوق داشته‌اند که تعبير به اين که ايشان مورد اطمينان است را توهين به او گفته اند. شيخ صدوق را صدوق ناميده‌اند زيرا در نقل حديث از ائمه عليهم‌السلام خصوصاً امام صادق و امام باقر عليهما‌السلام از راه درست خارج نشده و در فهم آنها به خطا نرفته است.
در کتب فقه و حديث، شيخ صدوق و پدر بزرگوار ايشان علي بن بابويه را صدوقين مي‌گويند اما هرگاه شيخ صدوق گفته مي‌شود منظور پسر يعني محمد بن علي بن بابويه است نه پدر.
شيخ صدوق و غيبت صغري
يکي از رويدادهاي بسيار مهم سياسي و اجتماعي زمان شيخ صدوق که آثار و عواقب آن دامن گير بشريت گرديد، قطع رابطه ظاهري امت اسلام با امام مسلمانان و فاصله افتادن بين مردم و رهبر معصومشان بود. پس از شهادت امام حسن عسگري در سال 260 ه. غيبت صغراي امام زمان (عجل الله تعالي فرجه) آغاز گشت و تا سال 329 ه. ادامه داشت در طي اين مدت افرادي بين آن حضرت و مردم به عنوان نائبان خاص، رابطان امام با مردم بودند. نواب امام در طول غيبت صغري چهار نفر بودند که از سوي امام عصر (عجل الله تعالي فرجه) به اين سمت منصوب مي‌شدند. شيخ صدوق در اوائل نيابت سومين نائب، حسين بن روح در حدود سال 305 ديده به جهان گشود؛ بنابراين تا سن 23 سالگي در زمان غيبت صغري مي‌زيسته و دوران نيابت 2 نفر از نواب خاص امام زمان را درک کرده است که اين خود از عوامل بسيار موثر در پيشرفت و تکامل علمي و خصوصاً معنوي صدوق بوده و توانسته خود را به بلندترين قله‌هاي نوراني علم و معنويت برساند.
شيخ صدوق از ديدگاه علما و بزرگان
همه علما و فقها بزرگ اسلام با ديده احترام و تعظيم به شيخ صدوق نگريسته اند. عدالت او را تأييد کرده و مقام شامخ او را با عباراتي بلند تصديق کرده اند. از آن جمله شيخ طوسي در کتاب الفهرست مي‌نويسد: «شيخ صدوق دانشمندي جليل القدر و حافظ احاديث بود و در علمأ قم از نظر حفظ احاديث و کثرت معلومات مانندي نداشت.»
سيد بن طاووس مي‌فرمايد:«شيخ صدوق کسي است که همه بر علم و عدالت او اتفاق نظر دارند و علامه مجلسي در توصيف صدوق مي‌فرمايد:«شيخ صدوق از بزرگترين علماي گذشته است».
هجرت به شهرري
شيخ صدوق از کساني است که براي جمع آوري احاديث امامان معصوم عليهم‌السلام به مسافرت‌هاي بسيار رفته است. در اين سفرها از استادان بزرگي استفاده کرده و خود نيز به تدريس و بحث مي‌پرداخته است. صدوق برخي از کتاب‌هاي خود را در اين سفرها تأليف کرده است. از جمله سفرهاي شيخ صدوق سفر به شهرهاي بخارا، نيشابور، طوس، اصفهان و بغداد بوده است.
صدوق سرانجام به دعوت صاحب بن عباد نخست وزير دولت آل بويه در زمان رکن الدوله ديلمي و مردم شهرري به آن شهر آمده، تشکيل حوزه و کلاس درس داد و به تدريس فقه و احاديث اهل بيت عليهم السلام مشغول گرديد.
يکي از حوادث مهم دوران زندگي شيخ صدوق روي کارآمدن سلسله ايراني و شيعه مذهب «آل بويه» بود که بر بخش بزرگي از ايران، عراق و جزيرة العرب تا مرزهاي شمالي شام فرمان مي‌راندند. وي در اين هنگام از قم به ري آمده و به درخواست «رکن الدوله ديلمي» در آنجا رحل اقامت گزيد. به نظر مي‌رسد علت اصلي اين دعوت و عزيمت، خلايي بوده که پس از هجرت شيخ کليني از ري به بغداد و سپس رحلت او پيش آمده بود و در حقيقت، وجود شيخ صدوق در ري مي‌توانست منشا برکات فراوان باشد.
وفات شيخ صدوق
سرانجام شيخ صدوق اين عالم بزرگوار پس از گذشت هفتاد و چند سال از عمر شريف و پربرکتش در سال 381 ه.ق دعوت حق را لبيک گفت و در شهرري ديده از جهان فرو بست. پيکر پاکش در ميان غم و اندوه مردمان در نزديکي مرقد مطهر حضرت عبدالعظيم مدفون گرديد.
امروزه آرامگاهش به نام ابن بابويه در شهرري مشهور و قبر منورش زيارتگاه مسلمانان و محل استجابت دعاي مؤمنان است.
منبع: كتاب مفاخر الاسلام، جلد 3/س