در يک خانواده، دو طرفي که «زندگي مشترک» دارند، «حقوق متقابل» نيز دارند. وقتي زن و شوهر، همچنين اوليا و فرزندان هر کدام وظيفه اي نسبت به طرف مقابل دارند، اگر آن را بشناسند و به آن عمل کنند، علي القاعده نبايد در خانه مشکل و اختلافي پديد آيد.
در سامان يافتن مسأله حقوق و وظايف در خانواده سه مرحله وجود دارد:
اول: شناخت اين حقوق و وظايف
دوم: عمل به آن وظيفه و تکليف
سوم: مراعات دو جانبه ي اين حقوق
اگر اين سه با هم در رفتار و معاشرت خانوادگي وجود داشته باشد، کار به بروز مشاجره و دعوا و شکايت و دادگاه و زندان و جدايي و ... کشيده نمي شود و محلي براي نزاع نخواهد بود.
بايد هم زن در برابر شوهر مطيع، صبور، متحمل، قدردان و وفادار باشد، هم شوهر نسبت به همسرش بردبار، نيکوکار، قدرشناس، احترام گزار و تأمين کننده ي نيازهاي معيشتي و آسايش باشد.
اگر صبوري و قناعت و پرهيز از پرخاش و بددهني و بي احترامي خوب است، بايد از هر دو سو باشد، نه آن که يکي به خود حق بدهد هر چه خواست بگويد و هر چه خواست انجام بدهد، ولي از طرف مقابل انتظار داشته باشد که جز تسليم و سکوت و تحمل و ادب، برخوردي نداشته باشد و در مقابل هتاکي ها و بي حرمتي هاي او حتي پاسخي معمولي هم ندهد! نکته ي مهم، پذيرش دو سويه ي اين حقوق و مراعات آن ها از دو طرف است. اين حقوق، در کتاب هاي تربيتي و اخلاقي و حديثي فراوان و متعدد است. در احاديث آمده است که: زن از شوهر خويش، فرمانبرداري داشته باشد، بي رضايت او کاري نکند و جايي نرود، نسبت به او حالت تمکين داشته باشد، شوهر را نيازارد، او را اندوهگين نسازد، در خانه خدمت کند، شوهرداري نمايد، رضايت او را از هر جهت جلب کند، چراغ روشن کند، غذا بپزد، خانه را مرتب کند، وقتي شوهر مي آيد از او استقبال کند و آن گاه که از خانه بيرون مي رود بدرقه اش کند، خود را براي غير شوهرش نيارايد، بي اجازه و رضايت او در اموالش دخل و تصرف نکند و ... (1) اين يک طرف قضيه است.
از سوي ديگر برعهده ي مرد است که لوازم زندگي و خوراک و پوشاک و مسکن را تهيه کند، در حد توان بر خانواده اش وسعت و گشايش دهد، احترام زن را نگه دارد و از آزار و ضرب و شتم او بپرهيزد، خود را براي همسرش آراسته و مرتب سازد، بخشي از وقت خود را صرف رسيدگي به کارهاي خانه و انس با خانواده کند، با مدارا و خوش زباني برخورد کند و ... طبيعي است که اگر زن و شوهر، هر دو به اين وظايف عمل کنند، خانه و خانواده اي خواهند داشت با صفا، آرام، گرم و با محبت که زمينه ي رشد اخلاقي و تعالي فرهنگي خود و فرزندانشان نيز فراهم خواهد بود. رسول خدا (ص) فرمود: «بهترين شما کسي است که نسبت به خانواده اش بهتر باشد و من بهترين شمايم نسبت به خانواده ام. »
از سوي ديگر آن حضرت فرموده است: «زن هرگز حق خدا را ادا نمي کند مگر آن که حق همسرش را ادا کرده باشد. يعني حقگزاري نسبت به خداوند نيز وابسته به رعايت حقوق شوهر است و اگر در اين زمينه قصور و خلاف باشد، نمازها و عبادت ها و حقوق الهي هم چندان ارزش و اعتباري ندارد.
اگر در روايات است که، زن، محبت خويش را نسبت به شوهر ابراز کند و خويش را براي او بيارايد و سخنان دلپسند بگويد تا در چشم و دل شوهرش جاي بگيرد، اين را هم گفته اند که شوهر، در بيرون از خانه حريم نگاه ها و ارتباط هايش را نگه دارد و به نواميس ديگران چشم ندوزد و چون از سفر بازمي گردد براي همسرش سوغاتي بياورد و هديه بدهد و نيازهاي عاطفي و جنسي او را برآورد و ...
اگر همسران پيامبر خدا (ص) به سفارش قرآن کريم، به زندگي با قناعت و زاهدانه ي آن حضرت مي ساختند، آن حضرت نيز در کارهاي خانه کمک مي کرد، از هر چه مي خوردند مي خورد و هرگز از هيچ غذايي بد نمي گفت.
اين است مفهوم عدل و انصاف در زندگي مشترک و خانوادگي. مراعات دو جانبه نسبت به حقوق متقابل زن و شوهر، رمز دوام و استحکام بنيان خانواده و تقويت انس و الفت در ميان همسران است.

تقسيم کار

از نمونه هاي بارز مراعات حقوق طرفين، تقسيم کارهاي خانه و زندگي ميان زن و شوهر است. وقتي بار سنگين خانواده بر دوش دو انساني است که با هم زندگي مشترک دارند، چاره اي جز تقسيم اين بار و کار نيست، تا نه کاري بر زمين بماند و نه بارها بر دوش يکي سنگيني کند.
اساس حرمت گزاري به حقوق انسان، «شناخت» و «مراعات» حقوق و وظايف است، نه صرفا شعار به سود حقوق بشر! همين که اسلام براي زن حق مالکيت و استقلال اقتصادي و انتخاب و ... قرار داده است، نشانه ي حرمت نهادن به اوست. اين که شوهر در مقابل همسرش وظايف و تعهداتي دارد، نشانه ي ديگري از اين «حق» و «احترام» است. خانه اي که بر شالوده ي «محبت» استوار شده باشد، هر يک از زن و شوهر، بيش از آنچه که «وظيفه» شان است، کار و تلاش مي کنند، آن هم عاشقانه و از روي مهر و احساس رضايت و خرسندي.
در حالات و سيره ي رسول خدا (ص) نقل شده است که آن حضرت حتي در کارهاي خانه، به همسرانش کمک مي کرد: که اين بالاتر از «تقسيم کار» است.
وقتي به داوري حضرت رسول (ص) کارهاي بيرون خانه و درون خانه، در زندگي مشترک ميان حضرت علي (ع) و فاطمه ي زهرا (س) تقسيم شد، دختر بزرگوار پيامبر (ع) از اين تقسيم کار بسيار خرسند گرديد. بخصوص که مي ديد با تخصيص کارهاي داخل خانه به وي، از برخورد با مردان و نامحرمان در بيرون خانه و هم صحبت شدن با آنان دور مي ماند و اين براي حيا و عفاف زن مناسب تر است. (2)
آن چه مانع بروز تشنج و تنش در رفتار همسران است، وجود حد و حريم براي کارها و وظايف هر يک و انتظار و توقع از يکديگر در محدوده ي همان حد و حريم و مراعات آن حدود و حقوق است. بار کارها را بايد هر دو به دوش بکشند. کارهاي سنگين و خستگي آور و گوناگون خانه، اگر به دوش يکي بيفتد و ديگري بي خيال و راحت طلبانه و آسوده خاطر به خواب و تفريح و استراحت و مسافرت هاي خود برسد و غم خانه و فکر مشکلات را نداشته باشد، ظلمي در حق ديگري است، چه زن باشد، چه شوهر. البته در اين گونه موارد، اين زنان هستند که «مظلوم خانواده» مي شوند و حقشان تباه مي گردد.
اين سخن زيباي پيامبر (ص) که «من بهترين شما نسبت به همسران خودم هستم.» اگر جلوه هاي متعددي داشته باشد، يکي هم رأفت و عطوفت و کمک و تفقد و حق گزاري و قدرشناسي نسبت به زنان است که حضرت رسول (ص) هم عملا چنان بوده، هم به چنين رفتار متعالي و بزرگوارانه اي سفارش مي فرمود و از ستم و اجحاف در حق زنان نهي مي کرد.
رسول خدا (ص) فرمود: «ملعون است، ملعون است کسي که فرد مورد تکفل خويش را تباه سازد.» تباه ساختن حق افراد زير دست و تحت تکفل، که همسر هم يکي از آنان است، موجب استحقاق لعنت الهي مي شود.
تقسيم کار و مسئووليت ها نيز بايد با مراعات توان جسمي و ظرفيت وجودي و طاقت فردي باشد و از تحميل تکليفي فوق طاعت بر هر يک از آن دو پرهيز شود.
پايان اين بخش را حديثي از پيامبر اکرم (ص) و سخني از امام صادق (ع) قرار مي دهيم.
مردي خدمت پيامبر خدا (ص) آمد و در ستايش از اخلاق همسر خود چنين گفت: من زني دارم که هرگاه وارد خانه مي شوم از من استقبال مي کند و به پيشوازم مي آيد و هرگاه که از خانه بيرون مي روم مرا بدرقه و مشايعت مي کند. هرگاه مرا اندوهگين و ناراحت مي بيند، از علت غم و اندوهم مي پرسيد. پيامبر اکرم (ص) فرمود: اين زن را به بهشت بشارت بده و به او بگو که تو يکي از کارکنان و کارگزاران خدا هستي و براي هر روز تو، اجر و پاداش هفتاد شهيد است. (3)
در سخني ارزشمند، امام صادق (ع) فرموده است: مرد در زندگي با همسر خود، بي نياز از سه چيز نيست:
1- همراهي و هماهنگي با او، تا به اين وسيله، موافقت و محبت و دوستي او را جلب کند.
2- رفتار نيک و حسن خلق با همسر و به دست آوردن دل او و با آراستگي و حسن ظاهر و جلوه ي زيبا در چشم او.
3- توسعه و گشايش در مسايل معيشتي.
زن نيز در زندگي با شوهرش بي نياز از سه چيز نيست، تا توافق کامل با او پديد آيد:
1- نگهداشتن خود از هرگونه آلودگي و ناپاکي، تا بدين وسيله دل شوهر به او اطمينان پيدا کند و در حالات خوشايند و ناپسند و خوب و بد، اطمينانش، محفوظ بماند.
2- نگهداري شايسته از شوهر و مراقبت از او، تا عواطف او را نسبت به خويش جلب کند و هنگام لغزش از سوي خود، آن عاطفه او را کمک کند.
3- اظهار عشق و محبت به شوهر و خويش را آراستن و به هيأتي زيبا در آمدن تا در چشم شوهر، زيبا جلوه کند و محبت افزون گردد. (4)
رعايت اين نکات، از نظر عاطفي و تحولات روحي در خانواده، شرايط مناسب تري را براي برپايي «خيمه ي عفاف» پديد مي آورد و ضامن استحکام بنيان خانواده در سايه ي تعاليم مکتبي است.

پي نوشت :

1- احاديث مربوط به اين موضوع را در وسائل الشيعه، ج 14، ص 111 به بعد ملاحظه کنيد.
2- وسائل الشيعه، ج 14، ص 123.
3- بحار الانوار، ج 100، ص 239.
4- ميزان الحکمه، ج 4، ص 284.

منبع: ماهنامه ي يادگاران ماندگار شماره 9
/س