بازي شطرنج در سطحي که بازيکنان بتوانند بخوبي آن را فرا بگيرند و و براي پيروزي در آن قادر باشند حرکات مختلف ممکن در صفحه را در زماني محدود بررسي و پيش بيني نمايند و طرح و نقشه بريزند مستلزم داشتن هوشي خوب و قدرت تمرکز طولاني و ضمنا" مطالعات جانبي روش هاي مختلف بازي است. از اين روي اين بازي جزو رشته هاي ورزشي است و فدراسيون شطرنج در اين زمينه فعاليت مي کند.
بازيکنان رده بالاي شطرنج قادرند با چشمان بسته اين بازي را حتي بصورت همزمان در مقابل چندين نفر انجام دهند نمونه وطني آن بازي چشم بسته احسان قائم مقامي استاد بزرگ شطرنج ايران در مقابل ده نفر از بازيکنان خوب در دي ماه سال 84 است که نتيجه آن 5/9 بر 5/0 به نفع ايشان بوده است.
اما غرض از اين نوشته ذکر اين مطلب است که نابينايان هم مي توانند اين رشته را فرا بگيرند و در مسابقات حتي جهاني شرکت نمايند. در زير مجموعه فدراسيون شطرنج ايران شطرنج نابينايان نيزفعال بوده و مسابقات رسمي در اين زمينه برگزار و نفرات برتر به مسابقات جهاني اعزام مي شوند.
همه فوايدي که در بازي شطرنج براي افراد بينا متصور است مانند افزايش توان ذهني? تقويت تمرکز و قدرت تجزيه تحليل و طراحي و نقشه ريزي براي پيروزي و از همه مهم تر لذت بردن از يک بازي فکري و بسياري فوايد ديگر که ازويژگيهاي شطرنج است براي نابينايان هم وجود دارد .
اينجانب زماني که در دوران دانشجوئي در کلينيک نابينايان مشغول کارآموزي بودم در طول يک ترم که هفته اي دو بار به آن کلينيک مي رفتيم موفق شدم به سه نفر از نابينايان شطرنج آموزش دهم که در پايان دو نفر که وضعيت بهتري داشتند با هم بازي مي کردند .( اين يکي از خاطرات خوب و به ياد ماندني ام از دوران دانشجوئي است(
البته ماهيت بازي چشم بسته با شطرنج نابينايان متفاوت است چون نابينايان مي توانند با استفاده از حس لامسه تفاوت دو رنگ و شکل و موقعيت مهره ها را در صفحه شطرنج تشخيص دهند در حاليکه در شطرنج چشم بسته شطرنج باز اجازه ندارد ازحس لامسه کمک بگيرد و تنها بايد ازقدرت تجسم و نگهداري ذهني استفاده نمايد.
شطرنج نابينايان ويژگيهاي خاصي دارد مثلا روي سر مهره هاي سياه دگمه اي وجود دارد که روي مهره هاي سفيد نيست. يا در هر خانه سوراخي وجود دارد که مهره در آن محکم مي شود تا با لمس از جايش خارج نشود. همچنين مقررات خاصي براي نابينايان وجود دارد که مي توانيد در سايت فدراسيون شطرنج آنها راببينيد.
به همه خانواده هائي که داراي کودک نابينا هستند توصيه مي کنم براي آموزش اين بازي زيبا و مفرح و تقويت کننده فعاليت هوشيارانه ذهن اقدام کنند و اثرات مثبت آن را خودشان ببيند.
مرکز روزانه آموزش و توانبخشي مهديه همدان
جلال جوادي

مقررات بازى نا بينايان ومعلولان بينايى

1. مديران مسابقات بايد اختيار داشته باشند كه مقررات زير را با شرايط محل تطبيق دهند.در مسابقات شطرنج ميان بازيكنان بينا و بازيكنان معلول بينايى ( قانوناً نابينا) هر يك از طرفين مى توانند استفاده از دو صفحه را تقاضا كند ، به اين صورت كه بازيكن بينا از صفحه متعارف و بازيكن معلول از صفحه مخصوص استفاده كند.صفحه مخصوص بايد شرايط زير را داشته باشد:
الف . حداقل 20×20 سانتى متر
ب. خانه هاى سياه اندكى برآمده
ج.يك سوراخ حايل در هر خانه
د. هر مهره داراى ميخى در قسمت زيرين كه در سوراخ حايل فرو مى رود
ه. مهره ها از نوع استنتن ، و مهره هاى سياه با علامت مخصوص
2. قواعد زير بر بازى حاكم است:
1. حركتها بايد به طور واضح اعلام و توسط حريف تكرار و در صفحه او اجرا شوند. براى وضوح هر چه بيشتر در اعلام حركت، استفاده از نامهاى زير به جاى حروف متناظر آنها پيشنهاد مى شود كه نمادگذارى جبرى آنها عبارت است از:
A-آنا Bـ بلا Cـ سزار Dـ داويد Eـ اوا Fـ فليكس
Gـ گوستاو Hـ هكتور
عرضها از طرف سفيد به طرف سياه با عددهاى آلمانى:
1ـ آينس 2ـ تسواى 3ـدراى 4ـ فير 5ـ فونف 6ـزكس 7ـزيبن 8ـآخت
قلعه رفتن با (( لانگه رودشاده ))( لفظ آلمانى براى قلعه بزرگ ) و (( كورتسه رودشاده)) ( لفظ آلمانى براى قلعه كوچك) اعلام مى شود.
نام مهره ها عبارت است از كونيگ (شاه )، دامه ( وزير)، تورم (رخ )، لويفر(فيل)، اشپرينگر(اسب) ، باوئر(پياده).
2. در صفحه بازيكن معلول بينايى ، مهره هنگامى ((لمس شده)) تلقى مى شود كه از سوراخ حايل بيرون آورده شده باشد.
3. حركت را هنگامى بايد (( انجام شده)) تلقى كرد كه
(الف) در صورت گرفتن ، مهره گرفته شده ، از صفحه بازيكنى كه نوبت اوست برداشته شده باشد؛
(ب) مهرهاى در يك سوراخ حايل ديگر قرار گرفته باشد؛
(ج) حركت اعلام شده باشد.
فقط در اين هنگام ساعت حريف را بايد به كار انداخت .
در بندهاى 2و3 ، در مورد بازيكن بينا مقررات متعارف اعتبار دارد .
4. استفاده از ساعت شطرنج مخصوص معلولان بينايى مجاز است . اين ساعت بايد ويژگيهاى زير را داشته باشد:
(الف) صفحه اى با عقربه هاى محكم ، كه در آن هر پنج دقيقه با يك نقطه و هر پانزده دقيقه با دو نقطه برآمده مشخص شده باشد.
(ب) پرچمى كه بتوان به سادگى آن را لمس كرد . بايد مراقب بود كه پرچم طورى قرار گيرد كه بازيكن بتواند عقربه دقيقه شمار را در پنج دقيقه آخر يك ساعت كامل لمس كند.
5. بازيكن معلول بينايى بايد حركتها را به صورت بريل ، يا به خط معمولى ،ثبت كند يا آنها را روى نوارضبط كند.
6. هر گونه لغزش كلامى در اعلام حركت را بايد بلافاصله و قبل از به كار افتادن ساعت حريف ، تصحيح كرد.
7. اگر در حين بازى ، پوزيسيونهاى متفاوتى در دو صفحه پديد آيد ، بايد به كمك شخص كنترل كننده و با مراجعه به ثبت حركات هر دو بازيكن ، پوزيسيونها را تصحيح كرد . اگر ثبت هر دو بازيكن مطابقت داشته باشد ، بازيكنى كه حركت را درست ثبت كرده اما غلط انجام داده است بايد پوزيسيون خود را تصحيح كند تا با حركت مشخص شده در برگه ثبت حركات مطابقت يابد.
8. اگر پوزيسيونهاى متفاوتى در دو صفحه پديد آيد و برگه هاى ثبت نيز فرق داشته باشند،بازى را بايد حركت به حركت عقب كشيد تا به جايى رسيد كه دو برگه ثبت مطابقت دارند، و شخص كنترل كننده بايد ساعتها را نيز مطابق آن مجدداً تنظيم كند.
9. بازيكن معلول بينايى حق دارد از دستيارى استفاده كند كه هريك يا همه وظايف زير به عهده او باشد:
(الف) اجراى حركت هر يك از دو بازيكن بر صفحه حريف
(ب) اعلام حركتهاى هر دو بازيكن
(ج) ثبت حركتهاى بازيكن معلول بينايى و به كار انداختن ساعت حريف او ( با توجه به بند 3 (ج)
(د) آگاه كردن بازيكن معلول بينايى از تعداد حركات كامل شده و زمان مصرف شده هر دو بازيكن ، فقط در صورتى كه خود بازيكن تقاضا كند.
(ه). طرح ادعا در مورد نتيجه بازى در مواقعى كه حد زمان سپرى شده باشد و مطلع كردن شخص كنترل كننده به هنگامى كه بازيكن بينا يكى ازمهره هاى خود را لمس كرده باشد.
(و) اجراى تشريفات ضرورى در صورتى كه بازى ناتمام بماند.
اگر بازيكن معلول بينايى از دستيار استفاده نكند، بازيكن بينا در صورت تمايل مى تواند از دستيارى استفاده كند كه وظايف مذكور در بندهاى 9 (الف) و 9 (ب) را انجام دهد.
منبع:فدراسيون شطرنج جمهوري اسلامي ايران
/خ