تجديد كننده اسلام
محمـد بـن يعقـوب كليني، بعد از سال‌ها مسافرت به بلاد مختلف اسلامي براي جمع‌آوري احاديث، آخرين مقصد سفر خويش را شهر بغداد قـرار داد؛ شهـري كـه آن‌زمـان راويان حديث متعددي در آن‌جا زندگي مي‌كردند، كه شيخ با استفاده از احاديث آن‌ها، مجموعه احاديثي را كه 20 سال براي گردآوري آن‌ها زحمت كشيده بود، تكميل كرد، كتابي مملو از كلمات گوهربار خاندان عصمت (عليهم‌السلام) كه شيخ با تأليف آن منتي بزرگ بر جامعه‌ي مسلمين و بلكه همه‌ي حقيقت جويان عالم دارد.
در زمان شيخ، آن‌چنان جهل در بين مردم رسوخ كرده بود كه آن‌هايي كه خود را مسلمان مي‌ناميدند، در قوانين اسلام، بر اساس خواسته‌ي دل و روش آباء و اجدادشان عمل مي‌كردند؛ و براي فهم حقايق به عقل و خرد خود اكتفا مي‌نمودند.
علاوه بر عامه‌ي مردم، علما و دانشمندان نيز سخت در مضيقه بودند، چون به علت عدم حضور امام معصوم، آن‌ها به سرچشمه‌ي علم و حكمت دسترسي نداشتند و از طرف ديگر هيچ منبع موثق ديگري كه بتوان با استناد به آن همه‌ي مسائل و احكام دين را پاسخ داد، در اختيارشان نبود؛ لذا حتي علماء جواب بسياري از مسائل مردم را نمي‌توانستند بدهند.
در اين ميان انتشـار "كـافـي" بـه عنـوان بـرنامه‌ي عملي اسلام و مجموعه‌ي معارف و حكمت‌هاي خاندان عصمت و طهارت (عليهم‌السلام) مثل آب سردي بود كه بر اين آتش برافروخته ريخته شود.
شـيخ كلـينـي بـا تأليف كتاب عظيم "كافي" باعث شد تا معارف و حكمت‌هاي خاندان عصمت(عليهم‌السلام) كه با بي‌اعتنايي مردم مي‌رفت كه به كلي به دست فراموشي سپرده شود دوباره احيا گردد؛ و با نشر اين علوم و معارف بين مردم برنامه‌ي صحيح زندگي از لسان معلمان حقيقي بشر به مردم عرضه شود، تا از گمراهي‌ها دور شوند. لذا شيخ كليني را به سـبـب اين خدمت شايسته و ماندگارش مجدد مذهب در سده‌ي سوم هجري مي‌خوانند. زيرا او كسي بود كه معارف و حقايق خاندان عصمت و طهارت(عليهم‌السلام) را بين مردم زنده كرد و با ثبت كلمات گوهر بار اهل بيت(عليهم‌السلام)، مذهب تشيع را براي هميشه از انحرافات مصون نمود.
حال خوب است با اين اثر ارزشمند شيخ كليني(رحمةالله عليه) كه تمام عمرش را وقف تأليف آن نمود، بيشتر آشنا شويم
معرفي کتاب ارزشمند کافي
نويسنده‌ي مفاخر اسلام مي‌نويسد: كتاب كافي نه تنها بزرگترين اثر كليني است، بلكه در جامعه‌ي اسلامي، در زمينه حديث، كتابي معتبرتر از اين كتاب تأليف نشده است. اين كتاب نخستين كتاب از كتب چهارگانه و معتبر حديث و منبع فقه شيعه است، كه تقريباً از يازده قرن پيش تا كنون، مدرك و مرجع محدثين و فقهاء و مستند مجتهدين بزرگ شيعه در استنباط احكام شرعي است. كتاب كافي مشتمل بر چهار كتاب مي‌باشد: كتاب "عقل و جهل"، كتاب "فضل علم"، كتاب "توحيد" و كتاب "حجت. "
در ابتداي كتاب احاديث فراواني در نكوهش جهل و ناداني و بيان مقام والاي عقل بيان شده است.
امام(عليه‌السلام) در حديثي در اين بخش كتاب مي‌فرمايد: « العقل ما عبد به الرحمان و اكتسب به الجنان»: « عقل آن چيزي است كه خدا با آن بندگي شود و بهشت با آن به دست آيد (پس كسي كه بندگي خدا را نمي‌كند، عاقل نيست)».
سپس در قسمت بعدي، خواننده، كتاب فضل علم را مطالعه مي‌كند، كه در آن معصومين(عليهم‌السلام) با كلمات گهر بارشان، فضايل بسياري براي علم آموزي و اهل علم بيان كرده‌اند، تا مردم به فراگيري علم تشويق شوند و از گــزنــد بــزرگترين دشمـن انسـان، كـه همـان جهـل اوسـت در امـان بـمـانـند. امام(عليه‌السلام) در حديثي در اين بخش مي‌فرمايد: « طلب العلم فريضة علي كل مسلم»: «يادگيري علوم ديني بر هر مسلماني واجب است».
بعد از كتاب " فضل علم"، نوبت به كتاب " توحيد" مي‌رسد كه در آن، درس خداشناسي و توحيد، از زبان كساني كه تنها راه رسيدن به پروردگارند، بيان شده است. امام(عليه‌السلام) در حديثي در اين بخش مي‌فرمايد:
«كان الله عزوجل ولا شي‌ء‌ٌ غيره ولم يزل عالماً بما يكون وعلمه به قبل كونه كعلمه به بعد كونه»: « در ابتدا فقط خداي تعالي بوده و هيچ خلقي نبوده و خدا هميشه به آن‌چه خلق كرده، عالم است و علمش قبل از خلق، با علم او بعد از خلق تفاوتي ندارد».
بعد از درس خدا شناسي، نوبت به "كتاب حجت" مي‌رسد، كتابي كه در آن امامان و معلمان عالم بشريت از زبان خود معصومين (عليهم‌السلام) معرفي مــي‌شــونــد؛ در ايـن كـتـاب، درس مـعــرفــت امـام و شـنـاخـت مـقـام مـعـصوم (عليه‌السلام)، از سرچشمه‌ي حكمت بيان شده است، كه براي هر طالب علمي بسيار گواراست.
امام (عليه‌السلام) در حديثي در اين بخش مي‌فرمايد: « الامام الانيس الرفيق و الوالد الشفيق»: «امام همدم رفيق و پدر مهربان انسان است».
نظرات علما و دانشمندان راجع به كتاب كافي
علما و بزرگان شيعه در سده‌هاي گذشته، ستايش‌هاي فراواني از كتاب كافي داشته‌اند، كه ما در اين‌جا بخشي از آن‌ها را بيان مي‌كنيم:
"شيخ مفيد"(رحمـةاللّـه عليه): «كـافـي، از بـزرگترين كتب شيعه و پرفايده‌ترين آن‌هاست». ( تصحيح الاعتقاد/ص27 )
شهيد "محمدبن مكي" (شهيد اول): «كافي، كتابي است كه تا به حال در جهان تشيع نظيرش نوشته نشده است».
علاوه بر همه‌ي آن‌چه كه در مورد اثر ارزشمند شيخ كليني(رحمةالله عليه) گفته شد، كتاب كافي يك امتياز ويژه و خاص ديگر هم دارد، كه شايد هيچ كتابي در عصر ما اين امتياز را نداشته باشد و آن اين است كه دوست‌داران و محبين امام زمان(ارواحنافداه) مي‌توانند كلمات گهر بار امام زمانشان را در كتاب كافي مطالعه كنند، زيرا علامه‌ي مجلسي(رحمةالله عليه) در شرحي كه بر كتاب كافي نوشته، مي‌فرمايد: « آن دسته احاديثي كه با عنوان قد قال العالم يا في حديث آخر و امثال آن ذكر شده، در حقيقت از ناحيه‌ي مقدس آقا امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) به ما رسيده است، كه اين احاديث را سفراي (نواب) آن حضرت، براي شيخ كليني روايت كرده‌اند».
مهر تأييد
البته امتيازات كافي به اين هم ختم نمي‌شود و بزرگترين امتياز اثر ارزشـمـنــد شـيـخ كلـينــي، مـهـر تأييدي اسـت كـه از جـانـب امـام معصوم(عليه‌السلام) بر آن زده شده است.
عالم بزرگوار، شيخ كليني، بعد از تأليف كتاب كافي، براي اين‌كه از صحت مـطالب آن مطمئن شود، توسط نواب آقا امام زمان (ارواحنافداه) كتاب را به محضر آن حضرت رساند و وجود مقدس امام زمان(ارواحنافداه) كتاب را رؤيت نموده و آن را تحسين كردند؛ و در تأييد مطالب كتاب فرمودند: « الكافي كاف لشيعتنا»: «معارف موجود در كتاب كافي شيعيان ما را كفايت مي‌كند.»
در حقيقت هيچ اجر و مزدي براي زحمات كليني پرارزش‌تر از اين كلام امـام (عليه‌السلام) نخـواهد بود، باشد كه روزي ما هم آن‌چنان شويم كه نوشته‌ها و اعمال‌مان مورد تأييد حضرتش قرار گيرد.
شاگردان مكتب شيخ
از آن‌جا كه يكي از خدمات بزرگ علما در طول عمر شريف‌شان، تربيت شاگرداني صالح و عالم است؛ شايسته است در اين بخش نام چندتن از كساني را كه از محضر شيخ كليني كسب فيض كرده‌اند، عنوان كنيم.
از جمله علماي بزرگي كه افتخار شاگردي شيخ كليني را داشته‌اند، مي‌توان "شيخ مفيد" و "ابن قولويه قمي" را نام برد كه هر يك از افتخارات عالم تشيع‌اند.
وداع هميشگي
سـرباز وفادار امام زمان(عليه‌السلام)، عالم وارسته، محمدبن يعقوب كليني(رحمةالله عليه) بعد از سال‌ها تلاش در جهت احياي شريعت نبوي، سرانجام در سال 329 ه.ق، در شهر بغداد، دار فاني را وداع گفت و در همان شهر به خاك سپرده شد.
مـدفـن شـريف ايشان در شهر بغداد، هم اكنون بعد از هزار سال، زيارتگاه خاص و عام است، روحش قرين رحمت باد.
منابع مقاله:
مقدمه كافي / حسين علي محفوظ
مقدمه كافي / شيخ كليني
آفتاب حديث / ابراهيم‌زاده
مفاخر اسلام/ ج3/ علي دواني
ريحانة‌الأدب / ج4
روضات الجنات
ثقةالاسلام كليني / تأليف سيد مجتبي حسيني و ترجمه‌ي علي كاظمي
مرآة العقول / علامه مجلسي
منبع: ماهنامه خورشيد مکه-شماره41/س