مقدمه :  با فرا رسيدن تابستان، فرزندان ما پس ازپشت سرگذاشتن يک سال تحصيلي توام با تلاش، درپي آنند که اززمان فراغت تابستاني خود بيش ترين بهره را ببرند. پدران ،مادران ومسئولان تعليم وتربيت نيزبا دغد غه چگونگي گذراندن اوقات فراغت کودکان ونوجوانان بدنبال برنامه ريزي صحيح دراين زمينه هستند.اوقات فراغت پديده اي است که ازيک سومناسب ترين بستربراي رشد وشکوفايي استعدادهاي گوناگون وابعاد مختلف وجود نوجوانان و جوانان به شمارمي آيد وازسويي ديگرمي تواند زمينه سازبسياري ازمشکلات اجتماعي وبزه کاريهاي فردي واجتما عي باشد. بنابراين اگربا آگاهي ودانش با آن روبه رونشويم وبرنامه اي سنجيده ومنظم براي رويارويي با آن نداشته باشيم ،دچارصدمات وضررهاي جبران ناپذيري خواهيم شد.امروزه بيشتروقت جوانان ،به ويژه درفصل تابستان به اوقات فراغت اختصاص مي يابد.طبق استانداردهاي بين المللي ،تعداد روزهاي فراغت کشورهاي ديگردرسال، 80 روزواين رقم در کشور ما 10روز بيشتر،90روزاست.اما بررسيهاي انجام گرفته نشان مي دهد که تنها 61 درصد جوانان ايراني اوقات فراغت خود را کافي مي دانند. با گسترش دامنه اوقات فراغت بايد دستگاهها ونهادهاي متولي براي گذران مناسب اين ايام به فکر برنامه ريزي مناسب براي کودکان وجوانان ونوجوانان باشند.با توجه به اهميت اوقات فراغت درزندگي فرزندانمان وضرورت برنامه ريزي دراين زمينه بسيارحائزاهميت مي باشد.

مفهوم اوقات فراغت

آلن بيرودربحث ازاوقات فراغت ومعناي آن مي نويسيد:فراغت از leislrمصدرقديمي مبدل شده به اسم مصدرواز ريشه لاتيني licerبه معناي مجازي شدن گرفته شده است. اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده ازبارکارنيست،بلکه فعاليتي غيراجباري است.درفرهنگ عميد نيزدرباره تعريف ومعناي اوقات فراغت چنين آمده است: فراغت در فارسي به معني آسودگي وآسايش وآسودگي ازکاروشغل است.درهمه تعاريف برعنصرآزادي واختيارفرد درانتخاب نوع فعاليت درزمان فراغت ونيزلذت بخش وارضا کننده بودن فعاليت تاکيد شده است.دريک جمع بندي کلي از مباحث فوق مي توانيم اوقات فراعت را زماني بدانيم که شخص دراختيارخودش است ومي تواند به کاردلخواه خود بپردازد.

اوقات فراغت وتامين نيازها

گذران اوقات فراغت نيازهايي را درپي دارد که به اختصاربدان اشاره مي شود
1- نيا ز به استراحت ورفع خستگي:انسان ها همه نيازبه استراحت ورفع خستگي دارند.پيوستگي درانجام کارها و نبود زمان کافي براي استراحت وفراغت موجب نزول کيفيت کارونيزپرخاشگري فرد فعال مي گردد.ولي بايد به کودکان ونوجوانان آموخت که زمان استراحت زمان بطالت نيست.بلکه زماني است که فرد به تمرکزاعصاب مي پردازدوحاصل آن افزايش بازده است.بدن وذهن آدمي پس ازمدتي کار ،خود به خود نيازمند استراحت است وبطور طبيعي بدان مي پردازد.پس اوقات فراغت مي تواند چنين نيازي را رفع کند.
2- نيا ز به تفريح: پس ازانجام کاردرطي ايامي خاص ،آدمي نياز داردتا اوقاتي را صرف تفريح کند.نقل مي کنند که حضرت علي (عليه السلام) درروزهاي جمعه به بيرون ازشهرمدينه وبه قصد تفريح مي رفتند.پس الگوهاي ديني جايگاهي براي تفريحات درزندگاني پربارخود درنظرگرفته بودند.گاه درايام فراغت به سفرنيزمي توان رفت وپيامبر(صلي الله عليه و آ?ه و سلم) فرموده اند: سافروا تصحوا. مسافرت کنيد تا سلامت بمانيد.حتي سفرهاي کوتاه به بيرون شهردرروزهاي جمعه وخوردن ناهاردرکناررودخانه وسبزه زارمي تواند تفريحي دل انگيزمحسوب شود.به هرحال بايد ترتيبي اتخاذ نمود که درايام سال کودکان ونوجوانان ازتفريحات سالم برخورداربشوند.درمراکزمشاوره يکي ازمشکلاتي که خانم ها وکودکان و نوجوانان مطرح مي کنند اين است که پدربا داشتن امکانات مالي ازبردن آنها به سفروتفريح امتناع مي کند.بايد دانست که تفريحات موجب انبساط خاطروسلامت رواني مي گردد.
3- سرگرمي و ايجاد تنوع: نيازديگري که دراوقات فراغت رفع مي شود ،نيازکودکان ونوجوانان به سرگرمي وتنوع داشتن است.بخشي ازدرگيريهاي درون منزل که ميان کودکان رخ مي دهد به اين دليل است که آنها بيکارند و وسيله اي براي سرگرمي ندارند.لذا يکي براي ديگري ادا درمي آورد واونيزدرعوض وي را مي زند.اما وقتي هردو داراي سرگرمي خاص باشند ،فرصت کمتري براي ايجاد مزاحمت ودرگيري با يکديگردارند.مسئله تنوع نيزامري مهم است وزندگي بدون تنوع خسته کننده مي باشد .پس تنوع درگذراندن اوقات فراغت باعث ايجاد تنوع درزندگي مي گردد وتنوع مانع پديد آيي افسردگي است.آنچه افسرده ها ازآن گله مند هستند ،نداشتن تنوع درزندگي ويکنواخت شدن آن است .پس با راهنمايي فرزندان به انجام فعاليتهاي متنوع ، زمينه علافه مندي آنان به زندگاني را فراهم آوريم.
4- شکوفايي استعدادهاي شخصي: هريک ازفرزندان ما داراي استعداهايي است .درتعريف استعداد گفته اند که آن توانايي بالقوه اي است که اگردرمحيط مساعدتري قراربگيرد، به شکوفايي مي انجامد.فردي که استعدادهايش به نحو مطلوبي به شکوفايي رسيده باشد به تعبيرمازلو)maslow( به خود شکوفايي دست يافته است.يکي اززمينه هايي که موجب رشد استعدادها را فراهم مي آورد پرداختن به فعاليتهايي است که فرزند دراوقات فراغت انجام مي دهد. از جمله راههايي که مي توان ازطريق آنها مبادرت به شناخت استعدادهاي کودکان ونوجوانان نمود ملاحظه کردن کارهايي است که آنان، با علاقه انجام مي دهند ونيزبه تکرارآن مي پردازند.پس درلحظه هايي که کودکان ونوجوانان خود مايلند به فعاليتي روي آورند ،بهترمي توان به شناخت استعدادها وعلايق آنان پي بردوتمهيدات و امکانات لازم را براي رشد وبالندگي استعدادهايشان فراهم کرد.
5- شکوفايي فردي و اجتماعي: گذران اوقات فراغت بايد به نحوي باشد که زمينه هاي لازم را براي شکوفايي فردي واجتماعي را فراهم آورد.زيرا شکوفا کردن استعداد ها ازاهم وظايف تعليم وتربيت است. وانسان بالنده در تفکرمازلوفردي است که به خود شکوفايي رسيده باشد ويکي ازعواملي که به خود شکوفايي فرد کمک مي کند ،به تعبيرآلن بيرو،گذران اوقات فراغت است.در حين گذران اوقات فراغت که فعاليتي آزاد واختياري است به فرد به دلخواه خود به فعاليتي مي پردازد که استعداد انجام آن را دارد وبه آن فعاليت علاقه مند نيزمي باشد.هرگاه آدمي به فعاليتي بپردازد که هم استعداد آن را دارد وهم بدان علاقه مند است ،قطعا به شکوفايي دربعدفردي مي رسد.
شکوفايي دربعد اجتماعي نيزآن گاه محقق مي گردد که فرد درکنارجمعي به فعاليت مي پردازد وازطريق فراگيري مهارتهاي اجتماعي)social skills(ومهارتهاي زندگي )life skills(به رشد وبالندگي بيشتري دست يابد.
علاوه بر اين با قرارگرفتن درجمع انسانهايي که توان رهبري جمعي را دارند شناخته مي شود وبا به دست گرفتن رهبري جمع ،استعدادهاي رهبري وي به شکوفايي مي رسد وعلاوه برآن استعدادهايي دراورشد مي کند که لازمه آن حضوردراجتماع است ، مانند رشد استعداد کلامي.نتيجه آنکه حاصل گذران اوقات فراغت دست يافتن به شکوفايي فردي وجمعي است.
6- اوقات فراغت و بهداشت رواني: حسن گذران اوقات فراغت تضمين کننده ، سلامت وبهداشت رواني انسان است.اشتغال مستمروبدون وقفه فکري وعملي موجب خستگي جسمي وذهني مي گردد.به گونه اي که فرد به تدريج نشاط وسرزندگي خود را ازد ست مي دهد.درواقع فشارهاي ناشي ازاشتغال ممتد ذهني وجسمي(به خصوص ذهني)نه تنها ممکن است با ازدست رفتن نشاط وتعادل حياتي فرد همراه باشد ،بلکه درمواقعي عا مل مهمي براي بروزبسياري ازاختلالات رواني،همچون نوروزها،افسردگي ها ونارساييهاي جسمي،به ويژه ازنوع بيماريهاي روان تني (سايکوسوماتيک)محسوب مي شود.دراين شرايط برخورداري ازيک برنامه جامع وپيش بيني فرصتي آزاد وفارغ ازکارموظف وبهره بري ازآن ،اولين ومهمترين گام در پيش گيري ازآسيب هاي ذهني وحفظ بهداشت رواني است.
فقدان حداقلي ازاوقات فراغت درزندگي روزمره ،ولوساعتي يا کمترازآن ،باعث افزايش اضطراب يا فشاررواني شده ،زمينه اختلال درقواي حسي وادراکي را فراهم مي آورد وفرد درتفکرمولد وخلاق با مشکل جدي مواجه مي گردد.به طورمسلم،همان طوري که ذکرشد فشارذهني ورواني ناشي ازفعاليتها ومشغله هاي مستمروبي وقفه نه تنها موجب اختلال دربهداشت رواني فرد مي شود بلکه قدرت فراگيري ،ادراک مطالب ونگاه داري ذهني را به حداقل مي رساند. لذا ضروري است که اولياء ومربيان ضمن توجيه کودکان ونوجوانان نسبت به اهميت،ارزش ونقش حياتي اوقات فراغت درچگونگي حسن گذران فرصت هاي آزاد ،آنها را ياري دهند. ازاين رهگذرانتظار مي رود فرصت استفاده مطلوب وبرنامه ريزي شده ازاوقات فراغت به آن دسته ازدانش آموزاني که به عللي دربعضي ازدروس تجديد شده اند نيزداده شود.چه بسا بهره مندي شايسته ازاوقات خوشايند فراغت مانع خستگي ذهني وفشاررواني دا نش آموزان شده ،با فراهم کردن نشاط وسرزندگي که ازشاخصه هاي بهداشت رواني است ، قدرت يادگيري ونگاه داري ذهني در آن ها افزايش مي يابد .بدون شک دربعضي ازموانع علت تجديدي دانش آموزان را بايد دروجود بي نظمي وبي برنامه گي دررفتارتحصيلي آنها جست. به نظرما مسئله فراغت کودکان ،نوجوانان وحتي جوانان ازاهم مسائل قابل بحث درتربيت است.ازيک سو مي تواند عامل رشد وسعادت کودکان به حساب آيد وازسوي ديگرموجب بدبختي فساد وانحطاط آنها، عامل رشد وسعادت است درآن گاه که والدين ومربيان بتوانند به نحوي شايسته درآن برنامه ريزي کنند وازاوقات فراغت اين نسل نيکواستفاده نمايند. طبعا عامل بد بختي وفساد است درآن هنگام که آنان به پناه خود رها شوند ودرخانه ومدرسه عامل سرگرمي واشتغالي برايشان نبا شد. اين مسئله دامن گير همه خانواده ها و همه گروه ها و موسساتي است که به نحوي با کودکان و نوجوانان و جوانان سروکاردارند. به منظورتحقق نيازهاي ايام فراغت ، پيشنهادهاي زيرعرضه مي گردد تا راهنماي عمل برنامه ريزان اجتماعي وخانواده ها واقع شود.
تاسيس فرهنگسرا ها وورزشگاه ها ي متعدد وتشکيل انواع گروه هاي اجتماعي، تفريحي ، ورزشي،هنري وادبي،چنين اقدامي پيامدهايي ازجمله موارد زيررا به دنبال دارد:
1- نظم ومحتوا به اوقات فراغت بخشيده مي شود.
2-ايجاد روابط گروهي وفراهم نمودن محيط تعامل اجتماعي ،وجود هنجارها و دستورالعمل هاي اجتماعي،وعرضه کنترل اجتماعي نظارت شده گروه براعضاء سبب مي شود که اوقات فراغت به وقت اشتغال ، وبي برنامگي به ايفاي نقش درگروه تبديل گردد.
3- ايفاي نقش درگروههاي اجتماعي ، تفريحي وورزشي سبب بروزاستعدادهاي هنري،ادبي،و...مي شود.

ايجاد تنوع درامکانات عرضه شده

افزايش قدرت انتخاب افراد هردوجنس براي نحوه گذراندن اوقات فراغت به گونه اي که هرنوع سليقه وعلاقه اي را تحت پوشش قراردهد ،باعث رشد شخصيت وتکامل فکروانديشه افراد مي شود.

آگاهي دادن به مردم درباره مفهوم وکارکرد اوقات فراغت

تغييرنگرش مردم دراين جهت که اوقات فراغت صرفا استراحت کردن وبدون فعاليت کردن نيست.پيامد چنين نگرشي گاهي به مرزگريزازواقعيات زندگي نيزکشيده مي شود.
حال آنکه اگرتعطيلات را بخشي ازفرآيند تربيت بدانيم ازاين فرصت بايد به صورت برنامه ريزي شده استفاده نمائيم. دراين زمينه کميته هاي فرهنگي ،هنري وهمه مراکزي که به نحوي درپرکردن اوقات فراغت دانش آموزان دست اندرکارند بايد به شناسايي استعدادها وعلائق آنها پرداخته ،براي به حداکثررساندن استفاده ازاين ايام برنامه ريزي کنند. به ويژه که بسياري از اين دانش آموزان همراه با پايان سال تحصيلي با مشکل گذراندن اوقات فراغت مواجه مي شوند ؛زيرا هيچ برنامه خاص ومشخصي براي اين ايام ندارند.

رهنمود هاي عملي براي والدين

برنامه ريزي والدين براي اين ايام بايدبا مشورت ونظرخود فرزندان صورت بگيرد نه فقط با اعمال نظروالدين،زيرا درغيراين صورت مهمترين مشخصه مفهوم اوقات فراغت نبود الزام کمرنگ مي شود ودرنتيجه کارکردهاي مطرح شده جايگاه خود را ازدست مي دهند.آنچه دراين زمينه اهميت دارد ،توجه دادن والدين با اين امر است که آنها بايد همواره نقش راهنما داشته ،فرزندان را با توجه به علائق شان درجهت رشد وپرورش استعدادهايشان ياري کنند. ازآنجا که بسياري ازخانواده ها ،توان استفاده ازامکانات عرضه شده ،همچون کلاسها و اردوهاي مختلف تفريحي وآموزشي را ندارند ،راهکارهاي زيرمي تواند بهره وري فرزندان آنان را ازاين ايام تا حدودي افزايش دهد.
1- امکا ن معاشرت فرزندانتان را با دوستان قابل اعتماد، آنها فراهم سازيد.براي اطمينان بيشترتوصيه مي شود به نحوي با خانواده آنها ارتباطي هرچند اندک برقرارنماييد.
2-کتابهاي متناسب با علائق آنان تهيه کنيد.
3-امکا ن استفاده ازکتابخانه را براي آنان فراهم نماييد.
4- وقت بيشتري را به فرزندانتان اختصاص دهيد تا درنتيجه ارتباط متقابل ،شناخت متقابل شما ازهمديگرتوسعه يابد.
5-بخشي ازکارهاي منزل را بنا به انتخاب فرزندان به آنها واگذار نمايد. شما اي مادرعزيزمي توانيد برنامه هاي مفيد وسازنده براي فرزندانتان تدارک ببينيد .شما مي توانيد درامورخانه از آنها کمک بگيريد،شما مي توانيد آنها را درانجام امورمنزل شرکت دهيد، بچه ها همه به کارکردن علاقه مند هستنداما نمي خواهند کاربراي آنها الزام واجبارداشته باشد،نمي خواهند که کاربراي آنها تکليف باشد.کسي که هرشب نشسته و يک ديکته نوشته که فردا صبح به معلم تحويل دهد ديگرحاضرنيست اکنون که مدرسه تعطيل شده است يک کارموظف انجام دهد.شما کاررا به عنوان پاداش يک کارخوب به آن رجوع کنيد.
6- امکانات تهيه کارهاي دستي ارزان قيمت را درمنزل فراهم کنيد وخود نيزراهنمايي آنان را عهده دارشويد. بطورقطع شما نيز راهکارهاي خلاقانه ديگري را مي توانيد به اين فهرست اضافه نمايد.
*(کارشناس علوم تربيتي)
منبع:روزنامه رسالت
/س