مد و مدگرايي پديده اي است که کمابيش در ميان همهى اقشار جامعه وجود دارد، اما دراين ميان، جوانان و نوجوانان بيش از ديگران به «مد» اهميت مي دهند و «مدگرا» هستند. امروزه جوانان با گسترش وسايل ارتباط جمعي و فناوري هاي جديد رايانه اي، ارتباطات گسترده اي با جوامع و فرهنگ هاي گوناگون يافته اند و موقعيت آنها در شناخت و فهم ارزش ها، باورها و انتخاب هنجارهاي مطلوب، پيچيده تر و مشکل تر شده است و چه بسا زمينه هاي موجود، باعث شده تا جوانان و نوجوانان به رفتارها و هنجارهاي متضاد با ارزش هاي جامعهى خويش رو آورند. يک روز مانتوهاي بلند و روز ديگر مانتوهاي کوتاه، يک روز آرايش موي سر به سبک آلماني و روز ديگر موهاي بلند واصلاح نشده، زماني شلوارهاي با پاچهى گشاد که روي زمين کشيده مي شود، و زماني ديگر، شلوارهاي تنگ و کوتاه، مد مي شوند. اگر از اين همه افرادي که عادت کرده اند رفتار و نوع و سبک لباسشان را طبق آخرين مدهاي رايج تنظيم کنند، بپرسيد که به چه علت اين کار را کرده اند، يا مثلاً اين آرم و کلمهى روي لباس آنها چه کارکردي دارد، به سختي بتوان پاسخ متقاعد کننده اي شنيد، جز آن که: «خب، قشنگه!»، «براي اين که مده!»، «همه مي کنند!» و ...
اين پاسخ ها گرچه سطحي به نظر مي رسند، اما در يک تحليل روان شناختي نشان دهندهى نوعي از «تعلّق گروهي»، «نوجويي»، «تنوّع طلبي» و گرايش جوانان به «امروزي شدن» است و کاملاً يک پديدهى طبيعي و نابهنجار در جهت ارضاي اين نيازها محسوب مي شود؛ (1) اما از آن جا که هماره کالاي مد شده، شيوه هاي رفتاري، هنجاري و ارزش هاي خاصي در بين جوانان و نوجوانان رونق و شيوع مي يابد و مد، عاملي مي شود براي انتقال هنجار و ارزشي از جامعه اي به جامعه اي ديگر، بررسي زمينه ها و پيامدهاي مدگرايي، يکي از موضوعات مهم در جامعهى ما محسوب مي شود که اين نوشتار، نگاهي است گذرا به همين موضوع.
تعريف مد و مدگرايي
«مد»ها الگوهاي فرهنگي اي هستند که توسط بخشي از جامعه، پذيرفته مي شوند و داراي يک دورهى زماني نسبتا ًکوتاه اند سپس فراموش مي شوند. (2) بنابراين، «مدگرايي» آن است که فرد، سبک لباس پوشيدن و طرز زندگي و رفتار خود را طبق آخرين الگوها تنظيم کند و به محض آن که الگوي جديدي در جامعه رواج يافت، از آن يکي پيروي نمايد. (3)
گسترهى مد
گسترهى مد به اندازهى گسترهى زندگي انسان است و تمامي شئونات آن را در بر مي گيرد. تغييرات مدگونه، در: علوم و فنون نظريه ها، گرايش به جنبه هاي مختلف علمي، الگوهاي تربيتي، سبک منش و رفتار، پوشش، آرايش، محيط آرايي و ... قابل تسرّي است.
پوشاک و آرايش، شاخص کالاي مد شونده
با وجود آن که مد و مدگرايي کل گسترهى زندگي اجتماعي را در بر مي گيرد، پوشاک و سبک و شيوهى آرايش، شاخص ترين کالاي مد شونده محسوب مي شود.
عوامل و زمينه هاي مدگرايي
در يک نگاه کلّي و جامع نگر، مدگرايي را مي توان ناشي از عوامل و زير ساخت هاي تاريخي، اقتصادي، اجتماعي، و فرهنگي و روان شناختي دانست.
ريشه هاي تاريخي مدگرايي به سال هاي بسيار دور بر مي گردد. با نگاهي به تاريخ ايران، در عصر سلطنت فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه که پاي ايرانيان به فرنگ باز شد، تا عصر رضا شاه که دورهى حسّاسي را در تاريخ ايران رقم زد، فصل متفاوتي در مدگرايي ايرانيان گشوده شد. از آن زمان که رضا شاه با سلطهى سياسي بر کشور، نحوه و شکل لباس پوشيدن مردم ايران را تغيير داد، تاکنون، مدهاي مختلف در ايران (و بخصوص در بين قشر جوان)، رايج گرديده است.
مدگرايي و غرب گرايي
گرچه مدگرايي و غرب گرايي دو مفهوم جدا از هم و داراي تعاريف متمايز از يکديگرند، اما سير تحولات تاريخي- اجتماعي در ايران به گونه اي سرنوشت اين دو مفهوم را با هم گره زده است که هرگاه سخن از مدگرايي به ميان مي آيد، مفهوم غرب گرايي نيز به ذهن، تبادر مي کند، زيرا پس از رشد تکنولوژي در اروپا، سنّت ها مورد انتقاد قرار گرفت و جامعه به تدريج، انديشه ها، طرز زندگي و نوع لباس را تغيير داد.
همين طور در ايران و کشورهايي نظير آن، رشد صنعت در رأس شعارها قرار گرفت و خيلي زودتر از آن، نوع تفکر، طرز زندگي و آداب لباس پوشيدن، دستخوش تغيير شد.
ميل به اروپايي شدن در جامعهى ايراني باعث شد که به جاي بازسازي و نوسازي چارچوب اقتصادي-اجتماعي جامعهى خود، به نماها و نمادها و ظواهر صنعتي شدن توجه کنند که مهم ترين نماي اروپايي شدن، پوشيدن لباس هاي اروپايي و ترويج مدهاي غربي به شمار مي رفت.
ايرانيان بر اين باور شدند که بايد خود و فرهنگشان را اروپايي کنند، تا بدين ترتيب از ضعف و عقب ماندگي رهايي يافته، در رديف کشورهاي پيش رفته قرار گيرند.
بنابراين «مدگرايي» و «غرب گرايي» در ايران، در يک بستر فکري و دوشادوش هم رشد کرده اند. در حال حاضر نيز بيشترين مدهايي که در جامعه و بخصوص در بين جوانان رايج مي شود، برگرفتته از الگوهاي غربي با همان انگيزه است.
مد و مدرنيسم
مد و مدگرايي را مي توان از جهتي مولود مدرنيسم دانست؛ زيرا مدرنيسم، نگاه نو به عالم و آدم است؛ نگاه و شناختي که برخاسته از زيستن در «اکنون» و گسستن از «گذشته» است و صريحاً با مفهوم سنّت (tradition) در تقابل مي افتد. «مدرنيته» که شکل عينيت يافتهى فرهنگ مدرن است همراه و همزاد با گذر از گذشته به حال، نوآوري، تجدّد و سليقه و مد است. از اين رو مدرنيته همواره خود را در ستيز و چالش با کهنگي، رکود، قدمت و سنّت و پيروي از هنجارهاي پايدار قرار مي دهد و کشش و تمايل آن به سوي تجدّد و نوآوري در فرهنگ و ارزش هاي اجتماعي است. بنابراين، مدگرايي و نوآوري در تفکر و رفتار (به معناي رايج آن) به عنوان نماد و انديشهى مدرنيسم قلمداد مي شود (4) و از آن جا که جوامع غربي موطن و مظهر مدرنيته و مدرنيسم بوده اند، فرايند مدرنيزاسيون (مدرن سازي) و اشاعهى طرح ها و مدهاي نو، در واقع با غربي سازي و غرب گرايي کاملاً هم افق و بلکه معادل خواهد بود، و اين، خود مي تواند از زاويهى ديگر، رابطهى مدگرايي و غرب گرايي را نشان دهد.
عوامل و زمينه هاي روان شناختي مدگرايي در جوانان
علاوه بر زير ساخت هاي تاريخي و اجتماعي، مدگرايي در بين جوانان از يک سري اصول و سازه هاي روان شناختي نيز تبعيت مي کند و با انگيزه ها و نيازهاي چندي در ارتباط است.
1. تنوع طلبي و نوگرايي
جواني، فصل تازه اي در زندگي و سرآغاز ورود انسان به جهان پرشور و رنگارنگ است که غرايز طبيعي در شکل دهي آن، نقش اصلي را بر عهده دارند. استقلال طلبي، تنوّع دوستي، هيجان خواهي، نقد گذشته و نوگرايي از جمله ويژگي هاي دوران جواني است که به شدّت، تمايل به امروزي شدن و نوگرايي به درجات مختلف در هر نوجوان وجود دارد و گواه نياز وي به شکستن قالب هاي موجود، فاصله گرفتن از هنجارهاي پيشين و رسيدن به هويتي متمايز از کساني که پيش از او بوده اند و همچنين گرايش به فاصله گرفتن از والدين است. اين نياز، زماني که نمود بيروني به خود مي گيرد و در رفتار جوان منعکس مي شود، به صورت مدگرايي ظاهر مي گردد.
2. مدگرايي و همانند سازي
همانند سازي در مکتب روان تحليلگري به فرايندي ناهشيار اطلاق مي شود که فرد، طي آن، ويژگي ها (نگرش ها و الگوهاي رفتاري)ي فرد ديگري را براي خود سرمشق قرار ميدهد و با تقليد از نگرش ها و ويژگي رفتاري وي احساس مي کند که مقداري از قدرت و کفايت او را نيز به دست آورده است. (5)
منبع اصلي همانند سازي در دوران کودکي والدين هستند؛ زيرا کودک، اولين و بيشترين برخورد را در زندگي با والدين خود دارد؛ اما در دوران نوجواني که فرد از والدينش فاصله مي گيرد، الگوهايي را که خود را با آنها شبيه کرده است، از دست الگوهاي ديگر، يعني از طريق همانند سازي هاي جديد با ديگري، پر شود.
به اعتقاد روانشناسان، همين خلأ و احساس ناامني ناشي از آن باعث مي شود که نوجوان در مسير خود به راه حل هايي متوسّل شود که اين راه حل ها از طريق همانند سازي با شخصيت هايي است که الگوي نوجوان قرار مي گيرند. اين شخصيت ها مي توانند شخصيت هاي معروف گذشته، هنر پيشه هاي سينما، نوازندگان و آوازخوانان، و يا گروه هاي مختلفي مانند «هيپي»ها باشند و فرد، خود را از نظر ظاهري شبيه آنها ساخته، در شيوهى لباس پوشيدن و طرز رفتار با آنان همانندسازي کند. به محض اين که يک هنرمند يا ورزشکار لباسي را بپوشد و در صحنه اي ظاهر شود، جوانان با وي همانند سازي نموده، سعي مي کنند به عنوان مد، آن را در جامعه طرح کنند.
3. رقابت و چشم و همچشمي با ديگران
انگيزهى رقابت و چشم و همچشمي با ديگران، از ديگر عوامل پيروي از مد در بين جوانان و نوجوانان محسوب مي شود. اين انگيزه، در همهى افراد وجود دارد و به گونه هاي مختلف بروز مي کند. رقابت اگر در زمينه هاي مثبت جهت داده شود، باعث پيشرفت و رشد و تکامل معنوي فردي مي شود؛ اما اگر جهتگيري آن به سوي امور مادّي و مدپرستي باشد و فرد، سعي کند از لحاظ ظاهري (ومثلاً در سبک و شيوهى لباس پوشيدن) از ديگران عقب نماند، سرانجام خوبي نخواهد داشت. (6)
4. مدگرايي و التزام ناشي از دوستي
يکي از عوامل پيروي از مد در بين جوانان و نوجوانان، ترس و نگراني از مجازات هاي خصوصاً غير رسمي از سوي دوستان است. لذا تحقير و تمسخر، پوزخند زدن و متلک گفتن اطرافيان و ترس از آن، باعث مي شود که جوانان و نوجوانان از مدهاي رايج پيروي کنند.
5. مدگرايي و جلب توجه ديگران
افرادي هستند که با تعويض و تغيير هر روزهى لباس و آرايش خود و خريدن لباس هاي گران قيمت و مد روز، درصدد جلب توجه ديگران برمي آيند. استفاده از لباس هاي چسبناک و برّاق و رنگارنگ، جوراب هايي شبيه تو ماهيگري، کفش هايي با پاشنه هاي خيلي بلند، آرايش تندي با رنگ هاي غير طبيعي و .. (که بيش از همه در بين جوانان و بخصوص دختران رايج است)، باعث جلب توجه ديگران شده، نگاه هايي را به خود معطوف مي دارد.
6. مدگرايي و تشخيص طلبي
برتري جويي و تشخّص طلبي از ديگر عوامل پيدايش مد در بين جوانان است. افرادي که خود را برتر از ديگران و مربوط به قشر مرفّه جامعه مي دانند، سعي مي کنند اين برتري را در گويش، لباس پوشيدن، محيط آرايي و سبک آرايش و زيور آلات خود نشان دهند و لذا مدهاي جديد را مطرح مي کنند.
تورشتاين وبلن (veblen Thorstein) مد را وسيله اي براي اين که افراد، نشان دهند ثروتمند و با شخصيت و يا داراي انديشه اي خاص هستند، مي داند؛ (7) لذا به محض اين که مدي در جامعه گسترده شد، اشراف زادگان و ثروتمندان به سراغ اين مد جديد مي روند؛ زيرا مد قديمي ديگر آنها را از طبقات ديگر جامعه متمايز نمي کند.
نقش توليد کنندگان در اشاعهى مد
شرکت هاي توليدي از طرق روان سنجي و شناخت روحيات افراد جامعه و با توجه به همين روحيهى نوگرايي و ميل به امروزي شدن در جوانان، هر روز، يک فرم شلوار، پيراهن، کفش، کلاه، عينک، آباژور، کاغذ ديواري، گوشي تلفن و... را عرضه مي کنند و اندک تغييري از جانب آنها، يک مد جديد مي شود و حتّي گاهي براي آن که کالاي توليدي شان زودتر در جامعه مد شود، از يک فرد مشهور (مثل يک هنرمند سينما يا ورزشکار)، با اعطاي مبلغ زيادي پول، مي خواهند که براي يک بار هم که شده، از آن کالاي جديد استفاده کند و در فيلم يا صحنهى تلويزيون، ظاهر شود.
يکي از دلايل عمده اي که توليد کنندگان و طرّاحان خارجي توانسته اند در سطح جهاني براي خود، جايي باز کنند و مد آفريني داشته باشند، آشنايي آنها با مباني روان شناختي «تأثيرگذاري» و به کارگيري روش ها و اصول فنّي مناسب در کار است، در حالي که توليد کنندگان داخلي و محدود، معمولاً به الگوبرداري و تقليد از آنها مي پردازند و به نحوي مدهاي غربي را در جامعه ترويج مي کنند.
رسانه ها و ترويج مد
شبکه هاي تلويزيوني، مطبوعات و پايگاه هاي فعّال اينترنتي، انواع مدهاي جديد را تبليغ مي کنند و از اين طريق، زمينه را براي گرايش خانواده ها و بخصوص جوانان به سوي مدهاي نو مهيا مي سازند.
اسلام، مدگرايي و امروزي شدن
حال، اين سؤال مطرح است که مدگرايي، تجدّد و امروزي شدن، تا چه اندازه مطلوب است؟ و نظر اسلام در اين زمينه چيست؟ در يک نگاه کلي، اسلام با همه نوع مد، مخالف نيست. اسلام، امروزي شدن و نوگرايي در سبک و شيوهى لباس پوشيدن را نيز به صورت کلّي پذيرفته است. آنچه اسلام با آن مخالف است، پشت پا زدن به ارزش ها (مثل: پوشش شرعي، پرهيز از اسراف، و ...)، رعايت نکردن اخلاق اجتماعي، آزادي مطلق در روابط دختر و پسر، و همانند سازي با بيگانگان است. حال اگر اين پديده هاي انحرافي در قالب مد به خود جوانان داده شوند و ميل فطري «نوگرايي» و نياز «امروز شدن» به لجنزار انحرافات سوق يابد، اسلام با آن مخالف است.
پس مدهاي خوب داريم و مدهاي بد! امروزي شدن نيز همين گونه است. گاه، امروزي شدن، رابطهى انسان را با گذشته اش (که همان سابقهى تاريخي و هويت فرهنگي اوست)، قطع مي کند و گاه در امتداد ديروز و با حفظ تعلّقات انسان به سنّت ها و نوع ارزش هاي پيشين است. اسلام با اين نوع تجدّد و امروزي شدن که در راستاي ارزش ها و با حفظ اصول و مباني اعتقادي باشد، هيچ گاه مخالف نيست.
آسيب شناسي مدگرايي جوانان
مدگرايي، گرچه ريشه در نيازهاي طبيعي جوانان دارد و برخاسته از روحيهى نوگرايي جوانان است، اما به لحاظ آن که مدها و مدل ها نمايانگر علايق و ارزش هاي مسلّط يک زمان و يک قشر خاص اند و افزون بر آن، مي بينيم که امروزه جوانان ما از مدهايي (چون: رپ، هوي متال، و ...) پيروي مي کنند و ناخواسته به هنجارهايي رو مي آورند که چه بسا با فرهنگ و ارزش هاي اجتماعي ما در تضاد است، پس مي توان گفت که مدگرايي در جامعهى تا حدود زيادي کارکرد منفي به خود گرفته است و پيامدهاي آن، به شدّت، جوانان ما را تهديد مي کند. لذا بحث از آسيب شناسي مدگرايي ضرورت مي يابد.
پيامدهاي منفي مدگرايي
با توجه به اين که بيشتر مدهاي رايج در بين جوانان و نوجوانان برگرفته از الگوهاي بيگانه و غير خودي است، مي توان گفت که مدگرايي به معناي جديد آن، نوعي از خودبيگانگي و تقليد از فرهنگ غربي را القا مي کند، تا آن جا که الآن بعضي از جوان ها از نوک پا تا فرق سرشان غربي است و حتّي وقتي نگاه مي کني، مي بيني کلمات يا جملاتي بر روي لباس يا داشبورد ماشين يا آينه و کمد شخصي يا در ورودي مغازه شان نوشته شده که کم تر ارتباطي با زندگي شخصي يا آرمان ها وعلايق فردي آنها دارد و گاه حتّي معناي آن را نيز به درستي نمي دانند و شايد اگر بدانند، موجب شگفتي، خنده يا ناراحتي شان بشود، عباراتي مثل: «ما پسران شيطانيم»، «گروه لجن!»، «سفيد، اما آشغال»، «گروه سياهان بوگندو!»، «زيبايي کثيف»، «عشق نشئه»، «گناه تا مرگ»، «بوسه بر صندلي الکتريکي» و ...
اين، چيزي است که از مدگرايي يا مدپرستي جوانان امروز ما به چشم مي آيد؛ چيزي که شايد بتوان گفت تا حدّي زيادي، ناشي از تقليد کورکورانه و غفلت از خويش است؛ چرا که کلمات و عبارات بالا، شعارهايي آخرين مدهاي شخصيتي اي است که غربي ها به جوانان جهان تقديم کرده اند، در حالي که جوان امروز ما، نگاه خاص خودش، شخصيت خودش و حتي مشکلات خودش را دارد!
تقليد هر روزه از آخرين مدهاي رايج در جهان غرب، به چه معناست، جز: از خودبيگانگي، بحران هويت، تزلزل شخصيت، وابستگي اقتصادي، احساس حقارت و ...؟ از همه دردناک تر، اين است که بسياري از رفتارها و هنجارهايي که امروزه به عنوان مد در جامعهى ما مطرح است و از سوي عده اي تبليغ هم مي شود، با اصول اخلاقي و ارزش هاي فرهنگي جامعهى ما به هيچ وجه همخواني ندارد. روابط بي قيد و شرط دختر و پسر، عدم رعايت پوشش اسلامي، آرايش مو و صورت صرفاً به قصد جلب توجه (مثلاً به سبک جنس مخالف و يا به سبک هاي بسيار پيچيده و وقتگير)، آرايش مو به سبک جوانان منحرف غربي (مثلاً به سبک همجنس گرايان)، به کارگيري وسايل تزئيني غير متعارف (مثلاً حلقهى بيني براي دختران و حلقهى گوش و انگشتر طلا براي پسران ) و ... همه به نحوي شخصيت جوان مدگراي امروزي را به نمايش مي گذارند؛ مدهايي که به اتلاف وقت و انرژي و قابليت هاي فکري و سرمايه هاي مادّي جوانان و خانواده مي انجامند و شايد بتوان گفت که هيچ سهم و نقشي در نو شدن و امروزي شدن جوان و جامعه ندارند!
فرهنگ خودي، اصلي ترين ضابطهى مدگرايي و امروزي شدن
فرهنگ و ارزش هاي اجتماعي از اساسي ترين عناصر يک نظام اجتماعي هستند که پايهى ارزيابي ما را از پديده هاي اطرافمان تشکيل مي دهند و در واقع، رفتار ما را نسبت به آنها تنظيم مي کنند. بنابراين، در پذيرش يا عدم پذيرش الگوها و مدهايي که در جامعه رواج مي يابند، ابتدا بايد رابطهى آنها را با نظام ارزشي حاکم بر جامعه و اصول و مباني مورد قبول آن مردم، مورد ارزيابي قرار داد و ميزان همگرايي يا واگرايي آنها را از يکديگر سنجيد.
به عنوان نمونه، مدهاي لباس، اگر در عين جذّابيت و امروزي بودن، برخاسته از فرهنگ خودي باشند و با اصول و مباني اعتقادي و اخلاقي جامعه ما تعارض نداشته باشند، نشانهى خلاقيت و نوآوري جوانان ما بوده، هويت فرهنگي آنان را به نمايش مي گذارند. بنابراين، بايد تدابيري سنجيده شود تا مدها و مدل ها، هم نياز به تنوع طلبي و نوجويي و ميل به امروزي شدن جوانان را تأمين کنند و هم جوانان ما از پيامدهاي منفي مدگرايي، در امان بمانند. (8)
نکتهى آخر
همهى ما به خوبي مي دانيم که پيروي از الگوها و مدهاي غربي و پوشيدن لباس هاي با آرم خارجي يا تقليد از مدل موي سرفلان فوتباليست، نمي تواند به ما شخصيت اعطا کند و موجب پيشرفت و ترقّي ما گردد. عوامل اصلي موفقيت در تمامي زمينه ها، خودباوري (اعتماد به نفس) و پايبندي به اصول اعتقادي و ارزش هاي اخلاقي است. تا زماني که علم و دانش در وجود ما شکوفا نگردد و زيرساخت هاي شخصيت ما مبتني بر الگوهاي فرهنگ اصيل اين مرز و بوم، شکل نگيرد، آرايش ظاهر و تقليد از مدها و الگوهاي ديگران، جز بحران هويت و دور شدن از اصالت فرهنگي خويشتن، نتيجه اي در پي نخواهد داشت.
پس بياييد يک بار ديگر در رفتارمان تجديد نظر کنيم و اصالت هاي فرهنگي مان را در پرتو جذابيت هاي دروغين فرهنگ بيگانه از دست ندهيم.
همان گونه که ميل به امروزي شدن و مدگرايي (که از ويژگي هاي دوران جواني است)، ناخواسته ما را به پيروي از الگوهاي بيگانه مي کشاند، غرور و احراز هويت نيز به همين دورهى سني اختصاص دارد. چه خوب است غرور ملي و غيرت ديني را در خويش تقويت کنيم و ميل به امروزي شدن و مدگرايي را با الهام گرفتن از آموزه هاي تمدّن ساز اسلام و فرهنگ غني اسلامي- ايراني خويش و متناسب با هويت فرهنگي خود، به فعليت برسانيم.
پي نوشت:
1. براي مطالعهى بيشتر ر.ک به: روانشناسي رشد، وندر زندن، ترجمه: حمزه گنجي، انتشارات بعثت، 1376، بخش سوم.
2. در آمدي بر تئوري ها و مدل هاي تغييرات اجتماعي، احمد رضا غروي زاد، تهران: جهاد دانشگاهي، 1373، ص 196.
3. لغت نامه، علي اکبر دهخدا، ج 12، ص 18115.
4. براي مطالعه بيشتر ر. ک به: درآمد بر مکاتب و انديشه هاي معاصر فرهنگ واژه ها، عبدالرسول بيات و همکاران، مؤسسه انديشه و فرهنگ ديني، 1381.
5. زمينهى روانشناسي، ريتا اتکينسون، ترجمه: محمد تقي براهني و همکاران، ج 1، تهران: رشد، 1375، ص 158.
6. براي مطالعه بيشتر، ر.ک به: آناتومي جامعه، فرامرز رفيع پور، تهران: شرکت سهامي انتشار، 1378، بخش 7 و 8.
Veblenu, Thorstein (1911). the theory of the leisure class. new york. p 73.7
8. انتشار سه نشريهى ويژه مد در ايران (که هم زمان به مباحث نظري و نمونه هاي ايراني مد مي پردازند)، شايد بتواند گام نخست در اين زمينه باشد: ماهنامهى طرح و مد (ويژهى لباس، محيط و تزيينات)، ماهنامهى لوتوس (ويژهى مدهاي ايراني لباس) و ماهنامهى آرايه(ويژهى محيط آرايي و تزيينات داخلي). (حديث زندگي)
منبع: نشريهى حديث زندگي/خ