يكى از وظايف مبتديان در يادگيرى شطرنج آشنايى با قدرت مستقل مهره هاست. بدون آشنايى با قدرت مهره ها نمى توان قضاوت درستى در هنگام تعويض مهره ها داشت و دريافت كه كدام تعويض مقرون به صرفه است.

يكى از متداولترين و ساده ترين روشهاى ارزيابى مهره ها قرار دادن پياده به عنوان يك واحد نيرو و ارزيابى ساير مهره ها بر اساس آن است:
سه پياده = اسب يا فيل,
پنج پياده= رخ
نهپياده= وزير
البته به سختى ميتوانيم براى مهره شاه ارزش گذارى كنيم، چون يك عامل تعيين كننده در شطرنج مهره شاه است و با سقوط آن بازى به پايان مى رسد.
ارزش نسبى مهره ها پيچيده تر از آن است كه گفته شد. ارزش عددى و حسابى مهره ها به تنهايى نمى تواند ميزان ارزشيابى باشد.
بازيكن مبتدى ممكن است تا مدتى با اين سيستم ساده حسابى كنار بيايد، ولى بازيكن پيشرفته به خوبى مى داند كه اين سيستم در بسيارى از مواقع نمى تواند به صورت كامل كاربرد داشته باشد.مثلاً يك سوار سبك و دو پياده ارزشى معادل يك رخ دارند، يعنى 5=2+3.
در اينجا مقايسه كاملاً درست است، اما دو فيل در مقابل رخ و يك پياده گرچه از نظر ارزش حسابى معادل است ولى در عمل قدرت و تاثيرشان فرق دارد. يا سه سوار سبك تقريباً ارزشى برابر با دو رخ دارند، در صورتى كه در جدول ارزش نيروها ارزش دو رخ بيشتر است.اين نوع ارزشيابى جنبه انتزاعى دارد و نميتواند در هر مورد مشخصى صادق باشد. اين ارزشيابى حد متوسطى براى بسيارى از وضعيتها مى تواند باشد ولى نمى تواند به عنوان يك اصل پابرجا در هر وضعيتى كاربرد داشته باشد.
ارزش مهره ها نسبى است و با ويژگى هر پوزيسيون رابطه مستقيم دارد. سوارهاى سبك اغلب از نظر ارزش در طول بازى متغييرند.در جريان بازى، نوسانهاى بسيار در ارزش نسبى مهره ها به وجود مى آيد.مثلاً قدرت يك رخ بيشتر از يك سوار سبك است، ولى بعضى از اوقات اسب مستقر در يك پايگاه مركزى همپاى يك رخ مىشود.به نمودار يك توجه كنيد

نمودار يك

در اينجا اگر رخ سفيد ميتوانست در عمليات عليه شاه سياه شركت كند برترى با او بود، ولى چه از طريق a3 و چه از مسير f1
اينكار انجام پذير نيست.
A) 1.Ra3 e4!
2.R×a6 Nf3
3.Ra3 e3!
4.Rb3 e2
و سياه بازى را مى برد.
B) 1.Rd1 Nf3
2.Rf1 e4
3.Rd1 e3
با وضع برنده براى سياه.
مى بينيم كه اسب مستقر در خانه d4 با رخ سفيد مقابله ميكند، و چون سياه به ازاى از دست دادن تفاوت پياده اضافى دارد مىتوانيم بگوييم كه سياه وضع بهترى دارد .
قدرت وزير نيز در جريان بازى تغييرات گوناگون مى يابد. معمولاً ما وزير را معادل يك رخ و يك سوار سبك و دو پياده
مى دانيم، ولى موقعيتهاى وجود دارد كه وزير با يك رخ و سوار سبك و پياده قابل مقابله نيست و ارزش كمترى پيدا مى كند. پوزيسيون نمودار 2 اين مسئله را به خوبى نشان مى دهد

نمودار دو

اين پوزيسيون بعد از حركت نوزدهم سياه در بازى نايدروف ـ راگوزين در سال 1948 در مسابقات قهرمانى جهان حاصل شد. سياه وزيرش را در ازاى رخ و اسب و پياده قربانى داده است. اكثر صاحب نظران حاضر در آن مسابقه وضع سفيد را بهتر مى دانستند . از نظر كمى سفيد صاحب برترى است و. وضعيت او كاملاً محكم است فقط نقطه b2 كمى ضعيف است كه موقتى به نظر مى آيد. اما ادامه بعدى نشان داد كه سياه قربانى وزير را به خوبى محاسبه كرده است و وزير سفيد به مدت بيست حركت در يك نقطه به صورت غير فعال باقى خواهد ماند. ممكن است سوال شود كه چرا يك وزير به فيل و رخ برترى دارد؟ حركت وزير تركيبى است از حركت رخ و فيل، ولى اين تركيب حركت به وسيله وزير بهتر به عمل در مى آيد.تحرك بسيار وزير آنرا به صورت ابزار كارآمدى براى حمله در مى آورد، ولى اين مسئله زمانى كه رخ و فيل همكارى كامل داشته و به خوبى در مكانهاى مناست استقرار يافته باشند فرق مى كند. تئورى آخر بازى نشان مى دهد كه گاهى وزير نمى تواند حتى از يك رخ و پياده ببرد (زمانى كه در موقعيت عالى دفاعى قرار داشته و همكارى كامل بين آنها برقرار باشد). در بازى حاضر اين همكارى به وجه شايان توجهى بين سوارهاى سبك سياه وجود دارد و به وزير سفيد امكان نمى دهند كه هدف مناسبى براى حمله پيدا كند.
20.Bd2 Ne4
21.Be3 Nd6

در مقابله سوارهاى سبك با وزير، خيلى مهم است كه از امكان ايجاد ضعفهاى تاكتيكى اجتناب كنيم و هدفى براى حمله به وزير ندهيم. در اين بازى استقرار اسبها در خانه d6,c6 بسيارحايزاهميت است .اسبها كليه خانه هاى مهم مركزى را زير نظرمىگيرند و اسب d6 تهديد استقرار در خانه c4 و به دست آوردن برترى دو فيل را دارد هم چنين نيم نگاهى به خانه f5 دارد كه با استقرار در آن پايگاهى بسيار نيرومند خواهد داشت.
22.Rc1 Nf5
23.Bf4 Bd5
24.Bc4 B×c4
25.R×c4 e5
26.Bg5?

شتياق سفيد براى ساده كردن بازى و استفاده از برترى كمى قابل درك است، ولى اين ارزيابى بسيار خوش باوررانه است و به زودى پوزيسيونش فرو مى پاشد.قربانى تفاوت كه در اينجا به وسيله استاد بزرگ اسميسلوف پيشنهاد شده آخرين شانس سفيد است :
26.R×c6 b×c6,27.B×e5
كه سياه دو رخ در مقابل وزير خواهد داشت ولى پياده هاى ضعيف سياه هدف خوبى براى وزير سفيد هستند و امكاناتى براى تساوى به او مى دهند.
26… ٌ Rd1+
27.Kh2 h6
28.Rc1 Rd7
29.Be3 e4
30.Ne1 Ra-d8
31.Bc5 Be5
32. g3 Rd2
33.Rc2 B×g3+
34.Kg2 Be5

سياه در اينجا از ادامه زير كه به زيان وى بود اجتناب مى ورزد:
34…… B×f2,35.B×f2 e3,36.Dc3! e×f2,37.R×D2 f×e1=D,38.R×d8+,
و سفيد بازى را مى برد
35.Kf1 R×c2
36.N×c2 Rd1+
37.Ke2 Rb1
38. b4 Rb2
39.Kd2 Bf6
40.B×a7 e5
41.Da4 Nf3+

سفيد بازى را واگذار كرد،چون پس از
44.Kd2 Nf3+,45.Ke2 Nd6,46.Dd7 Ng1+.,47.Ke3 Rd1
يا بايد وزير بدهد يا در شبكه ماتى گرفتار خواهد شد.
حال به نوع ديگرى از مبادله نيرو توجه كنيد. به عنوان يك قاعده، سه سوار سبك كمى از وزير قوى ترند.استثنا زمانى به وجود مىآيد كه وزير بتواند به وضعيت حريف نفوذ كند و پياده هاى او را مورد حمله قرار دهد و . سوارهاى سبك در موقعيت هاى دفاعى غير فعال وانفعالى قرار گيرند اگر صاحب سوارهاى سبك بتواند به وضع خود استحكام ببخشد مهره هايش صاحب نيرو وقدرت مىشود و ميتوانند حمله متمركزى را پى ريزى كنند
نمودار 3 وضعيتى را نشان مى دهد كه در آن سوارهاى سبك سفيد نسبت به وزير سياه برترى دارند

نمودار سه

دليل برترى سفيد فقدان امكانات فعالانه در نزد سياه است. علاوه بر آن ضعفهايى كه با حركات g6,b6 به وجود آمده اند بر وضعيت بازى تاثير دارند.بايد توجه كرد كه در اين پوزيسيون پياده d4 ايزوله سفيد به هيچ وجه ضعيف نيست و بر خلاف ظاهر، نقش سودمندى در متوقف كردن پياده هاى سياه در هر دو جناح دارد.
نوع ديگرى از كشمكش نيروها، مبارزه دو رخ عليه وزير است.در اين حالتها غالباً برترى با دو رخ است و طرفى كه وزير دارد بايد پياده اضافى داشته باشد تا بتوانند با دو رخ مقابله كند.
قدرت دو رخ زمانى بهتر خواهد بود كه به طور متحد در عرض هفت و هشت نفوذ كرده باشند يا در ستونهاى باز به عمل بپردازند.اينجاست كه قدرت محدود وزير به عنوان يك مهره دفاعى نمايان مى گردد.بهترين وضعيت براى وزير هنگامى است كه به پياده هاى ضعيف حمله ور شود يا به موقعيت تضعيف شده شاه حريف نفوذ كند.
اگر سوار سبكى با وزير همكارى داشته باشد، در پوزيسيونهاى باز، فيل و وزير در مقابل دو رخ و اسب شانسهاى بهترى دارد تا وزير تنها در مقابل دو رخ.

نمودار چهار

نمودار 4 اين حالت را بهتر نشان مى دهد.در اينجا به دلايل متعدد برترى با سياه است. امكان حمله به نقاط ضعيف f2<,b4
،متصل نبودن رخهاى سفيد به يكديگر و عدم امكان فورى نفوذ در عرض 7 و 8 سياه به علت نياز به دفاع از نقاط ضعيف ياد شده، و عدم امكان استقرار دايمى اسب در پايگاه نيرومند d5
منبع:فدراسيون شطرنج جمهوري اسلامي ايران
/س