ايجاد يک هويت و دست يابي به تعريفي منسجم از خود، مهم ترين جنبه ي رشد رواني- اجتماعي در دوره ي نوجواني است. انتخاب ارزش ها، باورها و هدف هاي زندگي مشخصه هاي اصلي اين هويت را تشکيل مي دهند. هم در طي نوجواني و هم در جواني، يا حتي پس از آن، اين ارزش ها و باورها و هدف ها مورد تجديد نظر قرار مي گيرند اما به هر صورت ضرورت دارد که نوجوان به چنين هويتي دست يابد. هويت نوجوانان با رشد فکر و احساس تنها درباره ي خود همراه است و تمايل قوي نوجوانان براي ساختن هويتي مستقل به جنبه هاي بسيار ديگري از رشد آنان گسترش مي يابد.
احساس تعلق فرهنگي، قضاوت اخلاقي و برداشت مردانه يا زنانه درباره ي خود، احساسات دوستانه يا دشمنانه نسبت به ديگران و چگونگي سازگاري عاطفي با مشکلات زندگي از جمله ي اين جوانب است.اولين روان شناسي که ايجاد هويت را به عنوان مهم ترين پيشرفت شخصيت در دوره ي نوجواني مطرح کرده و آن را گامي حياتي در جهت وصول به بزرگ سالي شادمانه و مولد معرفي نموده است، «اريک اريکسون» است. وي در نظريه ي تکامل رواني- اجتماعي خود رشد را و در تمام مراحل زندگي انسان ادامه دار مي داند و آن را در 8 مرحله معرفي مي کند که در هر يک از اين مراحل انسان با بحران هاي خاصي روبه رو مي شود که دفع يا عدم دفع آن مي تواند بر شخصيت فرد اثر مثبت يا منفي داشته باشد.
اريسکون در پنجمين مرحله از نظريه ي خود به شکل گيري هويت و يا احساس هويت در برابر آشفتگي نقش در نوجوانان اشاره مي کند که اساس و پايه اي براي دست يابي به احساس هماهنگي و وحدت دروني در دوره ي جواني است. اين مرحله مشخص کننده ي حالت فرد در بلوغ است. در اين مرحله پسران و دختران به علت بحران بلوغ و تغييرات جسماني و رواني، بيش تر احساس سرگشتگي، گيجي و عدم تعادل و هم بستگي دروني مي کنند. نوجوان در کشف و تثبيت هويت خود برمي آيد و همواره بر آن مي انديشد. نوجوان با سوالاتي از اين گونه مواجه مي شود: من کي هستم و نقش من در جامعه چيست؟
در کدام قشر از جامعه قرار خواهم گرفت؟
همسر آينده ي من کيست؟
برخي از نوجوانان که به اقليت هاي مذهبي يا نژادي خاص تعلق داشته باشند، با سوالات بيش تري مواجه مي شوند. در واقع شکل گيري هويت خيلي پيش از آغاز نوجواني شروع مي شود. اريکسون نشان داد که نتايج موفقيت آميز مراحل قبلي رشد رواني- اجتماعي راه را براي حل مثبت و موفقيت آميز تعارض هاي رواني دوره ي نوجواني، که وي آن را «شکل گيري هويت در مقابل آشفتگي نقش» ناميده است، هموار مي کند.
به نظر وي، افرادي که با احساس ضعيف «امنيت» به نوجواني مي رسند در يافتن آرمان هايي که به آن تکيه کنند مشکل خواهندداشت. کساني که با مقدار اندکي از «خودمختاري» و «ابتکار عمل» به دوره ي نوجواني مي رسند قادر نيستند به انتخاب و کشف راه مناسب از ميان راه هاي گوناگون زندگي بپردازند. هم چنين، آنان که فاقد احساس و قدرت «پرکاري و سازندگي» هستند نمي توانند شغلي را انتخاب کنند که مناسب علايق و مهارت هايشان باشد.
اگرچه بذر شکل گيري هويت در سال هاي پيش از نوجواني پاشيده شده است اما نوجوانان تا پيش از ورود به اين مرحله نمي توانند خود را به آن مشغول کنند. اريکسون مي گويد نوجوانان خاصه در جوامع پيچيده، يک «بحران هويت» يعني يک دوره ي موقتي از اغتشاش و رنج را در برخورد با راه هاي گوناگون پيش از استقرار ارزش ها و هدف هاي زندگي خود، تجربه مي کنند. در اين دوره است که آنان آن چه را قبلا فکر و احساس مي کرده يا انجام مي داده اند مورد سوال قرار مي دهند. مثلا يک نوجوان ممکن است با خود بگويد «خيلي مطمئن نيستم طرز فکر پدر و مادر درباره ي درس و مدرسه درست باشد.» يا «وقتي بچه بودم هرچه معلمان مي گفتند انجام مي دادم اما حالا فکر مي کنم که راهنمايي هاي آنان درست نبوده است.» نوجواناني که درگير اين گونه سوالات مي شوند و به جست وجوي راه حل مي پردازند و تدريجاً به پاسخ هاي مناسب دست مي يابند هويت رشد يافته اي خواهند داشت. اين گروه از نوجوانان امکان مي يابند که ويژگي هاي کودکي خود را با راه حل هايي که در نوجواني به آن مي رسند درهم بياميزند و ترکيب مناسبي از باورها و افکار و عواطف و رفتار را در خود شکل دهند و به نوعي احساس يگانگي در ايفاي نقش هاي مختلف زندگي خود دست يابند. وقتي که چنين هويتي در نوجواني شکل گرفت در سال هاي جواني و بزرگ سالي نيز متناسب با موقعيت هايي که در زندگي او پيش مي آيد، به صيقل دادن هويت خود خواهد پرداخت و استحکام و برپايي شخصيت خويش را تامين خواهد کرد.
اگر بخواهيم درباره ي اکثر نوجوانان صحبت کنيم، بهتر است به جاي بحران نوجواني از «جست وجوگري و استقلال جويي نوجوان» يا در حالت شديدتر آن، از «ماجراجويي نوجواني» سخن بگوييم. شکل گيري هويت در اکثر نوجوانان تجربه اي است تدريجي و نه چندان پرماجرا. وقتي که ما قدرت پذيرش تفاوت هاي نوجوانان و نسل جديد با عادات قديمي خودمان را نداشته باشيم و يا به عنوان والدين و يا اولياي مدارس انتظار داشته باشيم که افکار و احساسات و رفتار نوجوانان دقيقا به همان گونه باشد که ما مي خواهيم، بديهي است که اين بدفهمي و بي انصافي و چه بسا آشفتگي درون خود را به نام «بحران نوجواني» به بچه هاي ناپخته اي نسبت خواهيم داد که مي خواهند مکانيزم اجتماعي و فضاي رواني اطراف خويش را کشف کنند.
پژوهشگر ديگري به نام مارسيا که از دانشجويان آقاي اريکسون نيز بوده، با به کار گيري مصاحبه هاي باليني توانسته است هويت در نوجواني را به چهار وضعيت تقسيم بندي کند: 1- دست يابي به هويت 2- تعليق هويت 3- هويت زودرس 4- پراکندگي يا اغتشاش هويت.
دست يابي به هويت از ديدگاه مارسيا عموما پس از يک دوره ي تعليق هويت و پس از ارزش يابي دقيق به روش هاي مختلف و با حل مسايل و درگيري هاي انتخاب ارزش ها و باورها و راه و رسم زندگي، براي نوجوانان و جوانان حاصل مي شود. در اين حالت است که پذيرش خود و تعريف مشخص و قطعي از ويژگي ها و خواسته هاي خويش ميسر مي گردد و دريافت فرد از هدف هاي زندگيش حالت واقع بينانه مي گيرد.
نوجوانان و جواناني که در حالت تعليق هويت هستند هنوز نتوانسته اند تصميم روشني براي مسايل اصلي زندگي خود بگيرند. دوره ي تعليق هويت دوره اي است که فرد پيش از پذيرش و دست يابي به تعهد در زمينه ي ارزش ها و باورها به جست وجو و انتخاب از ميان بديل هاي مختلف مشغول است. تعليق هويت در ميان جوانان دانشگاهي رواج بيش تري دارد. آنان معمولا نمي توانند به سادگي به مرحله ي دست يابي به هويت برسند. بيش تر جواناني که وارد دانشگاه نمي شوند در مرحله ي تعليق هويت قرار مي گيرند و به بازنگري و تغيير نگرش هاي خود مي پردازند. برعکس، پسران جواني که از همان آغاز جواني وارد بازار کار مي شوند و هم چنين دختران جواني که زود ازدواج مي کنند زودتر نيز به هويت تثبيت شده اي مي رسند، اين افراد در وضعيت هويت زودرس قرار دارند.
افرادي که دچار هويت زودرس هستند بحراني را تجربه نکرده اند ولي به شغل و ايدئولوژي معيني متعهد هستند که حاصل جست وجوگري خود آنان نيست بلکه به صورت حاضر و آماده از جانب والدين، به آن ها ارايه شده است اين دسته از نوجوانان و جوانان نمي توانند بين اهداف خود و اهداف والدين شان تفاوتي قايل شوند. رابطه ي عاطفي و تبعيت آنان از خانواده به قدري قوي است که به اسارت نزديک تر است تا به رابطه ي دوستانه ي خانواده. برخي از تحقيقات حاکي از آن است که کم تر از نيمي از جواناني که در مرحله ي هويت زودرس يا اغتشاش هويت هستند با تاخيري به مدت يک تا شش سال خود را به مرحله ي تعليق و گاهي به مرحله ي دست يابي هويت مي رسانند.
وضعيت چهارمي که مارسيا درباره ي هويت نوجوانان و جوانان در نظر گرفته اغتشاش هويت مي باشد. افرادي که اغتشاش هويت دارند نه بحراني را تجربه کرده اند و نه تعهدي نسبت به يک شغل، يک فلسفه ي سياسي، يک مذهب و معيارهاي سبک زندگي پيدا کرده اند. پراکندگي يا اغتشاش هويت از نظر رشدي ساده لوحانه ترين وضعيت هويت به حساب مي آيد و معمولا در آغاز نوجواني در افراد مشاهده مي شود. پراکندگي و راکد ماندن طولاني هويت و فقدان رشد بيش تر در اين دوره ممکن است باعث از هم پاشيدگي شخصيت بشود که اين نيز يک نشانه ي تشخيصي آسيب شناسي رواني است.
چگونگي رشد هويت متاثر از عوامل گوناگون است در اين جا به عوامل متعددي مي توان اشاره کرد، عامل شخصيت، عامل خانواده، عامل مدرسه و جامعه ي کوچک و عوامل مربوط به جامعه ي بزرگ. وضعيت هويت با ويژگي هاي شخصيت ارتباط دارد. اين ويژگي ها هم علت و هم معلول رشد هويت به حساب مي آيند. از ميان اين ويژگي ها برخي به خصوص انعطاف پذيري و بازبودن ذهن فرد در برخورد با ارزش ها و باورها حائز اهميت است. نوجوانان و جواناني که تصور مي کنند حقيقت مطلق هميشه دست يافتني است عموما دچار وضعيت هويت زودرس مي شوند و برعکس آنان که فاقد هر گونه اعتمادي به کسب دانش اطمينان بخش هستند عموما دچار تعليق هويت مي شوند. و اما نوجوانان و جواناني که معيارهاي عقلاني را براي تشخيص مناسب و انتخاب راه بهتر به کار مي گيرند معمولا به وضعيت دست يابي به هويت منسجم مي رسند. اما عامل خانواده، در صورتي که خانواده «پايگاه امني» باشد که نوجوانان بتوانند با اطمينان از اين پايگاه به سوي دنياي بزرگ تر پيش بروند رشد هويت تقويت مي شود. نوجواناني که احساس مي کنند به والدين شان دل بسته هستند، اما در عين حال آزادند تا عقايد خودشان را بيان کنند، هويت کسب کرده يا در حالت وقفه هستند.
نوجواناني که از هويت زودرس برخوردارند، معمولا روابط صميمي با والدين دادند، اما از فرصت جدا شدن سالم بي بهره اند و نوجواناني که دچار پراکندگي هويت هستند از کم ترين اربطه ي صميمانه و ارتباط آزاد در خانواده خبر مي دهند. البته مدرسه و جامعه ي کوچک با ارايه ي فرصت هاي غني و گوناگون براي جست وجوگري و اکتشاف مي تواند تاثير مهمي بر رشد هويت نوجوانان بگذارد .
يکي از اين فرق ها ايجاد شرايطي است که نوجوان بتواند شغل دل خواه خود را کشف و براي دست يابي به آن برنامه ريزي و کار کند.
وضعيت جامعه ي بزرگ و زمينه هاي فرهنگي و تاريخي دوره اي که نوجوانان و جوانان با آن سروکار دارند نيز برچگونگي رشد هويت شان تاثير قطعي مي گذارد. در حالي که ارزش هاي مذهبي و سياسي تاثير بيش تري بر چگونگي شکل گيري هويت اکثر نوجوانان و جوانان ما دارد در کشورهاي پيشرفته ي صنعتي ترجيح هاي شغلي و ايفاي نقش جنسي است که بر هويت اغلب نوجوانان و جوانان بيش ترين تاثير را مي گذارد. همين طور، وقتي که مسايل جنگ و انقلاب و درگيري هاي سياسي در جامعه اي مسلط باشد هويت نوجوانان و جوانان نيز متناسب با اين مسايل شکل خاص خود را خواهد گرفت. ساير ارزش هاي مسلط جامعه و فرهنگ نيز در شکل گيري هويت نوجوانان و جوانان ايراني نقش مهمي دارد.
*(دانشجوي کارشناسي علوم تربيتي)
منبع:مجتمع فرهنگي آموزشي علامه طباطبايي(www.atcce.com)
/خ