مقدمه
يکي از نهادهاي مهم و مؤثر در تکوين شخصيت و تربيت نوجوانان، خانواده است. نهاد خانواده را از جمله عمومي‌ترين نهادهاي اجتماعي مي‌دانند که در تمام جوامع وجود دارد و مهم‌ترين تکيه‌گاه و محور زندگي اجتماعي است. اين نهاد در همه جوامع پذيرفته شده و توسعه يافته است و به‌عنوان مهم‌ترين پايگاه انتقال عناصر فرهنگي، آداب و سنن، عقايد، دانش‌ها و مهارت‌ها و ... به نسل جديد معرفي شده است. رفتار والدين زمينه‌ساز شکوفايي استعدادها و رشد جسمي، اخلاقي، اجتماعي؛ عاطفي و عقلاني نوجوانان مي‌باشد.
نکته مهم در کار تربيت نوجوان تغيير دادن خود به‌جاي تغيير دادن نوجوان است. با توجه به تأثير عميقي که رفتار والدين بررشد شخصيت و سلامت روان نوجوانان دارد، لازم است پدر و مادر و حتي ساير اعضاي خانواده به‌صورت‌هاي مختلف آموزش ببينند و سطح اطلاعات و آگاهي خود را دربرقراري ارتباط مؤثر با نوجوانان افزايش دهند.
تعريف نوجواني
دوره نوجواني از سنين بين 12-10 سالگي تا 18 سالگي را دربر مي‌گيرد، البته همانند ساير دوره‌هاي رشدي، آغاز و پايان اين دوره نيز از فردي به‌فرد ديگر متفاوت مي‌باشد. نوجواني پلي است بين کودکي و بزرگ‌سالي. دوران نوجواني مرحله پر کشمکش و گاه دشواري در زندگي فرد است.
تعريف ارتباط
ارتباط، هر عمل متقابلي است که شامل انتقال پيام باشد.
اهميت ارتباط
درباره اهميت ارتباط مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
ارتباط تنها وسيله انتقال اطلاعات به ديگران است.
ارتباط تنها وسيله دريافت اطلاعات از ديگران است.
انسان از طريق برقراري ارتباط است که مي تواند احساسات خود را به‌ديگران نشان دهد.
تصحيح سوء تفاهم‌ها فقط از ارتباط ميسر است.
کنترل هيجانات منفي، مانند خشم فقط از طريق برقراري ارتباط سالم امکان‌پذير است.
دادن استقلال به نوجوان
با شروع دوره نوجواني و رشد احساس استقلال‌طلبي در نوجوانان، يکي از درگيري‌هاي جدي والدين با فرزندان که «نزاع برسر قدرت» است، آغاز مي‌شود. نوجوانان تمايل به ابراز عقايد و خواسته‌هاي خود و عملي کردن آن‌ها دارند، اين درحالي است که بسياري از اين خواسته‌ها همسو و هماهنگ با نظرات والدين نيستند. اين کشمکش از خسته کننده‌ترين مراحل تربيتي فرزندان است، اما از سوي ديگر برخورد اصولي و صحيح با آن و مشاهده تأثير اين برخورد در بهبود روابط والد – فرزندي و کمک به تکامل شخصيت فرزند مي‌تواند از لذت‌بخش‌ترين تجربه‌هاي فرزندپروري باشد. باور داشته باشيد که نوجوان شما شايستگي اين را دارد که فرصت تجربه کردن و آموختن داشته باشد و روي پاي خودش بايستد و زندگي‌اش را با موفقيت مديريت کند. شما نمي‌توانيد بسياري از جنبه‌هاي رفتار نوجوان خود را کنترل کنيد، اما مي‌توانيد روي رفتارهاي خودتان کنترل داشته باشيد، همچنين پرسش‌ها و سرزنش‌هايي را که رفتار نوجوانتان را زير سؤال مي‌برد با دستورهاي ساده، روشن و مستقيم و آرام جايگزين کنيد. يادبگيريد که به‌جاي سؤال کردن، خواسته‌هايتان را واضح و مستقيم بيان کنيد، به‌عنوان مثال: چرا هميشه شام دير مي‌آيي. تو مي‌داني قانون خانه ما اين است که هميشه ساعت 8 شام مي‌خوريم بعد از اين‌زمان بايد غذا را از يخچال برداري و بعد از آن ظرف‌ها را جمع کني.
بسياري از نزاع‌هاي ميان والدين و فرزندان در شرايط پيدايش مشکلات و مسايلي است که نوجوان نمي‌تواند برخورد صحيحي با آن داشته باشد و راه حل‌هاي منطقي و عملي براي رفع ان بيابد، در نتيجه احساس ناتواني، خشم و عصبانيت در او تقويت و واکنش‌هاي منفي تشديد مي‌شود. تلاش کنيد به آرامي با نوجوان خود در مورد چگونگي حل مشکلات صحبت کنيد.
گام‌هايي براي حل مشکل
گام اول: «تأمل کن، بايد درباره اين موضوع فکر کني.»
گام دوم: «چه راه‌هايي براي رسيدن به هدف وجود دارد؟»
گام سوم: «آيا انتخاب‌هاي بهتري هم مي‌تواني داشته باشي؟»
گام چهارم: «چرا آن را امتحان نمي‌کني؟»
گام پنجم: «تصميم درستي گرفتي! آفرين!»
اين مراحل بسيار مهم هستند، چون هيجانات نوجوان را کاهش و مهارت حل مسئله را افزايش مي‌دهند و جايگزين نزاع برسر قدرت مي‌شوند. اينجاست که عشق و محبت در خانواده ايجاد مي‌شود و ارتباط مؤثر جايگزين ارتباط ناصحيح مي‌شود.
دادن مسئوليت‌پذيري به نوجوان
چگونه نوجوانم را وادار کنم که مسئوليت مشکلات را بپذيرد.
مشکل اين است که بايد شجاعت اين را داشته باشيد که به نوجوانتان فرصت تجربه دوباره را بدهيد، حتي وقتي اشتباه مي‌کند و شکست مي‌خورد. بعضي اوقات او خودش تلاش دوباره‌اي نمي‌کند، چون مي‌داند شما خودتان کنترل امور را به دست گرفته‌ايد و به‌جاي او اقدام خواهيد کرد، بعد گناه را به‌گردن شما مي‌اندازد و سرزنش‌تان مي‌کند، به عنوان مثال: شما را وادار مي‌کند تکاليفش را به جاي او حل کنيد و به غرزدن‌هاي هرروز شما عادت مي‌کند، در حاليکه بايد خودش کارهاي مثبت و وظايفش را انجام دهد. شما بايد او را با پيامدهاي رفتارش مواجه کنيد نه اينکه کارهاي باقيمانده او را خودتان انجام دهيد.
گام‌هايي براي دادن مسئوليت:
گام اول: به نوجوانتان نشان دهيد که مشکلش را مي‌فهميد.
گام دوم: با نشان دادن عشق و حمايت، مسؤوليت حل مشکل را به خودش واگذار کنيد.
گام سوم: به نوجوان بگوييد که شما اطمينان داريد او مي‌تواند کنترل امور را به دست بگيرد و مشکل را به بهترين شکل حل کند.
گام چهارم: به او بگوييد که اگر اين مشکل دوباره پيش بيايد چه خواهيد کرد. بايد نوجوانان را از پيامدهاي رفتارشان آگاه کنيد تا محدوديت‌ها را درک کنند.
مثال:
مشکل: نوجوان به موقع براي رفتن به مدرسه حاضر نمي‌شود. والدين مي‌توانند براي اصلاح اين مشکل به شيوه زير عمل کنند:
بيان مشکل (گام اول): مي‌دانم از «غرزدن»هاي من براي اينکه به موقع بيدار شوي و به مدرسه بروي خسته شده‌اي، من هم از اينکه ترا به مدرسه برسانم و در نتيجه به محل کارم دير برسم خسته شده‌ام.
واگذاري مسئوليت (گام دوم): از اين به‌بعد من براي بيدار کردنت چندين‌بار صدايت نمي‌کنم. به جاي آن يک ساعت زنگ‌دار به تو مي‌دهم.
اعتمادتان را نشان دهيد (گام سوم): مطمئنم که مي‌تواني اين‌کار را انجام دهي، چون براي رفتن به مسافرت مي‌تواني به موقع بيدار شوي.
تعيين پيامدهاي رفتار از سوي والدين (گام چهارم): در صورت دير شدن، من ترا به مدرسه نخواهم رساند و برگه توجيه تأخير براي مدرسه را هم امضاء نخواهم کرد. اگر غيبت کني بايد عقب ماندگي درسي‌ات را روز جمعه جبران کني.
بالا بردن اعتماد به نفس در نوجوانان
1- عقيده نوجوان خود را بپذيريد و حتي اگر مخالف با نظر شما بود، تشويقشان کنيد.
2- بايد عشق و محبت بدون قيد و شرط خود را ابراز کنيد، حتي وقتي بايد رفتارش را اصلاح کند و زندگي کردن با او دشوار باشد.
3- استعداد و توانايي‌هايش را پررنگ و پر اهميت جلوه دهيد؛ براي بسياري از نوجوانان خانواده تنها مکاني است که آن‌ها مي‌توانند شناخته شوند. در توجه کردن و تشويق نمودن بسيار بخشنده باشيد.
4- دوستان درست و نظريات آخرين چيزي است که به‌نظر مي‌رسد دوست داريد که انجام دهيد، يک مکان راحت را براي نوجوان خود فراهم کنيد تا دوستان خود را به خانه بياورد يا در تعطيلات دوستانش را بپذيرد. در آن‌ها ايجاد علاقه و دلبستگي کنيد. به نوجوان خود اطمينان کنيد تا تصميمات خوبي بگيريد.
5- او را در بعضي علايق و سرگرمي‌هاي خود سهيم کنيد، حتي در بعضي از داستان‌هاي جنگي قديمي، خيلي جالب است که تعداد زيادي از نوجوانان دوست دارند داستان‌هايي را راجع به سرگذشت والدين خود بشنوند.
6- زمان‌هايي را به تنهايي با فرزند خود بگذرانيد. همه نوجوانان نياز دارند؛ گاهي با پدر و مادر خود تنها باشند. ممکن است کمي وقت ببرد که واقعاً با شما همراه شوند، فقط به آن‌ها گوش بدهيد، بدون اينکه حرفشان را قطع کنيد يا مخالفتي نشان دهيد.
منابع:
1.پدر، مادر، نوجوان- نويسنده: دان دينک مير/ گري مک‌کي- برگردان: مهدي قراچه‌داغي- چاپ سوم، 1384
2.نوجوان و خانواده- مؤلف: غلامرضا صفري- چاپ دوم، بهار 1384
3.رشد و شخصيت کودک- نويسنده: پاول هنري ماسن ...[و ديگران] مترجم: مهشيد ياسايي- چاپ چهارم، 1383
4.مهارت برقراري ارتباط مؤثر «ويژه والدين»- مؤلف: فرشته موتابي- چاپ دوم، پاييز 1383
5. تربيت سازنده- نويسنده: ليندا هوبرت فورت- ترجمه و تنظيم: دکتر بهنوش دشتي- زهرا شهبازي- چاپ، آذر 1384
منبع : www.javanesalem.ir/خ