نظارت و کنترل بر معاشرت کودکان و نوجوانان
داشتن دوست و برقراري روابط اجتماعي باديگران از نيازهاي اساسي فرزندان بخصوص در سنين نوجواني و جواني است. گرچه رفيق خوب و شايسته براي کليه طبقات مردم در تمام ادوار زندگي ارزنده و مهم است ولي براي نسل جوان اهميت بيشتر دارد، زيرا جواني دوره گسترش دوستيها و رفاقت با همسالان است و جوانان که در آستانه زندگي اجتماعي قرار گرفتهاند ميتوانند به وسيله رفيق خوب و بافضيلت، شخصيت خود را تقويت کنند و استعدادهاي اجتماعي خويش را به فعليت در آورند و خود را براي فعاليتهاي دامنهدار اجتماعي فرداي خويش مهيا سازند.(1)
در اين دوره از يک سو عواطف نوجوان نسبت به دوران کودکي عمق بيشتري پيدا ميکند، دوستيهاي سطحي و تصادفي دوران کودکي تبديل به دوستيهاي عميق و انتخابي ميشود؛ گرچه از تعداد آنها کاسته ميشود اما بر عمق و استحکام آن افزوده ميشود؛ از سوي ديگر، نوجوان که در پي کسب استقلال از خانواده و بزرگسالان است به طور طبيعي به گروه همسالان توجه و گرايش پيدا ميکند. گويي پيوستن به آنها زمينه استقلال او را از بزرگسالان فراهم ميکند و نياز او به حمايت و همدردي که تا ديروز آن را در خانواده و در ارتباط با بزرگسالان ميجست برآورده ميسازد؛ علاوه بر آن، نوجوان که خود را با دنيايي تازه روبهرو ميبيند و از چهار سو با
عوامل و انگيزههاي نوظهور و ناشناخته مواجه ميشود، احساس تنهايي ميکند. پيوستن به گروه همسالان اين احساس تنهايي او را تا اندازهاي برطرف ميسازد.
اين عوامل سبب ميشوند که گرايش نوجوان به همسالان و دوستان و اثرپذيرش از آنها به بيشترين حد خود برسد.(2) به گونهاي که سن نوجواني را سن رفاقتبازي خواندهاند دوست و معاشر اصولاً در جان و دل انسان اثر ميگذارد و حتي باور و ايمان او را تحت تأثير قرار ميدهد (اَلْمَرءُ عَلي دينِ خليله و قَرينه).(3)
بررسيهاي علمي نشان ميدهد که در دوره نوجواني، اثرپذيري نوجوانان از همسالان از هر کس ديگر ـ از قبيل خانواده و معلم بيشتر است. تأثير دوستان گاهي به حدي است که ميتواند بر نقش و تأثير والدين غلبه کند، حتي اگر خانواده کودک سرشار از فضيلت باشد. همچنان که در آيات قرآني آمده و در ادب فارسي تجلي يافته است که فرزند نوح پيامبر چند صباحي با همنشينان بد نشست و برخاست کرد از بيت نبوت بريد و به گمراهان پيوست.
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
رسول گرامي اسلام(صلّي الله عليه و آله و سلّم) در تمثيلي زيبا در باره تأثير دوست و همنشين صالح ميفرمايند:
«مَثلُ الجَليسِ الصّالِح مَثلُ العَطّارِ اِنْ لَمْ يُعْطِکَ مِنْ عِطْرِهِ اَصابَکَ مِنْ ريحِهِ؛(4)
مثال همنشين صالح همانند عطاري است
که اگر از عطرش به تو نميبخشد اما بوي عطرش به تو ميرسد.»
معاشرتها همان گونه که عامل مصونيت اخلاقياند و اثر سازنده بر روي انسان دارند، در مواردي نيز عامل فساد و انحراف ميگردند. از اينرو کنترل و نظارت والدين و مربيان از اين جهت اهميت ويژه دارد. والدين بايد مراقب باشند که فرزندان نوجوان آنها با چه کساني طرح دوستي ريخته و رفت و آمد دارند.
امام خميني در باره دوستيهاي کودکان و خصوصا نوجوانان حساس بوده و دقت لازم را داشتهاند.
دکتر فاطمه طباطبايي در اين راستا چنين ميگويد:
«امام بعد از سن تکليف بچهها، بيشتر دقتشان در تعليم و تربيت آنها بود. هميشه از ما ميپرسيدند: آيا شما ميدانيد بچهتان کي از خانه بيرون ميرود و کي ميآيد، با چه کساني رفت و آمد ميکند و يا چه صحبتهايي ميکند؟»(5)
امام راحل در تمامي زمينهها از جمله مسايل تربيتي ديدگاهي وسيع و پيشرفته داشتند، و حتي در جزييترين امور زندگي دقت داشته و اهل نظر بودند.
طبق بررسيهاي به عمل آمده در سنين نوجواني زمينه براي لغزشها و آلودگيها کاملاً آماده است. از اينرو گاه ممکن است زحمات شبانهروزي و چندين ساله پدر و مادر که سعي کردهاند فرزندي پاک و بيآلايش تربيت کنند، به علت قرار گرفتن در محيطهاي آلوده و تماس با افراد ناسالم به سرعت از بين برود، بر اين اساس مراقبت خانواده در دوران نوجواني از اهميتي ويژه برخوردار است. متأسفانه بعضي خانوادهها از اهميت چنين مراقبتهايي غافلند و يا به علت گرفتاريهاي ديگر، چندان توجهي به اين مسايل حياتي از خود نشان نميدهند. برخي ديگر از خانوادهها به فرزندان نوجوان خود اعتماد بيش از حد دارند و گمان ميکنند که فرزند آنها از قماش ديگري است و حتي فکر خطا نيز به ذهن او خطور نميکند تا چه رسد به اينکه در عمل لغزشي از او سر بزند! اين خوشبيني افراطي ناشي از بيبصيرتي است. انسان هر اندازه که پاک و بيآلايش باشد، در معرض لغزش و خطاست؛ به ويژه در دوران نوجواني که از تجربه و روشنبيني کافي برخوردار نيست. اين خوشبيني سبب ميشود که پدر و مادر غفلت کنند و به موقع وظايف خود را نسبت به فرزندان انجام ندهند.
نقطه مقابل اين خوشبيني افراطي، بدبيني نسبت به فرزندان خويش است، برخي خانوادهها همواره نسبت به فرزندان و نوجوانان خود برخوردهاي بدبينانه دارند و اعمال مراقبت از سوي آنها به صورتي است که حساسيت منفي فرزندانشان را برميانگيزد و آنها را به لجاجت وا ميدارد و چه بسا شخصيت اخلاقي آنها را مخدوش يا لگدمال کند.
اِعمال نظارت و کنترل از سوي والدين نسبت به فرزندان بايد به گونهاي باشد که اثرات منفي به دنبال نداشته باشد و آنها احساس نکنند که والدينشان نسبت به آنها بياعتمادند. در عين حال، پدر و مادر بايد به نحوي فرزندان خود را متقاعد سازند که از مراقبت والدين خود بينياز نيستند
و اين مراقبت ناشي از علاقه و مسؤوليتي است که خانواده در برابر فرزندان دارد. بعضي خانوادهها کار سختگيري را به جايي ميرسانند که فرزندان خود را از داشتن هر نوع دوست، بازميدارند؛ چنين روشي درست نميباشد؛ زيرا آنها فرزندانشان را از مزاياي دوستي و فوايد آن محروم ميسازند. در دوره نوجواني، نوجوان نه تنها خواهان محبت ديدن از ديگران است بلکه خود را نيازمند به محبت کردن به ديگران نيز ميبيند. داشتن دوستان شايسته اين نياز عاطفي او را برآورده ميسازد و او را از تنهايي ـ با تمامي عواقب زيانبارش ـ نجات ميدهد و موجبات رشد عاطفي و اجتماعي او را فراهم ميسازد. محروم شدن از دوستان خوب، نوجوان را منزوي، غير اجتماعي و افسرده بار ميآورد و براي آينده او زيانبار است. در روايات اسلامي دوست خوب به آب گوارايي تشبيه شده است که تشنگي انسان را برطرف ميکند؛ بنابراين کافي نيست که ما فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشايست منع کنيم؛ بلکه بايد آنها را در يافتن دوستان خوب ياري دهيم. پدر و مادر آگاه ميکوشند تا با فراهم کردن شرايطي، امکان انتخاب بهترين دوستان را به فرزندان خود بدهند.(6)
آيين دوستيابي از ديدگاه ائمه اطهار(عليهم السلام)
از وظايف مهم والدين و مربيان در اين دوره نشان دادن معيارها و ضابطهها و اصول دوستي و رفاقت به نوجوانان است. خصوصا اين مهم بايد در ابتداي دوره نوجواني صورت گيرد زيرا به تدريج که بر سنين نوجواني افزوده ميشود، دوستي و رفاقت در بين نوجوانان نيز شکل ميگيرد و از استحکام بيشتري برخوردار ميشود و در اين حالت تغيير در اين دوستيها امر ساده و راحتي نخواهد بود. اولياي اسلام بهترين ضابطهها و معيارها را براي انتخاب دوست و رفيق مطرح فرمودهاند که مربيان و معلمان بايد آنها را به عنوان آيين دوستيابي آموزش دهند.
الف: انتخاب دوست پس از آزمايش:
امام علي(عليه السلام) ميفرمايند: «کسي که پس از آزمايش صحيح، کسي را به دوستي برگزيند، رفاقتش پايدار و مودتش استوار خواهد بود.»(7)
امام صادق(عليه السلام) ميفرمايند: «کسي که سه بار نسبت به تو خشمگين شود و در بارهات به بدي سخن نگويد شايسته رفاقت است پس او را براي دوستي انتخاب کن.»(8)
ب: نگه داشتن حدود دامنه دوستي:
امام علي(عليه السلام) ميفرمايند: «با دوست مورد علاقهات با مدارا و با حفظ جهات مصلحت اظهار دوستي کن شايد که او روزي دشمن تو شود و به مخالفت با تو برخيزد و نيز در اظهار بيمهري نسبت به کسي که مورد خشم تو قرار گرفته مدارا کن چه ممکن است روزي تيرگي از
ميان برود و او مورد علاقه و محبت تو واقع شود.»(9)
امام صادق(عليه السلام) ميفرمايند: «دوست خود را از اسرار زندگيات آگاه مکن، آن اسراري که به فرض دشمن شدن او با تو بدان زيان نميرساند، زيرا دوست کنوني ممکن است روزي دشمن تو گردد و اسرار تو را فاش سازد.»(10)
ج: شرايط دوست خوب:
امام صادق(عليه السلام) ميفرمايند: «دوستي و رفاقت حدودي دارد کسي که واجد تمام آن حدود نيست او دوست کامل نيست و آن کس که داراي هيچ يک از آن حدود نيست اساسا دوست نيست: اول آنکه، ظاهر و باطن رفيق تو نسبت به تو يکسان باشد. دوم آنکه، زيبايي و آبرويي تو را جمال خود ببيند و نازيبايي و زشتي خود ببيند. سوم آنکه، دست يافتن به مال يا رسيدن به مقام، روش دوستان او را نسبت به تو تغيير ندهد. چهارم، در زمينه رفاقت از آنچه و هر چه در اختيار دارد و نسبت به تو کوتاهي نکند. پنجم آنکه، تو را در مواقع آلام و مصايب تنها نگذارد.»(11)
د: انواع دوست بد:
امام صادق(عليه السلام) ميفرمايند: «از رفاقت و همبستگي سه گروه بر حذر باش: خائن و ستمکار و سخنچين. کسي که روزي به نفع تو خيانت کند روز ديگر به ضرر تو خيانت خواهد کرد. کسي که براي تو به ديگري ستم مينمايد
طولي نميکشد که به خود تو ستم نمايد و کسي که از ديگران نزد تو نمامي ميکند به زودي از تو نزد ديگران نمامي خواهد کرد.»(12)
امام علي(عليه السلام) ميفرمايند: «کسي که روزي براي فضيلتي که در تو نيست به دروغ از تو تعريف ميکند سزاوار است که روز ديگر براي صفت بدي که در تو نيست، تو را مذمت کند.»(13)
حضرت سجاد(عليه السلام) به فرزندش امام باقر(عليه السلام) ميفرمايد: «اي فرزندم از رفاقت با احمق پرهيز کن چه او هنگامي که اراده ميکندبه نفع تو قدمي بردارد بر اثر حماقت و ناداني مايه زيان و ضرر تو ميشود.»(14)
وظيفه والدين نسبت به دوستيهاي کودکان و نوجوانان
* والدين و مربيان بايد اقتضاي روحي و رواني دوران جواني را براي جوانان توضيح داده و تشريح کنند و آنان را به وضع روحي و روانيشان آگاه سازند، اگر بتوانند خطر رفقاي ناصالح و ضرر تندروي در رفاقت را به جوانان بفهمانند و با منطقي مستدل و خيرخواهانه آنان را از رفاقت با افراد ناصالح و خلافکار و افراط در دوستي بر حذر دارند، توانستهاند وظيفه خويش را نسبت به آنها در مورد انتخاب دوست انجام دهند و از اين راه موجبات خوشبختي و سعادتشان را فراهم سازند.(15)
* والدين آگاه ميکوشند تا با فراهم کردن شرايطي، امکان انتخاب بهترين دوستان را به فرزندان خود بدهند و به طور مستقيم و غير
مستقيم آنها را با معيارهاي صحيح انتخاب دوست آشنا سازند؛ خطرات دوستيهاي نامناسب را در قالب وقايع و حکايات و تشويق به مطالعه کتاب و غيره به طور مستقيم به او يادآوري و آموزش دهند تا کمبود تجربه او را بدين وسيله تا اندازهاي جبران کنند.(16)
* والدين بايد زمينه و بستر مناسبي را براي دوستان خوب فراهم نمايند، مثلاً روابط دوستانه يا خانوادگي يا شغلي والدين با افراد خاص، محلهاي که براي زندگي خود انتخاب ميکنند و مدرسهاي که فرزندان را در آن نامنويسي مينمايند و جاهايي که براي گردش و تفريح و ... ميروند، همه اين موارد هدفدار و جهتدار باشد، چون اين گونه مجالس در شکل دادن به دوستيهاي کودکان و نوجوانان با افراد معين مؤثر است.
* والدين به نحوي که فرزندان خود را حساس و بدبين نکنند مراقب نشست و برخاست او باشند و اگر تشخيص دادند که يکي از معاشران او اهليت تربيتي و اجتماعي ندارد، زمينه قطع ارتباط او را فراهم سازند و در صورت نياز از همفکري و کمک افرادي که مورد احترام و وثوق فرزند ميباشند براي تأثيرگذاري بر تصميم وي استفاده کنند.(17)
* والدين به فرزندان خود معيار بدهند و آنان را با خصوصيات و ويژگيهاي دوست خوب و بد آشنا سازند و در جلسات خانوادگي و جشنها و مراسم مواظب باشند که فرزندان در دام دوستان ناباب گرفتار نشوند.(18)
* والدين وقتي متوجه شدند فرزندشان دوست نابابي دارد سعي نمايند با مشورت با مشاور، برخوردي صحيح، منطقي، مستدل و دوستانه داشته و از برخوردهاي لحظهاي، تند و غير منطقي خودداري نمايند.
* والدين زمينهاي را فراهم سازند تا نوجوانان آنان با دوستان و معاشران مذهبي و تربيتيافته همدم و مأنوس شوند و زماني که داراي دوستان خوبي هستند به طور غير مستقيم زمينه استمرار و ادامه دوستي آنان را فراهم نمايند.
پيامها و نتايج
* نياز به دوست از نيازهاي اساسي نوجوانان است، داشتن دوستان خوب براي جوانان اهميت ويژهاي دارد و ميتوانند از اين طريق شخصيت خود را تقويت و استعدادهاي اجتماعي خود را به فعليت در آورده و زمينه استقلال خود از والدين و ساير بزرگسالان را فراهم آورند.
* در دوره نوجواني گروه همسالان بيشترين تأثير را دارند، حتي از والدين و معلمين تأثيرشان بيشتر است.
* در ارتباط با محدوديت و يا آزادي دادن به نوجوانان نبايد افراط و تفريط داشته باشيم، اعتدال در اين رابطه بهترين شيوه است.
* والدين ضمن اينکه فرزندان خود را از معاشرت با دوستان ناشايست منع ميکنند، آنها را در يافتن دوست خوب کمک کنند، در اين زمينه شرايط و امکانات لازم را فراهم آورند.
* در سنين نوجواني وظيفه والدين است که به صورت غير محسوس، عاقلانه و منطقي بر رفت و آمدهاي نوجوانان نظارت و کنترل داشته باشند.
* والدين و مربيان معيارهايي که اسلام براي انتخاب دوست بيان کرده، به فرزندانشان آموزش دهند.
* والدين نسبت به وظايف خويش در قبال کودکان و نوجوانان آگاه باشند و با آگاهي و درايت زمينه رشد و بالندگي فرزندانشان را فراهم سازند.
* امام خميني با توجه به نيازهاي نوجوانان و تأثيري که دوستان در اين سن دارند به والدين سفارش و تأکيد ميکنند که بر رفت و آمد آنان نظارت و کنترل بيشتري داشته باشند.
پي نوشت:
1ـ تعليم و تربيت اسلامي (مباني و روشها)، ص65 ـ 64.
2ـ راهنماي پدران و مادران، ج1، ص95.
3ـ وسائل الشيعه، ج4، ص207.
4ـ امثال قرآن، ص124.
5 ـ پا به پاي آفتاب، ج1، ص191.
6ـ راهنماي پدران و مادران، ج1، ص98 ـ 97.
7 ـ غررالحکم، ص659.
8ـ تاريخ يعقوبي، ص97.
9ـ تحفالعقول، ص201.
10ـ امالي صدوق، ص397.
11ـ همان.
12ـ تحفالعقول، ص386.
13ـ غررالحکم، ص671.
14ـ روانشناسي تربيتي، ص174، به نقل از تحفالعقول، ص286.
15ـ تعليم و تربيت اسلامي (مباني و روشها)، ص65.
16ـ راهنماي پدران و مادران، ج1، ص98.
17ـ نگاهي به نقشهاي تربيتي خانه و مدرسه، ص51.
18ـ همان، ص50.
منابع:
* شکوهي يکتا، محسن، تعليم و تربيت اسلامي (مباني و روشها)، دفتر تحقيقات و برنامهريزي و تأليف کتب درسي، 1370.
* سادات، محمدعلي، راهنماي پدران و مادران، ج1، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1371.
* ستوده، اميررضا، پا به پاي آفتاب، گفتهها و ناگفتهها از زندگي امام خميني، ج1، نشر پنجره، 1373.
* کرمي نوري، رضا، مرادي، عليرضا، روانشناسي تربيتي، دفتر تأليف کتب درسي (مراکز تربيت معلم)، 1370.
* زرهاني، سيداحمد، تاجيک اسماعيلي، عزيزاللّه، نگاهي به نقشهاي تربيتي خانه و مدرسه، انتشارات انجمن اوليا و مربيان، 1373
منبع:ماهنامه پيام زن/خ