دوستانِ يکدل

*بدان که تا مردم زنده باشد، ايشان را ناگزير باشد از دوستان.
آدمي بي‏برادر بهتر که بي‏دوست!
حکيمي را پرسيدند: برادر بهتر يا دوست، گفت: برادرِ دوست.
بدان که استحکام برادري و خويشي به دوستي مي‏شود، چنان‏چه استحکام خِرَد به تجربه و استحکام نَسَب و حَسَب و استحکام بزرگي به کَرَم.
برادر که در بندِ خويش است نه برادر و نه خويش است.
همره اگر شتاب کند همرهِ تو نيست
دل در کسي مبند که دل بسته‏ي تو نيست
* و انديشه کن از حال دوستان به رعايت رسم و طريق مروَّت و مردمي زيرا که هر که از دوستان نينديشد، دوستان نيز از او نينديشند، پس بي‏دوست بماند.
* ديگر، انديشه کن از مردم نيم دوست و با ايشان نيکويي کن و سازگاري نما تا دوستِ يکدل گردند چه از دوست و دشمن به موافقت، مقصود حاصل توان کرد.
نيک خوي و متحمل و بردبار باش که همه کس دوست تو باشد چه هر که بدخوي و زود رنج بُوَد، همه کس از او گريزان باشند و پيوسته بي‏دوست و تنها و بي‏بها باشد.
هيچ دوست بهتر از گنجِ هنر نيست و هيچ دشمن بدتر از خوي بد نَه.
اگر ز دست بلا بر فَلَک رَود بد خوي
ز دست خوي بدِ خويش در بلا باشد
* ديگر انديشه کن از دوستانِ دوستان.
و هم‏چنين سه طايفه را دوست دان. دوست و دوستِ دوست و دشمنِ دشمن و سه طايفه را دشمن دان. دشمن و دوستِ دشمن و دشمنِ دوست.
اما بي‏عيب، کس مدان و هنرمند باش، چه، هنرمند کم عيب باشد. و دوستِ بي‏هنر مگير که از دوست بي‏هنر، فلاح نيابد.
و با لييمان و سفيهان دوستي مکن و به کريمان و اصيلان پيوند.
* با بي‏سر و پا و سفيه و کسي را که نسبت با خود شفقتي نيست و ضبط حالي ندارد مصاحبت مکن تا در روزگارت خللي و در کارَت تنزُّلي پيدا نشود و تو نيز از زمره‏ي او نگردي. پس با مردم اصيل و هنري دوستي کن تا تو نيز از جمله‏ي ايشان گردي و اخلاق حسنه‏ي ايشان در تو اثر کند، چه، صفات مصاحب از بد و نيک، نسبت با مصاحب موثر است.
اي پسر همنشين اگر خواهي
همنشيني طلب ز خود بهتر
زانک در نفس همدم از همدم
نقش پيدا شود زِ خير و ز شَر
مثلِ اخگر که با همه گرمي
سرد گردد به وصلِ خاکستر
ور چه باشد فسرده طبع اَنگِشت
چون به آتش رسد شود اخگر
* به ناجنس مُفلس و بي‏استعدادِ بد اصلِ بي‏فضل، صحبت مدار و دوستي مکن، چه آخر الامر به جهت عدم تعقُّل و تصبُّر دشمن گردد و هر بدي و غير واقعي که درباره‏ي تو گويد، مردم به واسطه‏ي وجودِ مصاحبت و مجالست و عدم علم‏شان بر آن اوصاف، حمل بر آن بر صدق کنند.

هم‏صحبتي با عاقلان

* دوست نادان مگير، چه، دشمن دانا بِه از نادان دوست.
دوستي از دشمنِ معني مجوي
آب حيات از دَم افعي مپوي
دشمن دانا که غم جان خورَد
بهتر از آن دوست که نادان بُوَد
پس، هم صحبتي گزين عاقل را چه عقل، سرمايه‏ي جميع نيکويي است.
* حق دوستان به هر چند ناملايم که پيشَت آيد ضايع مکن و به جور و جفاي ايشان صبور باش تا سزاوار ملامت نگردي.
* هرچند نيکي که درباره‏ي اوست خود کرده باشي، چون ملالتي ميان شما واقع شود، آن را به زبان مَبر و ضايع مگردان.
بدان که هر عطايي و نيکي که از تو به کسي رسد چون آن را به زبان آوردي و منَّت نهادي، ضايع گشت و هم‏چنان دان که نکرده‏اي بلکه بدتر.
کرم و عطا و تکلُّف و سخا، نسبت به دوست خويش به اميد عوض مکن، بلکه جازِم باش که اگر چيزي به عوض به تو بَخشد، نستاني.
تا تو يکي دهي و دو ستاني، گمان مبر که از دوستاني.
* آن چه وعده کرده باشي به جاي آر و آن چه به جا آورده باشي باز مگوي و منَّت مَنِه، بلکه منَّت دارِ او باش که خيرِ تو قبول کرده و ممنونِ منَّتِ تو گشته.
* بدان که مردم را دوستِ خود ساختن، کاري به غايت مشکل است و زحمت بي‏شمار بايد ديد و رنج بسيار بايد کشيد تا حصول اين معني ميسر گردد. اما آن تحصيل به مشقَّت، متضمنِ بسياري راحت [است.] ليکن دشمن اندوختن، امري آسان است و بي‏مشقت، حاصل اما آن حصولِ به سهولت، مشتمل بر بسي مشقَّت.
* دوستي را که به عمري به دست آري، نشايد که به يک دَمَش بيازاري.
سنگي به چند سال شود لعل پاره‏اي
ز نهار تا به يک نَفَسش نشکني به سنگ
* بدان که مردم را به دو چيز توان دانست که دوستي را شايند: اول آنکِ چون تو را تنگ دستي پيش آيد، مالِ خود را از تو دريغ ندارد. دوم آنکِ به وقتِ مصايب از تو برنگردد و هر گاه که کاري مشکل پيشَت آيد، هم‏چنان که در کار خود جهد مي‏کند، در کار تو اجتهاد نمايد و از براي اتمام آن، تلاش خود دريغ ندارد.
* بدان که شجاع و دلير، روز جنگ آزموده گردد و امين، وقت داد و ستَد، و زن و فرزند در ايام فقر و فاقه و دوست در هنگام تنگ دستي و زمان مصايب.
دوست مَشمُر آن که در نعمت زَنَد
لاف ياري و برادر خواندگي
دوست آن باشد که گيرد دست دوست
در پريشان حالي و درماندگي

اسرار نهاني

* با دوستان در زمان گِله، چنان باش که در ايام خشنودي و با دوست، سِرّي در ميان مَنه که اگر دشمن گردد، اظهار آن تو را زيان دارد و باعث افشايِ آن گردد.
پدر که جانِ عزيزش به لب رسيد چه گفت
يکي نصيحتِ من گوش دار جانِ عزيز
به دوست گرچه عزيز است رازِ دل مگشاي
که دوست نيز بگويد به دوستانِ عزيز
پس سرّ نگهدار، چه ارباب اسرار را در اين باب هزار سخن است و همه را سَرِ سخن اين بوَد که سخنِ سِرّ مگوييد.
چنان کن نهان در دلِ خويش راز
که چندان که جويي نيابيش باز
همه رازي از دوست و دشمنَت نهان دارد و آسوده جان و تَنَت يقين دان که هيچ آفريده به تو از تو مشفِق‏تر نخواهد بود. پس چون تو سرِّ خود را نگاه نداشتي و به دوستِ خويش در ميان نهادي، از غير طمع مدار که نگاه دارد.
پس تا تواني احوال و اسرار خود با کس مگوي و پر گو مباش تا در چشم مردم، حقير و بي‏بها نباشي و از پشيماني، ايمن و سالم گردي.
آن بزرگي گفت مي‏بايد بسي
علم و دانش تا شود گويا کسي
ليک بايد عقل و حکمت بي‏قياس
تا شود خاموش يک حکمت شناس
* هر کس که سرّي از اسرار خويش با تو در ميان نهد و تو را معتمدِ آن داند و متعهّدِ آن گرداند، خواه دوست و خواه دشمن، اگر انواعِ وحشت و اصناف کدورت ميان تو و آن صاحبِ سرّ واقع گردد، افشاي آن سر و اظهار آن امانت مکن و از اين مَمَر (راه) ملال به او مرسان و اگرچه از جهات ديگر قصد او کني و ملالْ به او رساني، پس خويش را داخلِ عهدشکنان مگردان و يقين دان که هر ملالي که از اين راه به او رساني، به خود رسانيده و آخر الامر به تو واگردد و اول ضرري و نقصي که در اظهار اسرار مردم به شخص مي‏رسد آن که اعتماد مردم از او منقطع مي‏شود و اگر آن سرّ نگاه دارد و عهد نشکند، عداوت و قصدِ آن صاحب سرّ، با او اثري نداشته باشد.
* دوست بايد که با دوست خويش، عيب جو و بهانه گير نباشد و پرده‏دار بُوَد نه پرده دَر.
و اگر دوست او معيوب به عيبي بود، به تدريج از او بيرون بَرَد نه به طريق سرزنش، تا اين صورت، سبب استمرارِ آن نگردد.
* در دوستي مردم، دلْ استوار دار تا کارهاي تو بر مراد و مستحکم باشد و از دوستِ طمّاع دور باش و با مردم حسود دوستي مکن، چه مردم حسود، دوستي را نشايند زيرا که عداوت، مستلزم حسد است.
* چون دوستِ تو عيبي چند داشته باشد و هُنري چند در او باشد، ملاحظه‏ي آن هنرها بکن و آن عيوب را به کنايت و صريح در خلوت با او ظاهر گردان نه در حضور مردم تا سبب لجاج و عدم قبول نشود و ستيزه منقطع گردد.
پس هر زمان که خواهي که دوستي، محکم و مؤکّد باشد و به دشمني مبدَّل نگردد انصاف داده نظر به عيوب خويش کن و قطع نظر از عيوب دوستان نموده، ملاحظه‏ي هنرشان نما و اگرچه آن هنر، اندک بُوَد.
* بدان که کسي که به دوستي، آزموده گشت، جانِ عزيز از او دريغ نبايد داشت، چه جايِ متاع دنيوي! چه او نيز بي‏اختيار بدين منوال خواهد بود.

طريق مروّت

* پس بايد که نسبت با دوست خويش به آن چه ممکن بُوَد، طريق مروَّت و رسم مردمي لازم داري و هرچند ناملايم که از او به تو رسد، تحمل نمايي و درباره‏ي او بدنگويي. چه، اگر به خلاف مذکور ارتکاب نمايي، يقين دان که عن قريب (به زودي) پشيمان گردي و منفعل باشي و بر تقدير مصالحت، به سبب آن سخنان، خدشه‏اي در خاطرِ تو بماند و در تَوَدُّد (محبت) و دوستي، تنزلي پيدا شود و اخلاص به طريق اول و بر منوال سابق نماند.
* چون از دوست خويش، ناملايمي چند بيني، چون عُذر آن بخواهد، بپذير و بعد از آن به آن سرزنشِ او مکن و به عوض آن ناملايمات، با او مروَّت و مردي نما.
* اگر دوست تو به بلايي گرفتار باشد، در استخلاصِ او از آن بلا به مرتبه‏اي سعي و اجتهاد به جاي آري که بر خود روا داري و بر او نه.
* آن چه از مکارم اخلاق و طريق جوانمردي و مهرباني سِزَد، نسبت به دوست خويش به جاي آر و ناگفته به تقديم رسانيده، فعل را بر قول مقدم دار و بردباري کار بند و عادتِ خويش ساز.
حکما گفته‏اند اصل جوانمردي چهار چيز است: قول و فعل را موافق ساختن، خلافِ راستي ناکردن، حقِّ صحبت نگاه داشتن، شکيب (صبر) را کار بستن.
پس شرايط مذکور مدعي دار (رعايت کن) تا بسيارْ دوست باشي.
منبع:ماهنامه گنجينه
/س