نام پدرش يوسف و نام مادرش رئيسه بود. نام جدش «ذکي» و نام جد اعلايش «مويد» بوده است. به روايتي زادگاه نظامي شهر گنجه (واقع در جمهوري آذربايجان کنوني) بوده‌است اگر چه برخي منابع نيز او را اهل تفرش (در استان مرکزي ايران) دانسته‌اند.از جمله? دلايل تفرشي دانستن او اين بيت از اشعار خود او در اقبالنامه مي‌باشد:
به تفرش دهي هست «تا» نامِ او
نظامي از آنجا شده نامجو
ادعاي تفرشي بودن نظامي با شعري از شيخ بهايي نيز تقويت شده‌است. آنجا که درباره? او مي‌گويد:
ز اهل تفرش است آن گوهر پاک
ولي در گنجه چون گنج است در خاک
اين موضوع با تکيه بر اينکه پدرش زاده? تفرش و مادرش نيز کرد ايراني بوده‌است تقويت شده‌است.وي در سنين کم يتيم شد و دايي‌اش، بزرگش نمود.
نظامي سه بار ازدواج کرد . همسر نخستش آفاق ، کنيزي بود که فخرالدين بهرامشاه حاکم دربند به عنوان هديه‌اي برايش فرستاده بود. آفاق اولين و محبوبترين زن نظامي بود . تنها پسر نظامي، محمد از آفاق بود. وقتي نظامي سرودن خسرو و شيرين را به پايان رساند آفاق از دنيا رفت . در آن زمان مح مد هفت سال بيشتر نداشت.
عجيب است که دو همسر ديگر نظامي نيز در سنين جواني فوت کردند و مرگ هر کدام پس از اتمام يکي از آثار او اتفاق مي‌افتاد.
او سفر کوتاهي به دعوت قزل ارسلان (581-587) به يکي از نواحي نزديک گنجه کرد، او در گنجه باقي ماند تا در سال 602 در همين شهر در سن شصت و سه سالگي درگذشت و به خاک سپرده شد. بعضي درگذشت او را بين سالهاي 599 تا 602 و عمرش را شصت و سه سال و شش ماه نوشته‌اند.
خمسه يا پنج گنج نظامي شامل:
مخزن‌الاسرار
هفت پيکر
خسرو و شيرين
اسکندرنامه مشتمل بر اقبالنامه و شرفنامه
ليلي و مجنون مي باشد.
متن کتاب " خسرو و شيرين " /خ