خانواده نخستين مدرسه اصلي تربيت و محيط رشد است. هيچ بنيادي وجود ندارد كه به اندازه خانواده در تربيت و سرنوشت كودك موثر باشد. محيط خانواده در تشكيل شخصيت انسان بسيار مؤثر است. سنت ها، الگوها و قوانين آن در كودك اثر دارد. خانواده عامل انتقال فرهنگ، تمدن، آداب و سنت هاي ماست و اهميت آن هميشگي و موجب دوام و بقاي جامعه و فرهنگ است. خانواده كوچك ترين واحد است، ولي بسيار اهميت دارد، زيرا اساس و پايه هاي جامعه هاي انساني را تشكيل مي دهد.

نقش خانواده در سلامت روان

محيط و شرايط خانوادگي مي تواند عاملي تشويق كننده يا بازدارنده در مراحل رشد باشد. خانه اي كه افراد و اعضاي آن با هم كار و تفريح مي كنند و با اتفاق نظر تصميمات مهم مي گيرند، نوجواناني با اعتماد به نفس پرورش مي دهند. از طرفي نوجواناني كه در خانه هاي مملو از سوءظن، عيب جويي و پرتنش بزرگ مي شوند، در ايجاد روابط مناسب با گروه همسالان خود دچار مشكل خواهند شد. نوجوان متعلق به اين گونه خانه ها اغلب فراري است و احتمالابه خيابان و گروه هاي مختلف از جمله گروه بزهكاران پناه مي برد.
وجود فضاي آزاد حاكم بر خانواده باعث مي شود نوجوان احساس اعتماد به نفس كند. نوجوان مي تواند با والدين خود ارتباط عاطفي برقرار كند و در رفع مشكلات خود از آنها راهنمايي بخواهد. وجود امنيت خاطر در اين خانواده باعث مي شود نوجوان بتواند از حداكثر استعدادهاي خود استفاده كند. آنها در سايه راهنمايي هاي والدين خود از انجام اعمال ناشايست و بزهكاري پرهيز مي كنند و اين مساله را نه به خاطر اجبار يا عادت، بلكه با آگاهي پيدا كردن از آينده شوم اين اعمال مورد توجه قرار مي دهند. آنها بخوبي و به دور از حسادت به رقابت هاي درسي و ورزشي مي پردازند و در مدرسه با مشكلات تحصيلي كمتري مواجه مي شوند. با توجه به توضيحاتي كه داده شد مي توان دريافت خانواده آزاده از موفق ترين خانواده ها هستند و سلامت رواني افراد در آنها تضمين شده است.
در خانواده هايي كه تنها يك نفر تمامي امور را تحت سلطه خود دارد و آن فرد پدر و گاهي ممكن است مادر يا حتي يكي از فرزندان بزرگ خانواده باشد، فرزندان بشدت ترسو و وحشت زده اند. از آنجا كه احساسات و تمايلاتشان مورد توجه قرار نمي گيرد، داراي انواع عقده ها مثل عقده حقارت و كمبود محبت هستند. آنها از نداشتن احساس امنيت رنج مي برند و هدف مشخصي را در زندگي دنبال نمي كنند. در ظاهر حالت تسليم و اطاعت دارند، اما در واقع دچار هيجان و اضطراب و آماده دعوا هستند. فرزندان اين خانواده از رشد عاطفي كاملي برخوردار نيستند و از شركت در فعاليت هاي گروهي پرهيز مي كنند، پذيرش مسووليت براي آنها سخت است و از پذيرفتن آن امتناع مي كنند. نسبت به بزرگسالان بدبين هستند كه همواره باعث مي شود نتوانند با بزرگسالان ارتباط عاطفي و منطقي داشته باشند. آنها همواره در طول زندگي از بي كفايتي و سست عنصري خود رنج مي برند.
نابساماني خانواده در دختران و پسران خانواده اثر دارد، ولي تاثير نامناسب آن بر دختران به مراتب بيشتر از پسران است. اين مساله بدان خاطر است كه دختران بيش از پسران به محبت و توجه نياز دارند و مقاومت عاطفي شان در برابر امور كمتر است. زود مي رنجند، دلسردند و خيلي زود تسليم حوادث مي شوند.
حساسيت ها در مورد دختران بيشتر از پسران است، زيرا اگر پسري از خانواده دچار ضايعات نابساماني شود فاجعه است، ولي اگر اين ضايعه براي دختران پيش آيد فاجعه عظيم تر خواهد بود، زيرا او در آينده اي نزديك بايد مادر شود و آشكار است كه يك مادر آلوده يا بزهكار نمي تواند ارزش و منفعتي براي جامعه خود به ارمغان آورد.
آسيب اجتماعي در نوجواناني كه والدين را بهترين دوست خود مي دانند، مي توانند پاسخ بسياري از مشكلات و نيازهاي رواني را از آنها بگيرند و پيشرفت تحصيلي بهتري دارند، كمتر مشاهده مي شود. نوجوان در چنين شرايطي تمامي مشكلاتش را با والدين خود در ميان مي گذارد و آنان را مطمئن ترين افراد در مطرح كردن مشكلات مي داند. رفتار و نگرش والدين مي تواند تسهيل كننده يا مانع جريان تكامل همه جانبه نوجوان باشد. والديني كه فهميده هستند و از آگاهي تربيتي غني برخوردارند مي توانند منبع امنيت خاطر براي نوجوان خود باشند و علاوه بر حل مشكلاتش، با او همراه و همراز شوند. چنين والديني نوجوان خود را مستقل و مسووليت پذير بار مي آورند و سبب مي شوند تا فرزندان آنها از معيارها و ارزش هاي اجتماعي مورد قبولي برخوردار شوند.
عدم توافق و درگيري هاي لفظي و بحث و جدال هاي غيرمنطقي بين والدين، نوجوان را عصباني و ناراحت مي كند و از امنيت خاطر او نسبت به اعضاي خانواده مي كاهد. نوجوانان دوست دارند در خانواده اي مطمئن و پايا زندگي كنند؛ خانواده اي كه هر چيز جاي خودش معني و مفهوم خاصي داشته باشد. نوجوان به ناهماهنگي تربيتي و اخلاقي والدين خود به خوبي آگاهي حاصل مي كند و نسبت به آن حساسيت نشان مي دهد.
خانواده هاي سختگير و سلطه طلب با سختگيري هاي بيش از ظرفيت نوجوان، او را وادار به سركشي، طغيان و خرابكاري مي كنند يا اين كه او را فردي متزلزل، با اعتماد به نفس كم و ترسو بار مي آورند. خانواده هايي كه از نعمت محبت و مهرباني عاري هستند سلامت و بهداشت رواني نوجوان و همين طور زندگي آينده او را به خطر مي اندازند.
رشد و سلامت رواني نوجوان به محيط خانوادگي بستگي دارد و كانون خانوادگي است كه در تعيين سرنوشت، ساختمان روحي، جهان بيني و شيوه تفكر و بينش او نقشي بسيار اساسي و زيربنايي و سرنوشت ساز دارد. تحقيقات گسترده روان شناسان نشانگر اين واقعيت غيرقابل انكار است كه تقريبا 95 درصد جوانان مجرم با اختلالاتي عاطفي، حسادت، كشمكش ها و تضادهاي دروني، بي انضباطي و احساس خود كم بيني كه ريشه آن از خانواده نشات مي گيرد، دست به گريبانند.

نتايج و پيشنهادها

- والدين، مربيان و بزرگسالان بايد بكوشند تا آنجا كه مي توانند پديده بلوغ و نوجواني را بخوبي بشناسند و از پيشداوري و قضاوت بزرگسالانه بپرهيزند.
- بكوشيد براي شخصيت نوجوان ارزش و احترام قائل شويد تا از اين طريق اعتماد به نفس و اطمينان به خود نوجوان را در برابر تغييرات بدني، رواني و شخصيتي بالاببريد.
- اهميت و نقش رسانه هاي گروهي، روزنامه ها و مجلات در رشد شخصيت اجتماعي غيرقابل انكار است. اين رسانه ها با ارائه برنامه ها، انتشار مقالات و نوشته هاي در ارتباط با نيازهاي اساسي نوجوانان و راه هاي صحيح برآورده كردن آنها، نقش مؤثري در تامين بهداشت رواني نوجوان دارند.
- خونسردي و سكوت دائمي والدين، كانون سرد و بي فروغ و خالي از محبت و مهر و نوازش آنان اثر شومي در نوجوان به جاي مي گذارد. افرادي كه از نوازش مادري و محبت پدري محروم بوده اند از اين محروميت رنج فراوان مي برند.
- پروفسور كلارك كر، استاد علوم تربيتي دانشگاه ييل مي گويد: تنها وظيفه والدين، تامين وضع مالي فرزندان نيست، بلكه وظيفه اصلي آنان اين است كه روزانه يا هفتگي مدتي از وقت خود را صرف گوش دادن به مشكلات نوجوانان خود كنند.
- به نوجوانان ياري كنيم تا از توانايي هايشان آگاه شوند و انتظاراتشان را از خويشتن بر مبناي توانايي هايشان تنظيم كنند.
- مساعدت به نوجوانان به منظور تنظيم برنامه اي متنوع در زندگي، از ضرورت هاي ارتباط با آنان در تامين بهداشت رواني است.
- ايجاد فرصت هاي مطلوب براي همدلي با نوجوانان، گام مؤثر در تامين بهداشت رواني آنان است، زيرا هر گفتگوي صميمي و سازنده، دريچه اي براي خروج فشارهاي روحي است. اطرافيان نوجوان، بيشترين تاثير را در تامين بهداشت آنان دارند.
- والدين، كانون خانواده را محلي امن و پناهگاهي مستحكم براي فرزندان كنند، به يكديگر احترام بگذارند و بخصوص در حضور آنها از اشتباهات يكديگر چشمپوشي كنند.
- والدين بايد به نوجوان تذكر دهند كه وجود مشكلات در زندگي، مساله اي غيرقابل گريز است. پس نبايد از مشكلات گريخت، بلكه بايد راه هاي مبارزه با مشكلات را به آنها بياموزند.
- والدين بايد روح مذهب و معنويت را در فرزندان خود تقويت كنند تا زمينه توجه به انحرافات در نوجوانان كاهش يابد.
منبع: روزنامه جام جم
/س