همبستگي جسم و روح

براي رسيدن به هر موفقيتي، آمادگي روحي و جسمي در کنار يکديگر لازم اند و ارتباط اين دو (جسم و روح) با هم را مي توان به نقش نرم افزار و سخت افزار در کامپيوتر شبيه دانست؛ چرا که جسم، بدون روح، نعشي بيش نيست و روح هم بدون جسم، منشأ اثري نخواهد بود. اما داستان ارتباط اين دو با هم، بسيار بالاتر از اين تشبيه و نقشي که در زندگي دارند، است. همبستگي و الفت روح و جسم، به قدري است که به سختي مي توان اين دو را از هم تفکيک کرد، اگر چه هنوز با وجود پيشرفت هاي فراوان علوم مختلف، اثرگذاري اين دو بر هم نيز به روشني مشخص نشده است.
تحقيقات فراواني که در اين ارتباط انجام شده اند، نشان مي دهند که افراد نااميد و افسرده، بيشتر در معرض امراض جسمي قرار مي گيرند و طول عمر کمتري نيز دارند و يا اين که در حالت افسردگي، از کارايي سيستم ايمني بدن کاسته مي شود و تعداد گلبول هاي سفيد خون پايين مي آيد. از طرف ديگر، حالات جسمي مثبت، مانند لبخند زدن، صاف ايستادن و سينه را به طرف جلو دادن، موجب تغيير احساس و رفتار مي شود و بر حالات شيميايي و الکتريکي بدن، اثرگذار است و به گفته ي ويت اشتاين: «جسم انسان، بهترين تصوير روح است» . (1)
متأسفانه، امروز، کمتر کسي به مرگ طبيعي از دنيا مي رود. بيشتر افراد به علت افراط و تفريط در خوردن، خوابيدن، کار، امور جنسي و ... به مرگ زودرس و در حقيقت با خودکشي تدريجي از بين مي روند. اغلب مردم به سلامت جسمي بهايي نمي دهند و افزون بر اين که زمينه کسب موفقيت در زمان حال را کم رنگ مي کنند، در سنين بالاتر نيز به مشکلات فراواني برمي خورند. در صورتي که با کسب سلامت جسمي، مي توانند شخصيت مستحکم تري داشته باشند و تصميم گيري صحيح تري انجام دهند. با جسم سالم و روحيه ي قوي، مي توان برخي از موانع موفقيت (مانند تنبلي، و سستي) را از بين برد و با تقويت اراده و پشتکار، بر مشکلات، غلبه نمود.
برخي از لذت ها و خوش گذراني ها، هر چند فريبنده و دلپذير باشند، موقت اند و عواقب بسيار گران روحي و جسمي را در پي خواهند داشت. در بعضي موارد، حتي ثروت و قدرت نيز مي تواند نمي تواند آب رفته را به جوي بازگرداند. انحرافات جنسي، شکمبارگي، مصرف مشروبات الکلي، اعتياد و ... موجب از دست رفتن قواي جسمي و روحي و ضايع شدن بسياري از فرصت هاي زندگي خواهند شد، که مهم ترين راه هاي پيشگيري از آنها، تقويت اراده و ايمان و دوري از بيکاري و سستي است.
کسب سلامت جسمي، نياز به برنامه ي مشخص در زمينه ي تغذيه، ورزش، خواب، استراحت و ... دارد که در ادامه به برخي از آنها اشاره مي کنيم.

1. تغذيه

تغذيه ي صحيح، علاوه بر اين که انسان را سير مي کند، برخي از بيماري ها را نيز درمان مي کند و موجب طولاني تر شدن عمر، زيبايي اندام، تقويت فکر و استعداد و ... مي شود. از طرفي، پرخوري، کم خوري، ترکيب نامناسب مواد غذايي ، بدخوابي، بي موقع خوردن و .. و در يک جمله سوء تغذيه، پايه گذار بسياري از بيماري ها در آينده و عوارض ناگوار در زمان حال مي شود، از جمله: خسته کننده شدن زمان بيداري و نداشتن خواب راحت. همچنين بر اثر سوء تغذيه، در هنگام درس خواندن، دچار ضعف، سرگيجه، خواب آلودگي، بي حالي، خستگي و ... مي شويد که در يادگيري، تأثير منفي دارد.
براي داشتن تغذيه ي مناسب، رعايت چهار اصل زير ضروري است:

الف. غذاي مناسب بخوريد

هدف از غذا خوردن، تنها رفع گرسنگي نيست، بلکه با خوردن غذاي مناسب بايد احتياجات بدن برآورده شود. همچنين بافت هاي از دسته رفته، دستگاه عصبي، حافظه، مغز، بينايي، دستگاه گوارش و گردش خون، غدد داخلي و ... هر کدام به نوعي بايد تغذيه شوند تا بهترين کارايي را داشته باشند.
بدين منظور، بايد از طريق غذا، احتياجات بدن به کربوهيدرات ها، چربي ها، پروتئين ها، ويتامين ها، مواد معدني و آب برآورده شود که کمبود يا زيادي هر کدام از آنها مي تواند عوارض نامطلوبي داشته باشد.
براي کسب بهترين ترکيب غذايي، بهتر است از تنوع مناسب (يعني استفاده از گوشت ها، سبزيجات، غلات، ميوه ها، آبزيان و ... در سبد غذايي روزانه و هفتگي) استفاده کنيد و مهم تر از آن، اين که غذاهاي سالم، تازه و خانگي را جايگزين غذاهاي آماده ي بيرون از خانه، غيربهداشتي و تنقلات مضر کنيد و در صورت لزوم با متخصص تغذيه مشورت کنيد.

ب. در وقت مناسب غذا بخوريد

بهترين زمان غذا خوردن، هنگام گرسنگي است و تا وقتي احساس گرسنگي نکرده ايد، نبايد غذا بخوريد. البته اين نکته نبايد موجب بي نظمي در برنامه ي غذايي تان بشود. اين مشکل معمولا به دلايل زير بروز مي کند:
اول، اين که در يک وعده، آن قدر غذا نخوريد که در وعده ي ديگر احساس گرسنگي نکنيد. دوم، اين که بين دو وعده، از خوردن تنقلات (بويژه شيريني) ، خودداري کنيد تا اشتهايتان کور نشود. همچنين در روز، بيش از يک وعده، غذاي پخته و سنگين نخوريد و آن وعده، شب نباشد.
اگر صبحانه درست و صحيح خورده نشود، عوارض آن، موجب افت بازده کار (مخصوصا کار فکري، مانند مطالعه) مي شود. متأسفانه در کشور ما مرسوم است که شام سنگين خورده مي شود. اين کار، علاوه بر در پي داشتن خواب آشفته، عواقب پزشکي ناگواري به همراه دارد. همچنين موجب مي شود که صبح به سختي و خسته از خواب برخيزيد و اشتهايي براي صبحانه خوردن نداشته باشيد. بنابراين، شام را سبک و حدود دو ساعت قبل از خواب، ميل کنيد.

ج. به مقدار مناسب بخوريد

ميزان غذاي مصرفي، به عوامل مختلفي از جمله: سن، جنسيت، مقدار فعاليت، شرايط جسمي، شرايط روحي، آب و هوا، سلامت يا بيماري، وزن و ... بستگي دارد که مي تواند پس از مشورت با کارشناس مربوط، با توجه به نوع غذا و نياز بدن، تأمين گردد؛ اما نکته اي که در اين جا به آن مي پردازيم، عادت شايع و ناپسند پرخوري است. پرخوري، اگر چه آسان است، اما تحمل عواقب وخيم آن، بسيار دشوار است. تحقيقات متعدد، نشان داده اند که پرخوري، موجب ايجاد امراض گوناگون و کم شدن عمر مي شود و افزون بر آن، سبب رکود شديد فکر و انديشه مي گردد؛ زيرا بعد از صرف غذاي سنگين و پرحجم ، فعاليت دستگاه گوارش، بيشتر مي شود و به همين دليل، حجم خون بيشتري به اين قسمت از بدن، گسيل مي شود و چون ميزان خون در بدن ثابت است، در اين شرايط، خون کمتري به مغز مي رسد و مغز، آمادگي کار فکري را از دست مي دهد.
پرخوري به بسياري از دستگاه هاي بدن آسيب جدي وارد مي کند و بيماري هايي مانند: فشار خون، گرفتگي رگ ها، نقرس، سکته هاي ناگهاني و ... را به دنبال دارد. به اندازه خوردن، لذتي است که مي توان هميشه از آن بهره مند شد. امام علي (ع) مي فرمايد: «هر کس در خوردن خود، به اندازه اکتفا نمايد، صحت او بسيار و فکرش شايسته خواهد بود» . (2) استاد سخن (سعدي) اين ميانه روي را چنين وصف مي کند:
نه چندان بخور کز دهانت برآيد
نه چندان که از ضعف، جانت برآيد. (3)
در مقابل مذمت پرخوري، سفارش به اعتدال و کم خوري فراوان شده است؛ چرا که اگر معده سبک باشد، تن بانشاط مي شود و مسرتي بي اندازه به انسان مي دهد. پيامبر (ص) مي فرمايد: «کم خوردن و پيش از سيري دست از غذا کشيدن، موجب زياد شدن حافظه مي شود» (4)
همچنين تحقيقات پزشکي، ثابت کرده اند که کم خوري، موجب طولاني تر شدن عمر مي شود. براي نمونه در تحقيقات معروفي که در دانشگاه کرنل انجام شد، جيره ي غذايي تعدادي از موش ها به نصف، کاهش يافت و مشاهده شد که عمر اين موش ها، به دو برابر معمول، افزايش يافت. البته طبيعي است که کم خوري صحيح، آن است که کار تأمين نيازهاي ضروري بدن (به پروتئين ها، ويتامين ها، قند، مواد معدني و ...) را مختل نکند. (5)

د. درست غذا بخوريد

درست غذا خوردن هنري است که بسياري از آن بي بهره اند. اغلب مردم، به علت اين که آداب صحيح غذا خوردن را رعايت نمي کنند، نه تنها از غذا خوردن هيچ لذتي نمي برند، بلکه اين گونه غذا خوردن، به جاي تقويت، موجب تضعيفشان هم مي شود.
يکي از مهم ترين آداب غذا خوردن، درست جويدن غذاست.
در هنگام صرف غذا، بايد با آرامش کامل و در حالت نشسته و بدون اضطراب، غذا خورد. غذا خوردن در حالت عصبانيت، موجب اختلال در ترشح اسيدهاي معده مي شود که استمرار آن، زخم معده را در پي دارد.
در هنگام غذا خوردن، بايد سعي شود که آداب غذا خوردن رعايت شود، از جمله شستن دست ها قبل و بعد از غذا، گفتن بسم الله در آغاز غذا، نخوردن آب در بين غذا، و گفتن الحمدلله بعد از غذا؛ چرا که خداوند مي فرمايد: «از روزي پروردگارتان بخوريد و شکر او را به جا آوريد» . (6)
به طور خلاصه، تغذيه ي خوب، موجب شادي، نشاط، فعاليت مستمر و مفيد و تقويت هوش و ذکاوت مي گردد و خستگي انسان را برطرف مي کند. (7)

2. ورزش

همان طور که براي پيروزي در مسابقات رالي، علاوه بر آمادگي راننده ها، بايد ماشين ها نيز مهيا باشند، براي موفقيت در هر هدفي هم افزون بر داشتن روحيه ي موفقيت، بايد از بدن آماده برخوردار بود؛ چرا که با بدن سست و خمود، فرصت هاي موفقيت به راحتي از دست خواهند رفت. البته منظور از ورزش، فقط آماده کردن قواي جسمي نيست؛ بلکه هدف نهايي ورزش، کسب روحيه و اراده ي قوي در برابر مشکلات و همچنين به دست آوردن اخلاق پسنديده و جوانمردانه است. به عبارت دقيق تر، ورزش، به حرکات و فعاليت هايي گفته مي شود که موجب پرورش جسم و روح مي شوند و از راه تقويت و ورزيده کردن قواي جسمي، به تقويت اراده و روحيه نيز کمک مي کنند.
نتايج تحقيقات دانشمندان، درباره ي اثرات ورزش، آن قدر شگفت آور است که تصور آن نيز مشکل است؛ اما پيش از اين که به گوشه ي کوچکي از اين تحقيقات اشاره کنيم، ذکر دو نکته لازم است. اول، اين که منظور از ورزيدگي و سلامت جسمي، نداشتن نقص جسمي نيست؛ بلکه سالم و با نشاط بودن اعضايي است که خداوند در اختيار ما قرار داده است و دوم، اين که ورزيدگي و سلامت جسمي، با پيدا کردن آمادگي جسماني براي انجام فعاليت هاي ورزشي سنگين و حرفه اي تفاوت دارد؛ زيرا اين گونه آمادگي جسماني، هميشه شامل سلامت جسمي نمي شود و نبايد اين آمادگي جسماني را به قيمت از دست دادن سلامت جسمي به دست آورد (چيزي که در بدن سازي هاي کوتاه مدت، ديده مي شود) .
تغذيه ي اعضا و بافت هاي بدن، مديون گردش خون است. خون، اکسيژن و غذا را به تک تک سلول هاي بدن مي رساند. از اين رو، سلامت اندام هاي بدن به چهار عامل بستگي دارد: اول، مقدار خون در گردش و دوم، قدرت قلب در چرخاندن خون و سوم، طبيعي بودن جريان و ميزان خون در تمام رگ ها و مويرگ ها و چهارم، وجود اکسيژن و مواد غذايي کافي در خون.
ورزش، موجب بهبود هر چهار عامل مي شود. ورزش صحيح، موجب کم شدن اضطراب و به دست آوردن اعتماد به نفس نيز مي شود؛ زيرا ورزش، موجب هماهنگي بيشتر بين اعصاب و مراکز تقويت اعصاب مي شود. دگرت هانس سلي، در بيان نتيجه ي تحقيقات مفصلي که انجام داده مي گويد: «ورزش، اعصاب را در مقابل استرس (فشار رواني) ، مقاوم مي کند» . (8) همچنين ورزش، اثر درماني زيادي بر بيماري هاي گوناگون دارد. (9)
بنا براين، انجام منظم و دائمي ورزش هاي پايه ي «چربي سوز» (و نه قندسوز) را بايد جزء ضروريات زندگي دانست و از آن غفلت نکرد که بهترين آنها را مي توان پياده روي منظم يا دو آهسته همراه با تنفس صحيح دانست، بخصوص در محل هايي که هوا صاف و تميز است، مانند پارک ها و کوه پايه ها. چنين ورزش هايي، در مواقعي که بيشترين مقدار اکسيژن در هوا وجود دارد، مانند صبح زود، بسيار مفيدند و در فوايد آنها کتاب هاي متعددي نوشته شده است. اما به غير از اين، مي توان از نرمش هاي ساده و کوتاه در بين روز و در بين ساعات مطالعه و کار نيز استفاده کرد. همچنين براي تقويت فکر و حافظه و تمرکز قوا و حواس مي توان از ورزش هايي مانند يوگا، ذن، چي لنگ و ... نيز استفاده کرد.

3. تنفس صحيح

يکي از رموز مهم سلامتي، مهارت استفاده از اکسيژن است. بهترين روش تنفس که موجب پاکسازي دستگاه هاي بدن مي شود، بدين صورت است که نسبت دم (نفس کشيدن ) و نگهداري نفس در سينه، چهار و بازدم (خارج کردن نفس) ، دو باشد. مثلا اگر دم، چهار ثانيه طول مي کشد، بايد نفس را به مدت 16 ثانيه نگه داشت و در 8 ثانيه خارج کرد تا اکسيژن کامل وارد خون شود و سيستم لنفاوي را فعال کند. اين عمل را روزي سه بار و هر بار 10 مرتبه تکرار کنيد و بهتر است اين عمل را در محيط باز انجام دهيد.

4. خواب مناسب و مفيد

تحقيقات متعدد دانشمندان، نشان داده که خواب با حافظه و عملکرد مغز، رابطه ي مستقيم دارد و آنچه مهم است ميانه روي و به اندازه خوابيدن است؛ چرا که کم خوابي، جريان مغز را مختل مي کند و به قدرت درک و حافظه، آسيب هاي جدي مي رساند و خواب زياد نيز موجب کسالت و تشديد حالت خواب آلودگي و پايين آمدن قدرت يادگيري مي شود. همچنين تنبلي و سستي را تشديد مي کند و توان بدن را بر هم زده، روحيه و اعتماد به نفس را پايين مي آورد.
در مورد مقدار کافي خواب، نظريات گوناگوني وجود دارد. آنچه مسلم است، ميزان خواب در افراد مختلف، يکسان نيست و به طور ميانگين، يکسان نيست و به طور ميانگين، حدود 6 تا 8 ساعت است که با شرايط سني و آب و هوايي و تغذيه و جنسيت و ... تغيير مي کند.
در ساعات اوليه ي صبح، مخصوصا قبل از طلوع آفتاب، علاوه بر آرامش و وجود اکسيژن تازه، درصد هوشياري بسيار بالاست و شرايط بدن براي يادگيري، مناسب تر است، چنان که از قديم گفته اند: «سحرخيز باش تا کامروا باشي» . پزشکان توصيه مي کنند که در ميانه ي روز نيز کمتر از يک ساعت بخوابيد. اين کار براي تقويت حافظه مؤثر است و خستگي نيم روز را برطرف مي کن.
خوردن غذاي سنگين، پيش از خواب نيز موجب داشتن خواب سنگين و آشفته مي شود و صبح خسته کننده اي را در پي خواهد داشت. در هر صورت، بايد بعد از بيدار شدن، با ورزش سبک، بيدارسازي عصبي و عضلاني را به دست آورد. شست و شوي سر و صورت نيز در اين امر مؤثر است.

5. استراحت و تفريح

استراحت و تفريح نيز منبع توليد نشاط براي روح و جسم است که اگر با فکر و برنامه صورت گيرد، موجب لذت بردن بيشتر از کارها و زندگي مي شود و بازده را بالا مي برد و روحيه و توانايي از دست رفته را باز مي گرداند.
کار مداوم، هر چند با نشاط باشد، ايجاد خستگي مي کند و استراحت کردن، با بيکار بودن، بسيار فرق دارد و بيکاري، برعکس استراحت کردن، موجب از دست دادن روحيه ، تحليل قوا، فکر و دقت مي شود و آثار رواني نامطلوبي در بردارد.
تفريح و استراحت، اشکال مختلفي دارد که عبارت اند از: استراحت کوتاه در بين کار و مطالعه ي روزانه، استراحت شبانه، استراحت آخر هفته، تفريحات برنامه ريزي شده ي دوره اي (ماهانه، فصلي، سالانه) .

6. بهداشت جسم

آنچه موجب سلامتي و تندرستي بدن مي شود، بهداشت نام دارد که موجب سالم و بانشاط بودن بدن و تقويت روحيه مي گردد. با بهداشت، مي توان جلوي بسياري از بيماري ها را گرفت و برخي از آنها را درمان کرد. در اين جا مختصرا به بعضي از موارد بهداشتي اشاره مي کنيم:
الف. پوست، يک عضو مؤثر در بدن است که بايد آن را هميشه تميز نگه داشت و با شستشو و دوش گرفتن مرتب، عرق و مواد زائد و چربي انباشته بر سطح آن را شست تا تمام بدن و بويژه کليه ها بتوانند کار خود را به خوبي انجام دهند.
ب. تميز کردن دهان و دندان (با مسواک، نخ دندان يا آب نمک) پس از هر بار غذا خوردن، موجب رفع بوي بد دهان و جلوگيري از بيماري هاي لثه و دندان و گوارش مي شود و بايد هر روز، حداقل يک بار قبل از خواب، دندان ها را مسواک زد.
ج. کانال ورود هواي بدن و تنفس، بيني است. بيني، علاوه بر اين که هوا را تصفيه مي کند، موجب مي شود هوا در زمستان، معتدل و در هواي خشک و گرم تابستان، مرطوب شود و سپس وارد شش ها شود. براي تميز کردن بيني، کافي است مقداري آب، جلوي آن بگيريم و کمي بالا بکشيم و سپس تخليه کنيم.
د. مو نيز جزئي از بدن است که در زيبايي تأثير زيادي دارد. موها دو قسمت اند: اول، موي سر و صورت و دوم، موهاي زائد. در مورد موهاي زائد، سفارش زيادي به از بين بردن آنها در دوره هاي مشخص شده است و در مورد موي سر به تميز نگه داشتن آن.
ه. به دليل پوشيدن جوراب و کفش، پاها کمتر با جريان هوا در تماس هستند و به شدت عرق مي کنند و زمينه ي مناسب براي رشد انواع ميکروب را به وجود مي آورند و باعث بوي بد نيز مي شوند. براي جلوگيري، بايد پاها را مرتب با آب و صابون بشوييم. قرار دادن پا در آب خنک (براي مدت کوتاه) نيز براي آرامش اعصاب مفيد است و تا مي شود، بايد از پوشيدن کفش هاي بسته و سنگين مخصوصا در تابستان خودداري کرد.
و. ناخن ها، يکي از ضمائم پوست هستند و جنس آنها از کارتنين است. زير ناخن ها، محل مناسبي براي تجمع باکتري و ديگر انگل هاي مزاحم است که توليد عفونت مي کنند. بنابراين، بايد آنها را مرتب کوتاه کرد. ناخن هاي پا را خيلي کوتاه نکنيد. همچنين ناخن هاي دست را گرد و ناخن هاي پا را مربع کوتاه کنيد تا وارد گوشت نشوند.
ز. در گل ها، انواع و اقسام گازها، بازها، اسيدها و مواد آلي وجود دارد که براي سلول هاي بدن - بويژه مغز - مفيد است. در محيط گل و گياه و آب و طبيعت، روح انسان، نشاط بيشتري دارد و جسم، طراوت مي يابد و فکر و حافظه، قوي تر مي شود. پيامبر فرموده اند: «بوي خوش، قلب را قدرت مي بخشد» . (10) توجه به اين نکته لازم است که عطرها و خوشبو کننده هاي کاملا شيميايي جديد، ضررشان بيشتر از نفعشان است.
ط. بهترين و مهم ترين وسيله ي پاکيزه کردن پوست و مو، رفتن به حمام است. استحمام، موجب مي شود بوي عرق و سلول هاي مرده ي پوست از بين برود، ولي زياد در حمام ماندن، موجب سستي و رخوت مي شود. با شکم پر اصلا به حمام نرويد و اگر دوش آب سرد مي گيريد، بيشتر از چهار دقيقه طول نکشد.

پي نوشت :

1- به سوي کاميابي، ج4، ص 343.
2- همان، ح 8803.
3- سعدي.
4- المراقبات، ص 93.
5- به سوي کاميابي، ج2، ص 162.
6- سوره ي سبأ، آيه ي 15.
7- دائره المعارف پزشک خانواده، ص 224.
8- اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، سيد رضا پاک نژاد، تهران: کتاب فروشي اسلاميه، 1355، ج 14، ص 103.
9- همان، ص 202.
10- مکارم الاخلاق ، ص41.

منبع: مجله حديث زندگي 40
/س