محمد بن يعقوب کليني، ملقب به ثقة الاسلام کليني. ابن اثير در جامع الاصول مينويسد: از خواص شيعه اين است که در سر هر صد سال هجري (يک قرن) مجددي براي مذهب ايشان است، و در راس قرن دوم امام رضا(عليه السّلام ) و اول قرن سوم محمد بن يعقوب کليني و اول قرن چهارم سيد مرتضي علم الهدي بوده است.
و چقدر جالب است که در راس قرن پانزدهم هجري - که همين قرن معاصر است - نور رهبر عظيم الشان ما امام خميني، عالم را فرا گرفته است و بدون شک او را ميتوان بهترين و کاملترين مصداق تجديد کننده مذهب دانست.
شرح حال کليني متاسفانه از اينکه دانشمندان بزرگوار و افتخار عالم تشيع مرحوم کليني در قرن سوم هجري ميزيسته اطلاع مختصري از زندگي پرخير و برکت وي در دست است و تاکنون نقاط مبهم و نامعلوم فراواني در شرح حال زندگيش موجود است که عليرغم تلاشها و تحقيقات زيادي که امروزه بعمل آمده، بينتيجه مانده و پرده از آن ساليان درازي که اين وارث انبياء در خدمتبه اسلام و مسلمين سپري کرده همچنان برداشته نشده است.
آنچه از تاريخ ميتوان استفاده کرد اينکه کليني، نواب خاص امام زمان (عليه السّلام ) را درک کرده و بسياري از احاديث و اخبار را از مصدر اصلي و دست اولش اخذ کرده است.
سال ولادت مرحوم کليني معلوم نيست، ولي سال وفاتش را 328 يا 329 هجري ذکر کردهاند. مکان ولادت او قريهاي استبنام کلين که لقب آن بزرگوار مشتق از اسم همين قريه است. کلين قريهاي است در 38 کيلومتري جنوب غربي شهرري و از اين قريه فقها و محدثين زيادي برخاستهاند که از آنجمله محمد بن يعقوب کليني ثقة الاسلام و دائي او مرحوم علان است.
مرحوم کليني مدتي در کلين به امامت و رهبري تشيع پرداخت و سپس به بغداد هجرت کرد و در آنجا نيز به تدريس علوم اهل بيت اشتغال داشت.
نجاشي ميگويد: او در زمان خود، شيخ و پيشواي شيعه بود در ري و حديث را از همه بيشتر ضبط کرده و بيشتر از همه مورد اعتماد است.
ابن طاووس حلي ميگويد: توثيق و امانت کليني مورد اتفاق همگان است.
ابن اثير صاحب کتاب الکامل في التاريخ ميگويد: او به فرقه اماميه در قرن سوم هجري زندگي تازهاي بخشيد و پيشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.
ابن حجر عسقلاني ميگويد: کليني از رؤسا فضلاء شيعه است در ايام مقتدر عباسي.
ملا محمد تقي مجلسي ميگويد: حق اين است که در ميان علماء شيعه مانند کليني نيامده است، و هر که در اخبار و ترتيب کتاب او دقت کند درمييابد که او از جانب خداوند تباک و تعالي مؤيد بوده است.
محقق حلي در مقدمه معتبر ميگويد: نظر به اينکه فقهاء ما رضوان الله عليهم زيادند و تاليفات فراوان دارند و نقل اقوال همه آنها غير مقدور است. من به سخن مشهورين به فضل و تحقيق و حسن انتخاب اکتفا کردهام و از کتب اين فضلاء به آنچه اجتهاد آنها هويدا است و مورد اعتماد خودشان بوده است اکتفا کردهام از جمله کساني که نقل ميکنم از قدماي زمان ائمه، حسن بن محبوب احمد بن ابي نصر بزنطي، حسين بن سعيد اهوازي، فضل بن شاذان نيشابوري و يونس بن عبدالرحمن. و از متاخرين محمد بن بابويه قمي (شيخ طوسي) و محمد بن يعقوب کليني. (1) کتاب کافي آنچه کليني را به ما و امت اسلام در طول قرون و اعصار معرفي کرده، کتاب کافي است. و اينک که از شرح حال اين بزرگ مرد تاريخ اطلاع زيادي در دست نيست، کتاب کافي، کافي است که عظمت و بزرگوراي او را به ما بشناساند.
شيخ کليني اولين کسي است که اخبار را مبوب (تقسيم بندي) کرده و الکافي وي اولين کتاب از کتب اربعه شيعه است و اين کتاب که همچنان مؤلفش بسيار عظيم و افتخار آفرين است داراي 15176 حديث ميباشد.
تاليف اين کتاب 20 سال طول کشيد و هنگامي که کليني در بغداد بوده است کتاب خاتمه يافته، ولي معلوم نيستشروع کتاب کي و در کجا بوده است.
شيخ مفيد درباره کتاب کافي چنين ميگويد: کافي در رديف جليلترين کتب شيعه و سودمندترين آنها است.
محمد بن مکي عاملي - شهيد اول - ميگويد: کتاب کافي در علم حديث است و شيعه مانندش را ننوشته است.
شيخ زين الدين - شهيد ثاني - ميگويد: بجان خودم هيچ نويسندهاي مانند کافي را برشته تاليف در نياورده است. و قدر و منزلت کليني و جلالت او از اين کتاب نمايان است.
محقق کرکي ميگويد: اين کتاب از احاديثشرعي و اسرار ديني مقداري جمعآوري نموده که در کتاب ديگري يافت نميشود.
ملا محسن فيض کاشاني ميگويد: کافي شريفترين و کاملترين و جامعترين کتاب است زيرا که در ميان آنها شامل اصول و خالي از عيب و فضول است.
مولي محمد امين استرآبادي در کتاب فوائد المدينه ميگويد: ما از اساتيد و علماي خود شنيدهايم که در اسلام کتابي تاليف نشده که برابر يا نزديک کتاب کافي است. (2) امتيازات کافي 1- از اينکه شيخ کليني در زمان نواب اربعه يا نمايندگان و نائبان خاص امام زمان (عليه السّلام ) ميزيسته است. لذا قطعا از آنها استفاده شاياني در مورد احاديث کرده است. و از اينرو بيشتر ميتوان به کتاب وي اعتماد کرد. و البته اين بدان معني نيست که تمام احاديث را بدون تحقيق بپذيريم. بلکه بايد اهل فن آنها را مورد بررسي قرار دهند و اسناد و رواة حديث را با دقت مطالعه کرده صحيح را از ضعيف تشخيص داده سپس در دسترس عموم قرار دهند و اين تحقيق ميبايست در مورد تمام کتب و مراجع حديث انجام پذيرد و البته قبل از همه آنها کتب اربعه شيعه که مآخذ و منابع اصلي حديثبشمار ميروند. بايد زير نظر متخصصين و دانشمنداني که در علم حديث و رجال تخصص وافر دارند، مراجعه و تنقيح شوند.
2- يکي از بزرگان محققين گفته است: روش کليني در ترتيب احاديث هر باب اين است که حديث درستتر و صحيحتر را در اول باب قرار داده و سپس به احاديث مجمل و مبهم ميپردازد از اين جهت احاديث آخر هر باب غالبا خالي از ابهام نيست.
3- يکي از امتيازات کافي اين است که کليني سلسله سند را تا به امام، در هر حديث نقل ميکند، و آنجا که صدر سند را حذف کرده است، جايي است که از کتاب ديگر نقل کرده و سلسله سند را به آن کتاب حواله ميدهد.
تاليفات کليني آنچه در کتب تراجم نقل شده پنج کتاب ديگر از شيخ کليني نقل کردهاند:
1- کتاب تفسير الرؤيا 2- کتاب الرجال 3- کتاب الرد علي القرامطة 4- کتاب الرسائل (رسائل ائمه عليهم السلام) 5- کتاب ما قيل في الائمه من الشعر وفات کليني کليني در سال 328 يا 329 هجري در بغداد وفات کرد و در مقبره خود در باب الکوفه بغداد بخاک سپرده شد. مقبره او در سمتشرقي دجله نزد باب جسر عتيق واقع شده است و قرنها است که شيعيان به زيارت آن بزرگوار ميروند. و برادران اهل تسنن هم بر احترام آن مقبره و تعظيم کليني اتفاق دارند.
علامه مجلسي ميگويد: مقبره کليني در مولوي خانه بغداد استبه شيخ المشايخ معروف است و عامه و خاصه آنرا زيارت ميکنند. من از جماعتي از شيعيان شنيدم که آن مقبره محمد بن يعقوب کليني است و خودم او را در همانجا زيارت کردم.
پي نوشت :
1) خدمات متقابل اسلام و ايران شهيد مطهري ص 480
2) مقدمه اصول کافي، سيد جواد مصطفوي.
منبع:ماهنامه پاسدار اسلام شماره 2/س