منازعه فيل عليه اسب يكى از جالب ترين مسائل استراژى شطرنج است . در قرن نوزدهم جمعى از صاحب نظران (از جمله تاراش) را عقيده بر اين بود كه فيل به علت قدرت دورزنى برتر از اسب است.بعضى ديگر به علت خاصيت تصاحب همه خانه ها، اسب را بهتر مى دانستند. از اين دو نظريه متفاوت، اصطلاح تفاوت كوچك به وجود آمد كه معنى آن برترى فيل بر اسب است.در زمان حاضر اعتقادات جزمى از اين دست نادرست است و فقط با ارزيابى مشخصات هر وضعيت مستقل و ساختمان خاص پياده اى مى توان گفت كدام يك بهتر است.
خاصيت دورزنى فيل زمانى بيشتر نمايان مى شود كه پوزيسيون باز باشد و پياده هاى متحرك در جناحهاى مخالف وجود داشته باشد . زمانى تاثير فيل چشمگير است كه پياده هاى حريف در خانه هاى همرنگ فيل قرار داشته باشند.اسب زمانى با قدرت عمل مىكند كه وضعيت بسته باشد، چون به علت قدرت ويژه مانور مى تواند نقاطى را براى استقرار يا حمله در اختيار بگيرد. البته يكى از ويژگيهاى لازم براى عملكرد سودمند اسب در اختيار داشتن پايگاههاى عملياتى است كه قدرت عمل آن را به مراتب افزايش مي دهد.

برترى فيل بر اسب

نمودارهاى 1 و 2 و3 برترى فيل نسبت به اسب را نشان مى دهد.

(1)

(2)

در اين وضعيتها بازيكن صاحب فيل موفق مى شود كه بازى را به نفع خود خاتمه دهد.
مثلا در دياگرام نمودار 2 بازى چنين ادامه يافت:
1.kf1 b5
2.ke1 Bb2
3.a4 b×a4
4.b×a4 kc6
(4…..kb6 5.kd2 ka5? 6.kc2)
5.kd2 kc5
6.Nc3 kb4
7.Nb5 a5!
8.Nd6 k×a4
9.kc2 Be5
10.N×f7 B×h2
11.Nd8 e5
و سياه بازى را مى برد.
معمولاً در وضعيتهايى مانند نمودار 1 و 2، زمانى كه پياده ها در هر دو جناح متحرك باشند، فيل برتر است.
فقط يك برترى كوچك اضافى، مانند شاه فعال توان قوا را به هم مى زند و بازى را به برد مى رساند.
پوزيسيونهايى كه پياده هاى حريف در خانه هاى همرنگ فيل باشند نيز براى فيل بسيار مساعد است، مانند پوزيسيون نمودار 3 سفيد در اينجا به پياده هاى جناح شاه سياه با كمك طرح h4-h5 حمله مى كند و در عين حال از جناح وزير خود هم دفاع مى نمايد.

(3)

حركت كند اسب سياه موجب مى شود كه اسب فقط در يك جناح دست به عمل بزند.
برترى اسب بر فيل
در نمودارهاى 4 و 5 و6 اسب برتر از فيل است و به پيروزى مى رسد.

(4)

(5)

(6)

مثلاً بازى در نمودار 4 چنين ادامه يافت.
1.Ne1 Ba1
2.Nf3 Bd4
3.Nh4+ kf6
4.kh5 Bb2
5.Nf5 Bc1
6.Nh6 Bb2
7.Ng4+ ke3
8.kg6 Bc1
9.Nh6 Bd2
10.Nf7 Bf4
11.Ng5+! kd6
12.kf6
و سفيد بازى را مى برد.
هر سه وضعيت مذكور بسته يا نيمه بسته هستند و فيل قادر به يافتن هدفى براى حمله نيست، در صورتى كه اسب از آزادى عمل بيشترى برخوردار است و همين قابليت موجب برد مى شود. از مثالهاى كه بيان شد مى توان اصل مهمى را در مقايسه فيل با اسب نتيجه گرفت.
كسى كه فيل دارد بايد سعى كند پياده ها در خانه هاى همرنگ فيل كند و همزمان با مانورهاى مناسب اسب ضعفهايى را ايجاد و به آنها حمله نمايد.
منبع: فدراسيون شطرنج جمهوري اسلامي ايران
/س