گفت و گوي انديشه ي نو با حجت الاسلام محمدحسن راستگو

کودک به لحاظ اينکه به مبدأ فطرت نزديکتر است، پاکي و صميميت و مهرباني را مي آموزد. به لحاظ طراوت و شادابي، اميد و شکوفايي را در زندگي يادآور است و به لحاظ انعطاف پذيري، تربيت پذيري را در بستر زندگي مي گستراند. کودک يک هديه الهي است که با ذهن و فطرت زلالي پديد آمده و از هر گونه آلودگي پاک است.
رسول ا... (ص) ، با رهنمود وحي و با توجه به اين ويژگي ها، با کودکان رو به رو مي شد. او سرشار از عطوفت و مهرباني، انس و شادابي با کودکان بود. کودکان را شخصيت مي داد و با شخصيتي که خود داشت، در برابر کودکان خود را همسان آنان قرار مي داد و با آنان به بازي مي پرداخت. در برخورد با آنان، به استعدادهاي فطريشان توجه مي نمود و خلاصه اينکه تلاش داشت هيچ کودکي را آزرده خاطر نبيند و ...
بررسي جاذبه هاي تربيتي پيامبر خدا (ص) در مورد کودکان، موضوع گفتگويي است که با چهره آشناي خانواده ها، حجت الاسلام محمدحسن راستگو انجام داده ايم.
حجت الاسلام راستگو با تجربه و سابقه بيش از دو دهه حضور در راديو و تلويزيون، و نيز اجراي برنامه هاي موفق ديني براي کودکان و نوجوانان، به تشريح ديدگاه هاي تربيتي رسول خدا (ص) در مورد کودکان پرداخته که از نظرتان مي گذرد.
- در قاموس تربيتي رسول ا... (ص) ، دستوراتي وجود دارد که به قبل از تولد کودک مربوط مي شود. اين دستورات، از چه منظري قابل بررسي است؟
- در قرآن، احاديث، سيره پيامبر (ص) و اهل بيت (ع) و حتي احکام فقهي ما، سفارشهاي گوناگوني در مورد کودکان و نوجوانان وجود دارد. اتفاقا يکي از اصلي ترين مباني تربيتي در اسلام ، همين موضوع است؛ يعني توجه به مراحل آغازين تربيت. اسلام، اين مرحله را دوران قبل از تولد کودک دانسته و در همين راستا، به شخصيت و چگونگي انتخاب همسر تأکيد دارد. به عبارت ديگر، کساني که به تربيت شايسته فرزندان خود مي انديشند، قبل از هر اقدام، بايد به فکر يافتن همسري باشند که به لحاظ اخلاق، رفتار، خصوصيات انساني و روحيات، داراي برجستگي و علو طبع باشد. يقينا فرزندي که از چنين همسري به دنيا مي آيد، فرزندي صالح، کامل، عامل و داراي صفات انساني و الهي خواهد بود. بنابراين سفارشهايي که پيامبر (ص) و ائمه (ع) در مورد انتخاب همسر داشته و يا تأکيداتي که در خصوص بعضي از موضوعات همچون دوران بارداري، شيرخوارگي، آداب وضع حمل و ولادت و ... به عمل آورده اند، تمامي از همين زاويه بررسي مي شود. يقينا همه اين توصيه ها براي رشد و تعالي کودک صورت مي گيرد و اينکه ثمره آن تربيت؛ اثر خود را بر خانواده و اجتماع، بر جاي بگذارد.
- نگاه قرآن به مقوله تربيت کودکان، بر چه مؤلفه هايي استوار است؟
- اولا بايد توجه داشت که اين نگاه، يک نگاه متقابل است. در اين کتاب آسماني، آيات متعددي در خصوص رعايت حق پدر و مادر توسط فرزندان و يا رعايت نکات دقيق تربيتي توسط اوليا، پدران و مادران وجود دارد که تمامي به موضوع تربيت و آثار آن مربوط مي شوند.
به هر حال شايد بتوان فشرده دستورات تربيتي قرآن نسبت به کودک را در اين آيه جستجو کرد که مي فرمايد: «اي کساني که ايمان آورده ايد، خود و اهلتان را از آتش جهنم دور نگه داريد. » واضح است که مفهوم اين آيه شريفه، وظايف تربيتي خطيري را حتي درباره وضع آخرتي فرزندان، بر عهده والدين قرار مي دهد. براي بررسي تأکيدات اسلام در اين زمينه، لازم است که به سوره ي مبارکه «لقمان» نيز استناد کنيم. سوره لقمان، سفارشهاي پدري حکيم و فرزانه، به فرزندش را دربر مي گيرد. با اينکه لقمان پيامبر نبود، خداوند او را به عنوان يک نمونه برجسته تربيتي؛ يعني پدري دلسوز که نسبت به آينده فرزند خود نگران است، مطرح مي سازد. لقمان در اين سوره، با بياني بسيار زيبا و با تعبير «يا بني» ، مسايلي را درباره توحيد، شرک، رفتارهاي عملي و ساير مسايل، به فرزندش گوشزد مي کند. جالب اينکه خداوند اين شيوه تربيتي را در قرآني ذکر مي کند که آخرين کتاب آسماني است و اين نوع هدايتش نيز تا پايان زندگي انسان در اين جهان باقي خواهد ماند.
- بي ترديد، زيباترين نمونه عمل به اين دستورات تربيتي را بايد در کلام و سيره رسول مهرباني ها جستجو کرد ...
- همين طور است! رسول ا... (ص) فرمايشات فراواني درباره تعليم و تربيت کودکان و نوجوانان داشته اند، ولي در اين ميان، زيباتر آن است که سيره و رفتار عملي آن حضرت را مورد بازخواني قرار دهيم.
مشخص است که رفتار هر فرد، از يک بينش، آگاهي و يک ايمان سرچشمه مي گيرد. پيامبري که بنيانگذار اسلام است، تمام رفتارهايش براي ما بهترين نمونه عمل خواهد بود. از همين رو لازم مي دانم به طرح و بررسي چند نمونه از سيره آن بزرگوار در رابطه با کودکان و نوجوانان بپردازم:
حضرت روزي بر جمعي از نوجوانان عبور کردند که در حال جا به جايي وزنه هاي سنگيني بودند. مدتي ايستادند و به کار آنها نگاه کردند. بدون اينکه کار آن عده را تخطئه يا رد نمايند، خطاب به آنان فرمودند: «شجاع کسي است که بر نفس خود غلبه کند» ، يعني علاوه بر تأييد ضمني مسابقه بدنسازي براي نوجوانان، آنان را به مبارزه با نفس و شيطان هم دعوت کردند. در جاي ديگري از تاريخ آمده است پيامبر (ص) ، در يکي از روزها، سجده نماز خود را بيشتر از حد معمول هر روز، طولاني کردند. اصحاب بعد از نماز دليل آن را از حضرت جويا شدند و پرسيدند که آيا حکم جديدي آمده که سجده دوم نمازتان را طولاني کرديد؟ حضرت فرمودند: خير، کودکي بر گردنم نشسته بود، من نخواستم که با بلند شدنم از سجده، آن کودک فروغلتد، صبر کردم تا خودش پايين آيد! ملاحظه مي کنيد، پيامبر با اينکه تمام وجودش در نماز، محو توجه به خداست، چگونه به خاطر کودکي سجده اش را طولاني مي کند. در اين مسأله، يک نکته ظريف تربيتي هم قرار دارد. امروزه به اثبات رسيده روشها و حرکاتي را که بزرگترها در رابطه با کودکان انجام مي دهند، در ذهن آنان ثبت مي شود.
بديهي است که خاطره تلخ يک کودک در مکاني چون مسجد، يک تداعي معاني غلط و برداشت منفي در ذهن او ايجاد مي کند. برداشتي که تا پايان عمر، او را همراهي خواهد کرد.
در جاي ديگر آمده است که حضرت رسول (ص) در يکي از روزها، نماز خود را زودتر از حد معمول به اتمام رسانده و سلام دادند.
اين موضوع نيز باعث پرسشي از سوي اصحاب شد. از پيامبر (ص) علت را جويا شدند. حضرت فرمودند: مگر شما صداي گريه کودکي را از ميان زنان نشنيديد؟ رسول ا... (ص) که به خصوص در نماز، محو سطوت و جلال الهي است، با شنيدن صداي گريه ي يک کودک، به نماز خود سرعت مي بخشد، تا خاطره و حرکاتي که آن کودک از نماز و مسجد در ذهن خود ثبت مي کند، يک خاطره تلخ و منفي نباشد. اينها نکات و ظرافتهايي است که اگر چه روان شناسان امروزه آن را به درستي اذعان مي دارند، ولي صدها سال قبل مورد توجه جدي شارع مقدس اسلام، قرار داشته است. واقعا نکته عبرت آموز اينجاست، پيامبري که به او وحي مي شود و خاتم انبيا هم هست، حتي به اين موارد ريز هم دقت دارند.
- اهل بيت رسول ا... (ص) ، محصول و ثمره تربيت عملي ايشان، محسوب مي شوند. نتايج تربيت در خانه وحي را چگونه ترسيم مي کنيد؟
- همه ويژگي هايي که از تربيت صحيح اسلامي ذکر شد، در نظام تربيتي پيامبر (ص) و پس از آن در نظام تربيتي اهل بيت (ع) به دقت رعايت مي شد.
حضرت زهراي مرضيه (س) و همه برجستگي هاي بارزي که از آن حضرت ذکر شده، نمونه حقيقي اين تربيت محسوب مي شوند. نوع تربيت رسول ا... (ص) نسبت به آن بانوي بزرگوار، نه تنها آثار عملي خود را در مورد شخصيت ايشان به نمايش گذاشت، بلکه تأثيرات تربيتي خاص آن، در شخصيت گرامي ائمه معصومين (ع) و به ويژه در حسنين (ع) ، نيز تجلي يافت. براي مثال فرزندان بزرگوار حضرت فاطمه (س) را مي بينيم که در شب احيا بيدارند و در کنار مادر، تا صبح به عبادت مشغولند.
از حضرت پرسيده مي شود چگونه است که کودکان ما در آن موقع از شب خوابيده و فرزندان شما بيدارند؟ حضرت مي فرمايند که من براي اين کار تدارک ديده ام. تدارک اين کار، خسته نکردن کودکان و استراحت آنان در روز و غذاي مناسبشان در شب است. مي بينيد که حضرت، قبل از آنکه به امر و نهي ديني کودکان خود بپردازند، به زمينه سازي اين کار توجه دارند؛ يعني نياز کودکان را به خواب، استراحت و غذا تأمين مي کنند، آن وقت از آنان مي خواهند که شب را تا صبح به احيا بگذرانند. به فرزندان خود غذاي کم حجم، ولي مقوي مي دهند که کودکان براي هضم آن، نياز به خواب و استراحت نداشته باشند.
حضرت با الهامي که از پدر بزرگوار خود گرفته اند، اين گونه به تربيت ديني فرزندان خود اهتمام دارند.
در واقع جاذبه هاي تربيتي پيامبر (ص) بود که تأثيرات عميق خود را نه تنها بر حضرت زهرا (س) ، بلکه بر همه ائمه بزرگوار (ع) ، بر جاي گذاشته بود. به امام صادق (ع) عرض کردند که ما گاهي اوقات حديثي را نقل مي کنيم، حال آنکه نمي دانيم مربوط به شما يا پدران بزرگوار شماست.
امام (ع) فرمودند: هر چه را که از ما نقل مي کنيد، بگوييد «قال رسول ا... (ص) ؛ زيرا هر چه که ما ائمه داريم، از رسول ا... (ص) و معارفي است که ايشان به ما داده اند.
- از نکات برجسته در تربيت کودکان، توجه به شرايط و ويژگي هاي «مربي» است. پيامبر (ص) در اين باره چه نظري دارند؟
- اولا بايد توجه داشت که حضرت رسول (ص) ، يک «مربي» هستند؛ زيرا که خود ايشان فرموده اند: «انما بعثت معلما» چون خود پيامبر (ص) ، اولين معلم و مربي انسانهاست، حضرت علي (ع) هم مي فرمايند که من افتخار مي کنم که شاگردي از شاگردان پيغمبر هستم.
اساسا زندگي، عمل، محسنات رفتاري و اخلاقي و بويژه برخورد حضرت با کودکان، شرايط يک مربي برجسته را به ما مي نماياند. ايشان در کلامي فرموده اند که به بزرگان خود احترام کنيد و به کودکانتان محبت ورزيد» . در حديثي ديگر از آن وجود تابناک آمده که فرزندان، سه گونه حق بر پدر خود دارند. يکي اينکه اسم خوب براي آنان انتخاب شود. دوم اينکه ادب لازم به آنان آموخته شود و سوم اينکه آنان را با خواندن قرآن آشنا کنند. اين موارد نيز گوشه هايي از ويژگي پدران را به عنوان اولين مربيان کودک روشن مي کند البته امثال اين احاديث و سخنان، در کلام گهربار پيامبر (ص) و نيز ساير ائمه (ع) فراوان يافت مي شود. احاديثي که در بررسي يکايک آنها مي توان ويژگي هاي مطلوب والدين، معلمان و مربيان يک کودک را استخراج کرد.
- با وجود سالها فعاليتي که در حوزه کودک و نوجوان، آن هم با رويکردهاي ديني انجام داده ايد، کدام وجه از وجوه رفتاري رسول خدا (ص) در مورد اين قشر از جامعه، جذابيت بيشتري براي شما داشته است؟
- اجازه دهيد پاسخ سؤال شما را به صورت کلي تري عنوان کنم که علاوه بر کودکان، ساير آحاد جامعه را نيز فرامي گيرد. برجسته ترين نکته در اخلاق و رفتار پيغمبر (ص) ، مهرباني، محبت و نحوه برخورد ايشان با دوست و دشمن است. چنان که خداوند نيز در قرآن بر اين نکته تأکيد دارد. دليل آنکه آن تعداد از مردم با دل و جان به پيامبر (ص) ايمان آوردند، همين برخورد محبت آميز رسول ا... (ص) بود. اگر پدران و مادران، مربيان، دست اندرکاران رسانه هاي جمعي و همه مسؤولان کشور برخوردي درست و مهربانانه با کودکان و جوانان ما داشته باشند، اغلب آنان به سوي ارزشهاي ديني رهنمون خواهند شد.
- در ميان روايات چطور؟ يعني کدام بخش از سخنان حضرت، بيشتر از ساير فرمايشهاي ايشان، بر ذهن شما تأثير گذاشته است؟
- فرمايشهاي و روايات بسيار زيادي در اين زمينه وجود دارد که من صرفا به يکي از مهمترين آنها که ارتباط کامل با زندگي امروز همه ما دارد، اکتفا مي کنم: روزي رسول خدا (ص) از مسيري عبور مي کردند. در مسير، با کودکاني رو به رو شدند که در حال بازي بودند. پيامبر اشک ريختند و فرمودند: «واي به حال کودکان آخرالزمان! » اصحاب عرض کردند: از کودکان آخرالزمان؟ حضرت فرمودند: «خير! از پدران آنان» اصحاب مجددا پرسيدند که: از دست پدران مشرک و کافر؟ حضرت ادامه دادند که خير! از دست پدر مسلمان! کساني که به ظاهر کودکان خود؛ يعني به خوردن، آشاميدن، خوابيدن و ساير مسايل کودکان خود توجه دارند، ولي به دين و اخلاق آنان توجهي ندارند. اين موضوع هشداري است که به خصوص براي جامعه امروز ما هم کاربرد دارد.
چه بسيارند پدراني که به فکر لباس، تفريح، خوراک و همه امور کودکان خود هستند، ولي به دينداري، اخلاق و تربيت صحيح فرزندان خود، توجه ندارند. اميد که اين هشدار رسول ا... (ص) ، هشداري باشد براي همه ما که بيشتر از گذشته، به وظايف تربيتي خود نسبت به کودکان، واقف شويم.
منبع: مجله ي انديشه نو پيش شماره اول
/س