شـيـخ ابـوجـعفر طوسى , معروف به (شيخ الطائفه ) از ستارگان بسيار درخشان جهان اسلام اسـت در فـقـه و اصول و حديث و تفسير و كلام و رجال تاليفات فراوان دارد اهل خراسان است در سـال 385 مـتولد شده و در سال يعنى در سالگى به بغدادمهاجرت كرد و تا پايان عمر در عـراق مـانـد و پس از استادش سيد مرتضى علم الهدى ,رياست علمى و فتوائى شيعه به او منتقل گرديد.
مدت پنج سال پيش شيخ مفيد درس خوانده است ساليان دراز از خدمت شاگرد مبرزشيخ مفيد, سـيد مرتضى بهره مند شده است استادش سيد مرتضى در سال 436درگذشت و او 24 سال ديگر پـس از اسـتـادش در قـيـد حيات بود دوازده سال بعد از سيددر بغداد ماند, ولى بعد به علت يك سـلسله آشوبها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت ,به نجف مهاجرت كرد و حوزه علميه را در آنجا تاسيس كرد و در سال460 در همانجادرگذشت قبرش در نجف معروف است شيخ طوسى كتابى در فقه دارد به نام النهايه كه در قديم الايام كتاب درسى طلا ب بوده است كتاب ديگرى دارد به نام المبسوط كه فقه را وارد مرحله جديدى كرده است و در عصر خودش مشروح ترين كتاب فـقـهـى بـوده اسـت كـتـاب ديـگرى دارد به نام الخلاف كه در آنجا هم آرا فقها اهل سنت را بيان كرده , و هم راى شيعه را شيخ طوسى كتابهاى ديگرى نيز در فقه دارد, قدما تا حدوديك قرن پـيـش , اگر در فقه شيخ را به طور مطلق مى گفتند, (منظور آنان ) شيخ طوسى بود و اگر شيخان مى گفتند مقصود شيخ مفيد و شيخ طوسى بوده است .
شيخ طوسى يكى از چند چهره معروفى است كه در سراسر فقه نامشان برده مى شودخاندان شيخ طـوسى تا چند نسل همه از علما و فقها بوده اند پسرش شيخ ابوعلى ملقب به مفيد ثانى , فقيه جـليل القدرى است و بنا بر نقل مستدرك (ج 3 , ص 498)او كتابى دارد به نام امالى و كتاب النهايه پدرش را نيز شرح كرده است .
مطابق نقل كتاب لؤلؤة البحرين دختران شيخ طوسى نيز فقيهه و فاضله بوده اند شيخ ‌ابوعلى فرزندى دارد به نام شيخ ابوالحسن , بعد از پدرش مرجعيت و رياست حوزه علميه به او منتقل گـرديـد و بنا بر نقل ابن عماد حنبلى در كتاب شذرات الذهب في اخبار من ذهب (ج 4 , ص 126 و 127) در زمان اين فرد بزرگ , زاهد و عالم , بوده است عماد طبرى گفته است اگر صلوات بر غير انبيا روا بود, من بر اين مرد صلوات مى فرستادم او (پسر شيخ ) در سال 540 درگذشته است 2

ولادت :

فقيه بزرگوار, محدث كبير, مفسر نامى , دانشمند پرآوازه , شيخ الطائفه ,ابوجعفر محمد بن حسن بـن على طوسى , در رمضان سال 385 ه ق در شهر طوس خراسان ديده به جهان گشود پس از طى تـحـصيلات مقدماتى در زادگاه خود, در سال408 ه ق هنگامى كه 23 ساله بود, به بغداد عزيمت نمود.
در آن هـنـگـام ريـاسـت مذهب جعفرى در زمان غيبت امام زمان (عج ) با شيخ ‌بزرگوار و بزرگ پـرچـمـدار شـيعه , محمد بن محمد عكبرى بغدادى , معروف به شيخ ‌مفيد بود پس شيخ طوسى ملازمت او را اختيار كرد و شاگردى او را پذيرفت و تا پايان زندگى او از محضرش بهره ها برد.
در هـمـيـن زمـان از مـحضر مشايخ ديگر, مانند: حسين بن عبيد اللّه غضايرى (م 411), ابن جنيد اسكافى (م 381) و احمد بن محمد بن موسى معروف به ابى الصلت اهوازى نيز كسب فيض نمود.
وى بـه عـلـت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده اش مورد توجه استادبزرگوارش شيخ مفيد قرار گرفت بدين جهت اكثر اوقات را با شيخ به سر مى برد تااينكه در رمضان سال 413 ه ق شيخ مفيد بـه جـوار رحـمـت الـهـى شتافت پس از رحلت اين مجتهد سترگ شيعه , رياست مذهب شيعه به دانـاترين و والامقام ترين شاگردش يعنى سيد مرتضى علم الهدى (برادر سيد رضى , گردآورنده نـهـج الـبـلاغه ) رسيد بدين خاطر شيخ طوسى بدو پيوست و از علوم الهى سرشارى كه از زبان او جارى مى گرديد, مستفيض شده و از چشمه گواراى علم و دانش او سيراب و بهره مند گشت .
سـيـد مرتضى نيز كه در او لياقت و استعداد كامل را ديده بود, او را مورد عنايات و توجهات خاصه خـود قـرار داده و او را بـه تدريس واداشت و مقررى قابل توجهى (12 دينار در ماه ) براى او تعيين نمود بدين ترتيب شيخ طوسى 23 سال نيز درملازمت آن عالم بزرگوار به سر برد تا اينكه سيد در ربيع الاول سال 436ه ق , در سن81 سالگى درگذشت .
بعد از رحلت آية اللّه سيد مرتضى علم الهدى , رهبرى و پرچمدارى شيعه به شيخ طوسى رسيد در ايـن هـنـگام منزل شيخ در محله كرخ بغداد, پناهگاه و مقصد ومقصود مسلمانان بود جهت درك محضر او علما و دانشمندان بسيارى از سراسرسرزمين اسلامى , قصد بغداد را مى نمودند تا افتخار مـجـالـسـت و شـاگردى او را دريابندو از چشمه خروشان علم الهى كه بر زبان او جارى مى شد, استفاده برند.
بـدينگونه شماره شاگردان وى از فقها و مجتهدين و علما شيعه , به بيش ازسيصد تن رسيد و در همان وقت چند صد نفر از علماى اهل سنت نيز از محضر اواستفاده مى كردند.

گفتار نجاشى :

نجاشى (متوفى 450 ه ق ), معاصر او در شان شيخ مى نويسد:.
ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى , بزرگى از اصحاب ما, ثقه , عين ازشاگردان استاد ما ابوعبداللّه (مفيد) مى باشد او تاليفاتى دارد يكى از آنها تهذيب الاحكام و آن كتاب بس بزرگى است , و ديگرى الاستبصار ـ النهايه ـ المفصح (درامامت ) ـ مالايسع المكلف الاخلال به كتاب العدة (در اصـول فـقـه ) ـ كـتـاب الـرجـال مـن روى عن النبى (ص ) و عن الائمه (ع ) ـ كتاب فهرست كـتـب الـشيعه و اسامى المصنفين ـالمبسوط(درفقه )ـ مقدمه اى درمدخل علم كلام ـ الايحاز (در ارث ) ـ مـسـالة فى العمل بخبر الواحد ـ كتاب مايعلل و ما لايعلل ـ كتاب الجمل والعقود ـ تلخيص الـشـافـى (درامـامـت )ـ مـسـالـة فـى الاحوال ـ كتاب التبيان في تفسير القرآن ـ شرح المقدمة ـ رياضة العقول ـ تمهيد الاصول , و شرح جمل العلم والعمل 6 .

آثار و تاليفات:

شـيخ آقا بزرگ تهرانى , در مقدمه تفسير التبيان تاليف شيخ طوسى , از 48كتاب وى نام برده است اين كتابها را مى توان در موضوعات زير دسته بندى نمود:
1 ـ تفسير قرآن 3 كتاب .
2 ـ فقه و احكام 11 كتاب .
3 ـ اصول فقه2 كتاب .
4 ـ اخبار و احاديث 3 كتاب .
5 ـ رجال و درايه 3 كتاب .
6 ـ كلام و عقائد 16 كتاب .
7 ـ ادعيه و مناجات 5 كتاب .
8 ـ مقتل و تاريخ 2 كتاب .
9 ـ پاسخ مسائل 3 كتاب 7 .
برخى از عناوين كتابها به اين قرار مى باشد:.
النهايه ـ الخلاف ـ المبسوط ـ عدة الاصول ـ تفسير التبيان ـ تلخيص الشافى ـالغيبة ـ الفهرست ـ رجال ـ مصباح المتهجد و.
1 ـ الـنـهـايـة : اين كتاب كه يكى از نخستين آثار شيخ است وى فتاواى خود را درمسائل فقهى به عـبـارات و روايات نوشته و مسائلى را كه درباره آن روايت يا حديثى نيافته است متعرض نگرديده است اين كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود.
2 ـ المبسوط: بر خلاف نهايه , اگر چه كتابى است فقهى , ولى در آن شيخ اجتهادنموده و مسائل را بـا ديـد كلامى و اصولى بررسى كرده و فتوا داده است اين كتاب فتاواى اجتهادى شيخ مى باشد از كتابهاى ديگر شيخ اين كتابها را مى توان نام برد:.
3 ـ الخلاف : در اين كتاب مباحث اخلاقى و موارد مورد اتفاق فريقين را بازگوكرده است .
مـفـصـح (در امـامت ), لايسع المكلف الاخلال به (در اصول ), عدة الاصول (در علم اصول ), الرجال كه نام رجالى است كه از اصحاب پيامبر اكرم (ص ) و ياران ائمه معصومين (ع ) روايـت كرده اند فهرست كه فهرست كتب شيعه ونام مؤلفان آنها مى باشد مقدمه در علم كـلام , ايـجاز در فرائض رساله , مساله درعمل به خبر واحد رساله مايعلل و مالايعلل , كـتاب رياض العقول كه شرح مقدمه و در علم كلام است تمهيد الاصول كه شرح جمل الـعـلم و العمل سيد مرتضى علم الهدى است كتاب جمل العلم و العمل , كتابهاى عقود و تلخيص الشافى درامامت كتاب التبيان در تفسير قرآن تفسير التبيان در20 مجلد قرار دارد ايـن كـتـاب در سـالـيـان اخـيـر بـه صـورت 10 مـجلد به چاپ رسيده است اين تفسير نخستين تـفـسيراستدلالى شيعه است زيرا قبل از آن كتابهاى تفسيرى شيعه همگى روائى (يعنى مجموعه روايات و احاديث پيرامون آيات ) بودند.
ايـن ابـتـكار شيخ , بعدها پى گيرى شد و بدين ترتيب يك سرى از ارزشمندترين تفاسير استدلالى شـيـعـه بـه وجود آمد از جمله تفسير مجمع البيان طبرسى در 10جلد, تفسير گازر, تفسير المنهج , تفسير خلاصة المنهج , تفسير ابوالفتوح رازى واخيرا تفسير الميزان و تفسير نمونه و دهها تـفـسـير ديگر كه ما در كتاب طبقات مفسران شيعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفيل آنها را داده ايم .
ديگر كتابهاى شيخ عبارتند از:
رساله در تحريم فقاع (آب جو).
مسائل دمشقيه (كه دوازده مساله است ).
مسائل حلبيه .
مسائل حائريه .
مسائل الياسيه (كه صد مساله است ).
مسائل جيلانيه (كه 24 مساله است).
مسائل در فرق ميان نبى و امام .
رساله نقض بر ابن شاذان .
رساله مختصر (در ادعيه و مناسك حج).
رساله مسائل ابن براج .
كـتـاب مـختصر مصباح المجتهد (در ادعيه كه همانند مفاتيح الجنان ثقة المحدثين شيخ عباس قمى رايج بين مردم بوده است ).
كتاب انس التوحيد (در ادعيه).
كتاب الاقتصار فيما يجب على العباد.
كتاب مختصر المصباح .
كتاب اخبار مختار بن ابى عبيده ثقفى .
كتاب مقتل الحسين (در حادثه دلخراش كربلا).
كتاب اختيار الرجال كشى .
كتاب مجالس (در اخبار و احاديث ).
كتاب هدايه المسترشد و بصيرة المتعبد.
كتابى در اصول و عقايد و كلام .
مسائل رازيه در وعيد.
مسائل فارسيه (در آيات قرآن).
و كتاب الغيبة كه در مورد زندگانى حضرت ولى عصر بقية اللّه الاعظم نوشته شده است و يكى از مـحـكم ترين و استدلالى ترين كتب شيعه تا زمان خود شيخ و حتى امروز مى باشد در اين كتاب به تـمـامى سؤالات و اشكالات مخالفين در مورد غيبت ,تولد و طول عمر حضرت مهدى (عج ) پاسخ داده شده است اين كتاب در سالهاى اخير به فارسى ترجمه شده است , ولى اينك ناياب مى باشد.

مقام و موقعيت شيخ طوسى :

شـيـخ مفيد كه استاد شيخ طوسى است , نخستين شخصيت علمى در شيعه است كه علم كلام را تنظيم و تبويب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانيد شيخ ‌طوسى نيز اكثر كتب خود را در عـلم اصول و عقايد با بيانات كلامى درآميخته است اين كار شيخ به علماى ديگر نيز جرات داد كه تـفـسـير قرآن را با مشربهاى عقيدتى وفكرى گوناگونى عرضه بدارند بدين ترتيب پس از شيخ , تـفـاسـيـرى بـا مـشـربهاى فلسفى و عرفانى و علمى به وجود آمد كه تاثير مهمى در تغيير افكار مسلمين باقى گذاشت .
يـكـى ديـگـر از تاثيرات و ابتكارات شيخ طوسى , استفاده از احاديث اهل سنت واستنتاج از مسائل كلامى آنان مى باشد اين استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت دركتب شيعه و انتقال آرا شيعه به ديـگـران بود تفاسير مهمى چون مجمع البيان و تفسيرابوالفتوح رازى نيز از اين تاثير فرهنگى در امان نمانده و يك سرى مسائلى را كه مورداختلاف و يا انكار شيعيان مى باشد, در متن خود آوردند كـه اخـيـرا عـالـم وارسـته ومجاهد, علا مه مرتضى عسكرى با تحقيقات سى ساله خود ريشه اين كجرويها رايافته و آنها را افشا نمود كه تحقيقات ايشان در جاى خود ارزشمند مى باشد 8 .

مجتهدى كه مرجعيت مجتهدان را داشت :

از خـصـوصـيات ديگر شيخ طوسى آن است كه تا مدت طولانى فقهاى شيعه راتحت تاثير آرا خود قرار داد, به طوريكه هيچ يك از فقها جرات نيافتند كه در برابرآرا فقهى شيخ , نظريات خود را ابراز نـمـايـنـد الـبـتـه ايـن مـسائل باعث ركود تكامل فقهى در برهه اى از زمان گرديد, ولى بعدها با درخششى كه برخى از فقها از نسل آن بزرگ فقيه نمودند, اين سد شكسته گرديد و آرا و نظريات فـقـهى جديد در عرصه زندگى مسلمانان طلوع و تجلى نمود و افكار و آرا جديد فقهى در عرصه زنـدگـى مردم تابش نمود و اين يك حادثه تاريخى درك موقعيت شيخ طوسى را براى ما تسهيل مـى نمايددر درك عظمت وى كافى است در نظر داشته باشيم كه تا سالها بعد از وى با وجودانبوه دانـشمندان شيعه , هيچ عالمى توفيق نيافت كه شخصيت علمى و موقعيت او راتحت الشعاع خود قرار دهد در علوم كلامى و فلسفى و معقول و منقول , تا ظهورخواجه نصير الدين طوسى (متوفى 672) و علا مه بى مانند حسن بن يوسف مطهرحلى (متوفى 726), هيچ كس ياراى برابرى با عقايد كـلامـى وى را نـداشـت در تـفـسـيرقرآن تا پيش از مجمع البيان امين الاسلام طبرسى (متوفى 548)هـيـچ كـتاب تفسيرى همتاى التبيان او وجود نداشته است مجمع البيان نيز همچنانكه مؤلفش گويد, ازدرياى بى كران معارف تبيان اقتباس نموده و خوشه هايى چيده است .
در فـقه و اصول نيز تمام فقهاى بعد از او, ناقل فتاواى وى بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خـود راى و نـظـرى ابـراز نـمـى داشتند تا اينكه محمد بن ادريس حلى (متوفى 598) برخاست و اجتهاد و مكتب فقهى شيعه را با جرات و تهور خاصى ازحالت ركود موجود و وضع يكنواخت بيرون آورد.

وفات :

شـيخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بيست و دوم ماه محرم سال چهارصد وشصت به رحمت ايزدى پـيـوست در نجف اشرف در خانه خويش به خاك سپرده شداكنون خانه او مسجد شده است بدين تـرتـيـب جهان اسلام يكى از بزرگترين ونامورترين فقيهان خود را از دست داد شخصيتى كه در تـاريخ كمتر به نظير او درجامعيت برخورده ايم و هنوز فقهاى ما از پرتو وجود او برخوردار هستند 9.

پي نوشت:

1- آشنايى با علوم اسلامى , ص 295 .
2- نـگـارش و تـهـيـه اين مقاله , توسط آقاى جهانشاه دارستانى دانشجوى دانشگاه علم و صنعت گروه 88صورت گرفته است . 3- زيربناى تمدن و علوم اسلامى , تاليف نگارنده , صفحات 150 تا 170 . 4- تاريخ ادبيات ايران , نوشته دكتر ذبيح اللّه صفا, ج 2, ص 197. 5- قـصـص العلما, تاليف ميرزا محمد تنكابنى , ص 416 به بعد ـ تتمة المنتهى , تاليف شيخ عباس قمى ,حوادث قرن چهارم و پنجم , ص 450. 6- رجال نجاشى , ص 403 , چاپ جامعه مدرسين قم .
7- مقدمه التبيان , تاليف حاج آقا بزرگ تهرانى . 8- يادنامه هزاره شيخ طوسى , تاليف على دوانى , مقدمه . 9- مقاله شيخ آقا بزرگ تهرانى به نقل از مقدمه ترجمه الغيبه شيخ طوسى (به نام تحفه قدسى ) .

منبع:فقهاى نامدار شيعه
/خ