"و مريم ابنت عمران التي احصنت فرجها فنفخنا فيه من روحنا..."
اين آيه عطف است به جمله"امرأت فرعون"، و تقديرش اين است که: "و ضرب الله مثلا للذين امنوا مريم... ـ خداوند مريم را مثل زده براي کساني که ايمان آوردهاند...".
در خصوص مريم (ع) ميبينيم که به نام مبارکش تصريح نموده، ولي در باره همسر فرعون چنين کاري نکرد، اصولا در قرآن کريم جز مريم نام هيچ زني برده نشده، تنها آن جناب است که در حدود بيست و چند سوره و در سي و چند آيه نام او را برده است.
"التي احصنت فرجها فنفخنا فيه من روحنا" ـ در اين قسمت از آيه مريم را به خاطر عفتش ميستايد، و ستايش مريم (ع) در قرآن کريم مکرر آمده، و شايد اين به خاطر رفتار ناپسندي باشد که يهوديان نسبت به آن جناب روا داشته، و تهمتي باشد که ايشان به وي زدند، و قرآن کريم در حکايت آن ميفرمايد: "و قولهم علي مريم بهتانا عظيما" (1) و در سوره انبياء هم نظير اين قصه آمده ميفرمايد: "و التي احصنت فرجها فنفخنا فيها " (2).
"و صدقت بکلمات ربها" ـ يعني مريم کلمات پروردگار خود را که به قول بعضي (3)
همان وحي انبيا باشد، تصديق کرد.بعضي (4) ديگر گفتهاند: مراد از کلمات خداي تعالي در اينجا وعده و تهديد و امر و نهي خداست.ولي اين وجه درست نيست، زيرا بنا بر اين، ديگر احتياج نبود نام کتب خدا را ببرد، چون کتب آسماني همان وعده و وعيد و امر و نهي است.
"و کتبه" ـ منظور از کتب خداي تعالي همان کتبي است که شرايع خداي تعالي در آن است، شرايعي که از آسمان نازل شده، مانند کتاب تورات و انجيل، و اصطلاح قرآن هم در کتب آسماني همين است، و شايد منظور از تصديق کلمات پروردگارش و تصديق کتب خداي تعالي اين باشد که مريم (ع) صديقه بوده، همچنان که در آيه زير فرموده: "ما المسيح بن مريم الا رسول قد خلت من قبله الرسل و امه صديقة" (5).
"و کانت من القانتين" ـ يعني مريم از زمره مردمي بود که مطيع خدا و خاضع در برابر اويند، و دائما بر اين حال هستند، و اگر مريم (ع) را با اينکه زن بود، فردي از قانتين خواند با اينکه کلمه مذکور جمع مذکر است، بدين جهت بود که بيشتر قانتين مردان هستند.
مؤيد اينکه قنوت به اين معنا است اين است که قنوت به همين معنا در آيهاي ديگر، در خصوص مريم (ع) آمده، آنجا که ملائکه به حکايت قرآن کريم مريم را ندا داده ميگويند: "يا مريم اقنتي لربک و اسجدي و ارکعي مع الراکعين" (6).
ولي بعضي (7) از مفسرين احتمال دادهاند مراد از قانتين خصوص قوم و قبيله خود مريم باشد، چون آن جناب از خاندان و از بيتي به وجود آمد که عموما اهل صلاح و طاعت بودند.
ولي اين احتمال بعيد است، اولا به خاطر وجهي که قبلا ذکر کرديم، و ثانيا به خاطر اينکه آيه شريفه در مقام تعريض به دو تن از زنان رسول خدا (ص) است، و در چنين مقامي مناسب آن است که منظور از قانتين عموم اهل طاعت و خضوع براي خدا باشد.
بحث روايتي
در تفسير برهان از شرف الدين نجفي، و او بدون ذکر سند از امام صادق (ع) روايت کرده که در شان نزول آيه شريفه"ضرب الله مثلا للذين کفروا امرأت نوح و امرأت لوط..."فرموده: اين مثل را خداي تعالي براي عايشه و حفصه زده، که عليه رسول خدا (ص) و در دشمني با آن جناب دست به دست هم داده، سر او را فاش کردند (8).
و در مجمع البيان از ابو موسي از رسول خدا (ص) روايت کرده که فرمود: از مردان، بسياري به حد کمال رسيدند، ولي از زنان به جز چهار نفر به حد کمال نرسيدند، اول آسيه دختر مزاحم همسر فرعون، و دوم مريم دختر عمران، و سوم خديجه دختر خويلد، و چهارم فاطمه دختر محمد (ص) بودند (9).
و در الدر المنثور است که احمد و طبراني و حاکم، (وي حديث را صحيح دانسته)، از ابن عباس روايت کردهاند که گفت: رسول خدا (ص) فرموده: افضل زنان اهل بهشت، خديجه دختر خويلد، و فاطمه دختر محمد (ص)، و مريم دختر عمران، و آسيه دختر مزاحم همسر فرعون است، و در فضيلت او همين بس که خداي تعالي داستانش را در قرآن براي ما ذکر کرده که گفت: "رب ابن لي عندک بيتا في الجنة" (10).
و در همان کتاب آمده که طبراني از سعد بن جناده روايت کرده که گفت: رسول خدا (ص) فرمود : خداي تعالي مريم دختر عمران و همسر فرعون و خواهر موسي را در بهشت به ازدواج من در آورد (11).
پينوشتها:
1) و بهتان بزرگي که به مريم زدند، سوره نساء، آيه .156
2) و به ياد آور زني را که دامان خود را از آلودگي به بيعفتي پاک نگهداشت و ما از روح خود در او دميديم.سوره انبياء، آيه .91
3 و 4) روح المعاني، ج 28، ص .164
5) مسيح پسر مريم غير از فرستادهاي نبود، فرستادهاي که قبل از او هم فرستادگاني بودند و مادرش صديقه و راستگو بود.سوره مائده، آيه .75
6) اي مريم! براي پروردگارت قنوت و سجده کن، و با راکعان رکوع کن.سوره آل عمران، آيه .43
7) تفسير قرطبي، ج 18، ص .204
8) تفسير برهان، ج 4، ص .358
9) تفسير مجمع البيان، ج 10، ص .320
10 و 11) الدر المنثور، ج 6، ص .246
منبع: ترجمه تفسير الميزان، ج 19/خ