ورد به دنياى ذهن و خلاقيت، در حقيقت نگاهى به اوجگاه هنرنمايى خداوند، در موجودى به نام انسان است. خداوند حكيم در خلقت انسان، هنرهايى رقم زده است كه گاه توسط پزشكان و گاه توسط كاوش‏گران روان و هنرمندان، كشف و عرضه و مورد اشاره و تحليل قرار گرفته است.دنياى ذهن از اين مقوله‏هاست؛ قابل رؤيت نيست؛ ولى قابل توصيف، تحليل و شناسايى است و دنياى علم و كاروان انديشه بشرى، بعد از ايجاد رشته‏هاى متعدد و متنوع، به آن دست يازيده كه يكى از اين عوالم و دانش‏هاى جديد، دنياى روان‏شناسى است. سعى شده است تا در اين مقاله، به اين بحث پرداخته شود.
17
هوش و قواى ذهنى از هوش كلامى شروع مى‏شود و تا هوش طبيعى گسترش مى‏يابد.
فردى به نام گاردنر (1683 تا 2002م.) مطالعات وسيعى بر روى هوش انجام داد و ديگران نيز روى نظريه او كار كرده‏اند.
او معتقد به وجود هشت نوع هوش است كه در ذيل با اين هشت هوش و حتى مشاغلى كه اين هوش‏ها در آنها نقطه قوت است (نه قطعيت و حتميت) آشنا مى‏شويم.
18

1- هوش و مهارت‏هاى كلامى‏

اين هوش و قواى ذهنى، شامل توانايى تفكر كلامى و استفاده از زبان براى بيان منظورهاست؛
يعنى افرادى كه بتوانند از كلام، در گستره وسيعى، جهت تبيين مقاصد و استدلالات خود استفاده نمايند. كلام، تراوشات ذهنى را به اصوات تبديل مى‏كند و بسيارى از متكلمان هم زيبا مى‏گويند؛ هم زيبا مى‏نويسند و هم زيبا تحليل مى‏كنند.
19
از صدرالدين شيرازى (فيلسوف متأخر اسلامى) سؤال شد كه تفاوت پيامبران و فيلسوفان چيست؟
او جواب داد «پيامبر آن كسى است كه با كشتى وحى، انسان‏ها را از يك طرف اقيانوس ناآرام زندگى و حيات، به طرف ديگر مى‏برد و فيلسوف و دانشمند تلاش دارد تا به واسطه نيرو و قواى ذهنى و فكرى خود مردم را تنها از يك طرف ساحل به طرف ديگر ساحل برساند».1
20
افراد نمونه اول در مشاغل مختلفى مانند: مؤلفان، روزنامه‏نگاران، سخنوران، مبلغان دينى، سخنرانان پرشور و حتى مدرسان و استادان موفق در ارتباط كلامى وجود دارند.
گاهى حتى در بين كم سوادان پيرامون ما نيز چنين افرادى يافت مى‏شوند كه قدرت كلامى فوق العاده‏اى دارند.
21

2- هوش و مهارت رياضى‏

اين گونه افراد، داراى قدرت و توانايى انجام عمليات رياضى‏اند. اين مهارت به استدلال و درك روابط عددى و منطق اعداد، اشكال، فضاى هندسى و رياضى ذهنى منتهى مى‏شود.
دقت، سرعت، درك‏هاى فراشناختى و استدلال هندسى و رياضى در اين افراد بسيار بالاست.
مشاغل مورد توجه و يا مناسب اين افراد، عبارتند از: مهندسى، حسابدارى، دانشمندى و نظريه‏پردازى.
22

3- هوش و مهارت فضايى‏

افرادى كه داراى مهارت فضايى‏اند، كسانى هستند كه توانايى تفكر سه بعدى را دارند. از اين رو به خوبى در تحصيل موقعيت يا شرايط فيزيكى و فضايى، پشت تركيب‏ها را مى‏بينند. مشاغلى مورد توجه يا مناسب اين افراد، عبارتند از: معمارى، نقاشى، ملوانى و....
23

4- هوش و مهارت بدنى - جنبشى‏

اين افراد داراى روحيه جنبشى و عدم سكون و تحرك زياد و دستكارى اشيا و ابزار و محيط فيزيكى پيرامون خود مى‏باشند و اصطلاحاً با ابزار و وسايل فيزيكى پيرامون مأنوس مى‏باشند و داراى تبحر جسمى‏اند.
مشاغل مورد علاقه و مناسب اين افراد عبارتند از: جراحى، صنعت گرى، هنرهاى زيبا و تئاترهاى پرتحرك و ورزش.
24

5- هوش موسيقيايى‏

اين دسته از افراد نسبت به اصوات و صداها و زير و بم بودن آهنگ‏ها حساس هستند. ريتم و تن صداها را مى‏شناسند و دقت فوق العاده‏اى در تشخيص صداهاى مختلط دارند.
مشاغل و حرفه‏هاى گرايشى يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: آهنگ سازى، موسيقى، نكته‏سنجى و نقادى.
25

6- هوش و مهارت ميان فردى

اين رشته از افراد، توانايى بالايى در درك ديگران، تيپ‏شناسى، قرائت ذهن از حالات و سكنات افراد و ايجاد ارتباط و تعامل مثبت و مؤثر با ديگران را دارند و حتى در زندگى خصوصى و زناشويى موفق ظاهر مى‏شوند و در تربيت عاطفى فرزندان نيز موفق مى‏باشند.
مشاغل گرايشى يا مورد علاقه اين افراد، عبارتند از: معلمى، روان‏شناسى، روان‏كاوى، بهداشت روانى، مشاوره و....
26

7- هوش و مهارت درون فردى‏

اين مهارت در افرادى است كه توانايى فهم خود را دارند؛ يعنى اهل غور و تفحّص در خويش هستند و بيشتر جست‏وجو گر درون خويشند.
مشاغل مورد علاقه و يا توصيه شده به اين افراد، عبارتند از: الهيات، روان‏شناسى و انسان‏شناسى.
27

8- هوش و مهارت طبيعى‏

توانايى مشاهده الگوهاى طبيعت، فهم نظام‏هاى طبيعى و مصنوعى ساخته انسان و غور در طبيعت بى‏جان و جان‏دار، ويژگى‏هاى اين گونه افراد است.
مشاغل و علايق اين گونه افراد، عبارتند از: كشاورزى، گياه‏شناسى، بوشناسى، نقاشى چشم‏اندازها و هر نوع كار مربوط به طبيعت.
28
نبايد فراموش كنيم كه بسيارى از افراد از تمامى هوش‏هاى هشت گانه و قواى ذهنى بهره دارند؛ اما گاهى بعضى افراد در برخى هوش‏ها قوى‏تر و در برخى ضعيف‏ترند و نبايد فراموش كنيم كه اغلب افراد تركيبى از اين هوش‏هاى چندگانه‏اند.
29
نكته ديگر اين كه داشتن استعداد و هوش يا قواى ذهنى در اين نوع خاص، باعث گرايش به كارهاى مشابه، موازى يا جايگزين نيز مى‏شود.
بسيارى از افرادى كه به معمارى گرايش داشته‏اند و داراى هوش فضايى‏اند، گاهى به هنر و خصوصاً سينما و فيلم سازى كشيده مى‏شوند كه اين تفكرى چند بعدى است و دقيقاً با مهارت و هوش فضايى هماهنگى دارد. در جامعه ما نيز اين افراد زيادند. شهيد آوينى، داود ميرباقرى و... نمونه‏هايى از اين افرادند.
30
مهارت‏هاى طبيعى، آخرين اضافات گاردنر به نظريه هوش‏هاى متعدد است. گرى لارسون، كاريكاتوريست مشهور، مهارت‏هاى طبيعى بى‏نظيرى دارد. لارسون در دوران كودكى‏اش علاقه وافرى به علم و طبيعت داشت؛ ولى به جاى آن كه به دنبال اين رشته برود، علاقه‏اش را در كاريكاتورهايش بروز داد و جالب اين كه گواه مهارت‏هاى طبيعى لارسون اين است كه زيست شناسان نام برخى از گونه‏هاى جانورى را از كاريكاتورهاى او گرفته‏اند.
نكته حائز اهميت اين است كه گر چه او فعاليت جايگزينى را انتخاب كرد، اما ذوق تخصصى او باعث خلق آثار مى‏شد كه گرايش به هوش او داشت و استفاده كنندگان از آثارش نيز بيان‏گر اين موضوع مى‏باشند.
31
گاردنر معتقد است كه آرامش، مطالعه آثار ارزشمند و منطقى، فلسفى، ادبى، بالنده و دورى از آثار مخرب و تعديل لذت‏ها، ظهور و بروز اين قواى ذهنى، استعدادها و هوش‏ها را دو چندان مى‏كند.
32
همچنين طى تحقيقات گاردنر صدمه مغزى، به اين هوش‏ها آسيب مى‏رساند. هر يك از اين هوش‏ها، مستلزم وجود مهارت‏هاى شناختى خاصى هستند و هر يك در آدم‏هاى سرآمد و عقب ماندگان ذهنى يا مبتلايان به گوشه‏گيرى، برجسته مى‏شوند.
اخيراً در آموزش‏هاى مدرسه‏اى و دانشگاهى به نظريه گاردنر توجه شده و برنامه آموزشى و آزمايش طرح طيف مهارت‏ها و توانمندى‏هاى ذهنى با اين ايده شروع مى‏شود كه هر دانش‏آموزى در يك يا چند حوزه، توانمندى بالايى دارد.
33

آيا آدم‏ها هوش عمومى و قواى ذهنى متفاوتى دارند؟

چارلز اسپيرمن معتقد بود كه آدم‏ها داراى هوش عمومى‏2 و هوش‏هاى اختصاصى‏3 مى‏باشند؛ اما نظريه هوش‏هاى هشت‏گانه گاردنر اين مسئله را عميق‏تر مطرح ساخت و به طور كلى اختلاف نظر در مورد وجود يا عدم وجود برخى جنبه‏هاى هوش عمومى وجود دارد و اختلاف نظر در مورد ماهيت هوش‏هاى اختصاصى نيز ادامه دارد.
34
يكى از ويژگى‏هاى عمده تعدد يا عميق بودن هوش و قواى ذهنى افراد، ظهور خلاقيت‏4 است.
خلاق بودن چيست؟ خلاقيت، نوين، متفاوت و حتى غيرمعمول فكر كردن و رسيدن به راه‏هاى نامتعارف است.
35
نبايد فراموش كنيم كه هوش و خلاقيت، يكى نيستند؛ از اين جهت، بسيارى آدم‏هاى باهوش گاهى چيزهايى توليد يا عرضه مى‏كنند كه لزوماً نوين نيستند. همچنين گاهى آدم‏هاى بسيار خلاق به حرف جمع گوش نمى‏كنند؛ ولى آدم‏هاى بسيار باهوش، اغلب دنبال خشنود كردن جمع هستند.
36
آدم‏هاى خلاق، اغلب متفكران واگرا هستند. در تفكر واگرا، فرد براى يك سؤال، جواب‏هاى زيادى توليد مى‏كند. اگر بخواهيم قضيه هوش و خلاقيت را بيشتر باز كنيم، بايد بگوييم كه خلاقيت زاييده هوش است و اين قاعده حاصل مى‏شود كه اكثر خلاق‏ها باهوشند؛ ولى اكثر باهوش‏ها خلاق نمى‏باشند.
«مى‏توان گفت كه شرط خلاقيت، هوش است و يا يكى از نشانه‏هاى خلاقيت، هوش بالاست».
به زبان ساده‏تر، ردپا و نشانه وجود هوش، ظهور خلاقيت است.
از اين رو، گاهى هوش بالا هست، ولى خلاقيت ظاهر نمى‏شود و گاهى با ظهور خلاقيت، مى‏توان هوش بالا را نتيجه گرفت.
37

مراحل خلاقيت ذهنى‏5

صاحب‏نظران، خلاقيت را غالباً يك فرايند پنج مرحله‏اى مى‏دانند كه عبارتند از:
1- آمادگى؛ وقتى غرق مسئله يا موضوع مورد علاقه‏تان مى‏شويد و كنجكاوى شما تحريك مى‏شود، به سادگى از كنار مسئله رد نمى‏شويد.
2- پرورش؛ ايده‏هايى به ذهنتان خطور مى‏كند و در اين مرحله، گاهى بين امور، رابطه‏اى نامعمولى پيدا مى‏كنيد.
3- بينش؛ اين همان مرحله «آها» است؛ لحظه‏اى كه فرد به ارتباط مراحل پى مى‏برد و مسئله حل مى‏شود؛ يعنى تمام قطعات پازل كنار هم چيده مى‏شود.
4- ارزيابى؛ حالا بايد تصميم بگيريد كه كداميك از ايده‏هايتان باارزش است و ارزش دنبال كردن را دارد.
5- بسط؛ اين، آخرين مرحله خلاقيت و غالباً طولانى‏ترين و سخت‏ترين مرحله آن است؛ يعنى بايد بتوان آن را تعميم داد.
اديسون (مخترع مشهور) مى‏گويد:
خلاقيت يك درصد فكر بكر است و 99 درصد زحمت؛ يعنى خلاقيت گاهى تا يك درصد كافى است؛ ولى براى رسيدن به مرحله ارزيابى، بسط، گسترش و تعميم، 99 درصد زحمت لازم است.
38
ميهالى، يكى از متخصصين معروف مى‏گويد: پنج مرحله ساختار ذهنى و مهندسى ذهن در مسئله خلاقيت، به خوبى مطرح شده، اما هميشه آدم‏هاى خلاق، اين مراحل را با همين ترتيب طى نمى‏كنند.
به طور مثال، گاهى يك شكل يا نهايت يك محصول را فرد خلاق در ذهن مى‏بيند و حالا به پرورش ايده‏هايش مى‏پردازد.
در معماران خلاق، اين ايده جارى است.
39

خصوصيات متفكران خلاق‏

متفكران خلاق چه خصوصيت‏هايى دارند؟ «پركينز»6 چهار خصوصيت براى اين افراد خلاق است كه عبارتند از:
الف) تفكر انعطاف‏پذير و شيطنت‏آميز
متفكران خلاق، انعطاف‏پذيرند و با مسائل بازى مى‏كنند. نكته‏اى كه تناقض برانگيز است، اين است كه خلاقيت اگر چه سخت و دشوار است، ولى اگر آن را آسان بگيريم، آسان مى‏شود و به تعبيرى، شوخى، چرخ‏هاى خلاقيت را روان مى‏كند؛ البته منظور از شوخى در اين جا، انعطاف روحى و تخيل است.
ب) انگيزش درونى‏
آدم‏هاى خلاق، معمولاً از خلق كردن، لذت مى‏برند و به نمره، پول و حتى راضى كردن ديگران خيلى اهميت نمى‏دهند؛ بلكه هميشه به دنبال خلق اين هستند. بنابراين، آدم‏هاى خلاق، بيشتر انگيزش درونى دارند و نه انگيزش بيرونى.
ج) خطر پذيرى و ريسك‏
خطرپذيرى يا بى‏مبالاتى و بى‏توجهى و قهرمان‏بازى متفاوت است.
آدم‏هاى خلاق، درصدى از خطر و ريسك را قبول مى‏كنند و از اين جهت اشتباه هم مى‏كنند؛ البته اين، نشانه مهارت كم آنها نيست؛ بلكه نشان مى‏دهد كه ايده‏هاى بيشترى دارند و امكانات بيشترى را در نظر مى‏گيرند. برخى از ايده‏هاى آنها جواب مى‏دهد و برخى ديگر با شكست مواجه مى‏شود.
پبلو پيكاسو، نقاش اسپانيايى قرن 12، بيش از بيست هزار نقاشى كشيد؛ ولى تمام آنها شاهكار نشدند. متفكران خلاق، با عدم موفقيت‏هاى خود كنار مى‏آيند و از شكست عبرت مى‏گيرند.
د) ارزيابى عينى كار7
بر خلاف اين تصور قالبى كه آدم‏هاى خلاق، خود محور و ذهن گرا هستند، اكثر متفكران خلاق سعى مى‏كنند از كارشان ارزيابى عينى داشته باشند. آنها براى قضاوت‏هاى فوق ملاك‏هايى دارند و به قضاوت آدم‏هاى قابل اعتماد و محترم بها مى‏دهند و به اين ترتيب، مى‏فهمند كه آيا با تفكر خلاقانه بيشتر مى‏توان كارشان را بهبود بخشيد يا نه.
40

سه توصيه براى آدم‏هاى خلاق‏

1- خود را دست كم نگيريد و بر محور مهندسى ذهن خلاق خود تأمل بيشترى كنيد.
2- برنامه و زمان‏بندى داشته باشيد؛ عمر كوتاه است و فرصت‏ها اندك و شما ممتاز.
همه آدم‏ها رگه‏هايى از خلاقيت دارند و يقيناً شما نيز در برخى زمينه‏هاى مورد اشاره اين مقاله، خلاقانه ظاهر شده يا خلاقيتى بروز داده‏ايد. اگر مى‏خواهيد به ابعاد خلاقيت و مهندسى ذهن خود واقف شويد، اين نوشته‏ها را دوباره بخوانيد.

نتيجه‏

طى چهل منزل به بحث مهندسى ذهن و مقوله خلاقيت پرداختيم و سعى كرديم اين مبحث را با الگوها، روش‏ها، به زندگى خلاقانه گره بزنيم.مخاطب ما جوان است و جوان يعنى جهان؛ جهانى از توان.از شما جوان خلاق و جوياى نام، انتظار مى‏رود كه روى مطالب تأمل داشته باشيد. شايد از بين مطالب همين چهل منزل، به نكات ظريفى از خلاقيت خويش دست يابيد. قبلاً نيز در اين سلسله مقالات كه چند ساله شده است، گفته‏ام كه «لذت كشف خويش را تجربه كنيد». شايد شما آدم خوش فكر، خلاق و مستعدى باشيد؛ ولى درنيافته‏ايد و به لذت كشف تواناى بى پايان خود نرسيده‏ايد.
تجربه كنيد كه به امتحانش مى‏ارزد.

پى‏نوشت:

1- عبدالجواد فلاطورى، پيامبران و فيلسوفان، ترجمه مهدى كندانى، همشهرى، 1384، ص 9.
2-General
3-Spicial
4-Creativity
5- جان دبليو سانتراك، زمينه روان‏شناسى، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.
6- Perkins ,K.A Marcus, (2001) Cognitive - behavioral therapy to reduce weight conserns improves
Journal of consulting and clinical . psychology.69-pp. 604-613.
7- جان، ديليوسانتراك، زمينه روان‏شناسى، ترجمه مهرداد فيروز بخت، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، تهران 1383.