ضرورت آموختن نماز به فرزندان

زندگي پاکيزه هنگامي به دست خواهد آمد که انسان دل خود را با ياد خدا زنده نگه دارد تا به کمک آن بتواند با همه جاذبه هاي بدي و فساد مبارزه کند و دست شيطان هاي دروني و بروني را از سر خود کوتاه کند. توفيق اين ذکر و حضور هميشگي، فقط به برکت نماز به دست مي آيد. «نماز در حقيقت، پشتوانه استوار و ذخيره تمام نشدني است که آدمي را در مبارزه با شيطان نفس که همواره او را به پستي و زبوني مي کشاند و شيطان هاي قدرت که با زر و زور و تزوير او را وادار به ذلت و تسليم مي کند، ياري مي رساند و محکم ترين و کارسازترين وسيله اي است که انسان هاي در آغاز راه رابطه خود را با خدا آن استوار مي کنند و برجسته ترين اولياي خدا نيز بهشت خلوت انس خود با محبوب را در آن مي جويند». (1)
بدين ترتيب، لازم است براي روبه رو شدن با سردرگمي هاي زندگي و پيش گيري از انحراف هاي اخلاقي و رفتاري خود و افراد خانواده به ويژه فرزندان، از اين سرچشمه رحمت الهي جام برداريم؛ زيرا فرزندان، امانتي الهي هستند که به پدر و مادر سپرده شده اند. قلب آنها در کودکي و نوجواني پاک، ساده و بي پيرايه است، آن چنان که پذيراي هر نقش و رو کننده به هر سو هستند. پس چه بهتر که از همان آغاز، نقش نماز را در دل و جان فرزند پديد آوريم و بدين گونه او را گزند شيطان باز بداريم.
امام سجاد عليه السلام مي فرمايد:
حق فرزند بر تو اين است که بداني وجود او از توست و بد و خوب او در اين دنيا به تو ارتباط دارد و بداني که در سرپرستي او مسئوليت داري و مسئول تربيت او هستي و او را به خداوند بزرگ راهنمايي کني. (2)
و چه عملي نيکوتر از نماز که مي تواند فرزندانمان را به سوي خدا راهنمايي کند و دل آنها را پيش آنکه شيطان بربايد، در کف خدا نهد.
پيام متن:
ارزنده ترين گوهر مقصود نماز است
زيبنده ترين هديه به معبود، نماز است
کوبنده ترين اسلحه مکتب توحيد
کز ريشه کند خصم تو تا بود نماز است

نقش الگويي والدين در تشويق فرزندان به نماز

براي آموزش و جذب فرزندان به نماز، روش هاي گوناگوني وجود دارد که مي توان به فراخور سن و وضع روحي ايشان را آنها را به کار گرفت. در اين ميان، نقش الگويي ارشادگران اهميت ويژه اي دارد؛ زيرا از روش هاي بسيار راه گشايي است که خداي تعالي در قرآن براي هدايت انسان ها بارها به شکل مستقيم و غير مستقيم بهره گرفته است. حکايت هاي وارد شده از پيامبران در قرآن جملگي از اين مقوله است. منظور از تربيت الگويي اين است که: «مربي بکوشد نمونه رفتار و کردار پسنديده خود را به طور عملي (مستقيم يا غير مستقيم) در معرض ديد متربي قرار دهد و بدين گونه موقعيت اجتماعي او را دگرگون کند».(3)
به يقين، در ميان الگوها نقش پدر و مادر از همه مؤثر است. والدين نخستين و اثر گذارترين الگوي عملي فرزندان هستند، بيشترين زمان را با آنان مي گذرانند و بيشترين نقش را در شکل گيري شخصيت فرزندان دارند. به همين دليل، فرزندان همواره در حال همانند سازي از رفتار والدين خود هستند. شيوه رفتاري امام خميني رحمه الله در تربيت ديني فرزندان، نمونه جالبي از تربيت الگويي است. فريده مصطفوي دختر امام مي گويد:
کارهاي ديني ما به ديکته نمي شد. در خانواده وقتي ما رفتار امام را مي ديديم، خود به خود در ما تأثير مي گذاشت و هميشه سعي مي کرديم که مثل ايشان باشيم، ولو اينکه مثل ايشان نمي شديم. از نظر تربيتي، خود ايشان براي ما يک الگو بودند. وقتي کاري را به ما مي گفتند انجام ندهيد و ما مي ديديم ايشان در عمرشان آن کار را نمي کنند، به طور طبيعي ما هم انجام نمي داديم. (4)
به هر حال، والدين براي آنکه الگوي شايسته و نيکوي فرزندان باشند، بايد عامل به نماز باشند؛ دانش و منش تربيتي داشته باشند و در آموزش احکام و معارف نماز کوشا باشند.
پيام متن:
اگر والدين اهل نماز نباشند، نمي توان انتظار داشت که فرزندان آنها نماز گزار باشند.

نقش نماز خوان بودن والدين در گرايش فرزندان به نماز

«عامل بودن والدين به نماز، روش مشاهده اي و غير مستقيم براي آموزش نماز به کودکان و نوجوانان است و منظور از آن اين است که: اگر والدين که الگوهاي عملي براي کودکان و نوجوانان خود هستند، براي نماز اهميت ويژه اي قائل شوند و در اين انديشه پايدار و ثابت قدم بمانند، فرزندان ايشان نيز به سوي نماز گرايش پيدا مي کنند و به آن رو مي آورند. وقتي کودک از همان آغاز کودکي خويش، بارها و بارها مشاهده کند که پدر و مادر مهربان و دل سوز و محبوب او در خانه، سفر، گردش، ميهماني، کار و در هر شرايط و موقعيتي به نداي اذان و اقامه نماز بيش از هر چيز ديگر اهميت مي دهند و بزرگ ترين رسالت خود را به هنگام اذان، تحت هر شرايطي نماز خواندن و سخن گفتن با خدا مي دانند، بدون ترديد، نگرش و روش برداشت آنها از نماز نيز چنين خواهد بود». (5)
بي گمان، پدر و مادري که خود عامل به نماز نيست و در رويارويي با هر يک از اموري که ذکر شد، امور مادي را بر نماز مقدم مي شمارد و نماز را به تأخير مي اندازد يا در اقامه نماز و يادگيري آن خود سهل انگاري مي کند، نمي تواند الگوي مناسبي براي فرزندان خود باشد و نبايد از آنها انتظار داشت که فرزنداني نماز خوان داشته باشند.
پيام متن:
دوست داريد فرزندانتان چگونه باشند؟ شما نيز همان گونه باشيد.

بهره داشتن والدين از دانش و منش تربيتي

منظور «دانش» تربيتي، آگاهي داشتن از روش هاي متعدد و گوناگون روان شناسي در امر تربيت به ويژه آموزش نماز است و مقصود از «منش» تربيتي، توانايي به کارگيري اين روش ها در قالب هاي نو، جذاب، ساده و هماهنگ با دنياي کودکان و نوجوانان است. البته بدين ترتيب، والدين بايد از آنها آگاهي کافي داشته باشد تا مناسب با سنين فرزندان خود بتوانند بهره بگيرند. برخي از اين روش ها، چگونگي به کارگيري آنها عبارتند از:

الف) روش انگيزشي (ايجاد انگيزه در فرزندان)

روش انگيزشي، در مراحل ابتدايي نمازگزاري فرزندان بسيار کارساز است. تشويق، تأييد، پاداش و هديه دادن از ابزارهاي اين روش اين است که والدين مي توانند در تربيت ديني و جذب فرزندانشان به نماز از آن بهره بگيرند.
«در مراحل اوليه نمازگزاري، وقتي کودک روي زمين دراز مي کشد و صورت خود را به سجاده و مهر مي مالد، به جاي آنکه پاي او را گرفته، حالتش را به صورت سجده بزرگ سالان در آوريم، بهتر است همان رفتار کودکانه اش را تشويق و تأييد کنيم. تشويق سبب مي شود که اين رفتار مطوب بارها و بارها تکرار شود و به موازات رشد ذهني و حرکتي کودک زمينه يادگيري (سجده کردن) هم فراهم مي شود. اگر کودک جمله اي و حتي کلمه اي از نماز را به زبان آورد، بايد او را جدا تشويق کرد. هنگامي که کودک کلمه ي «الله اکبر» يا «لا اله الا الله » را به زبان جاري کند، مستحق پاداش پدر و مادر است». (6)
در اين باره رفتار امام خميني رحمه الله با نوه اش به هنگام نماز بسيار آموزنده است. يکي از نوه هاي امام مي گويد:
وقتي بچه بودم، يک بار که امام مشغول نماز خواندن بود، من هم رفتم پشت سر ايشان ايستادم و همان کارهايي را ايشان انجام مي دادند، من هم تکرار مي کردم. [پس از اتمام نماز] امام چند جلد کتاب کودکان که همان جا بود، برداشتند [به عنوان هديه] به من دادند. بعدها هر موقع به اتاق امام مي رفتم، يا ايشان مرا مي ديد از من مي پرسيد [آيا نمازت را خوانده اي يا نه ؟] اگر مي گفتم بله، مي گفتند: آفرين. (7)
در مرحله هاي بعدي همراه با رشد جسمي و ذهني فرزند، مي توان با خريد و سايل ويژه نماز همانند مهر، سجاده، تسبيح، لباس سفيد، گرفتن جشن تکليف با شرکت گروه هم سالان و بردن ايشان به پارک، سينما، مکان هاي مقدس، فرزند خود را به نماز علاقه مند ساخت. بدين منظور، حتي بيان خاطره هايي درباره نماز اهل بيت عليهم السلام، عالمان ديني و بزرگان مذهبي، در جذب کودکان و نوجوانان به نماز بسيار تأثير گذار است.
پيام متن:
وقتي که حتي آدم هاي بزرگ با تشويق و قدرداني جايزه به کارشان دلگرم مي شوند. از اين ابزار براي راندن فرزندانپمان به سوي نماز بي خبر نمانيم .

ب) روش عبادت جمعي و تأثير آن در نمازخواني فرزندان

براي آنکه پدر و مادر از نقش الگويي و آموزشي خود به خوبي برآيند، بهتر است به همراه فرزندان و ديگر اعضاي خانواده فريضه نماز را به صورت دسته جمعي به جا آورند. بدين ترتيب، هم امکان سهل انگاري در نماز به کمترين اندازه مي رسد و هم فريضه ديني به شکل گروهي و منظم انجام مي گيرد.
اگر عبادت در خانه به شکل دسته جمعي به جاي آورده شود، افزون بر آنکه شوق به نماز در دل ها کاشته مي شود، سبب افزايش ارتباط عاطفي و روحيه هم دلي و هم بستگي ميان اعضاي خانواده مي شود. در نتيجه، بنيان خانواده به نيکي و مطمئن تقويت مي شود.
پيام متن:
دست خدا، با جماعت و گروه است. بر اين اساس، در خانواده اي که با هم نماز مي خوانند، احتمال نماز خوان شدن فرزندان افزايش مي يابد.

ج) روش تنوع

گوناگوني در برنامه هاي نماز، در ادامه دار شدن نماز گزاري کودکان و نوجوانان بسيار مؤثر است، بدين معنا که نماز جنبه هاي مختلفي دارد و تنها به بعد فردي محدود نمي شود. فرزندان در خانواده تنها با بعد فردي نماز آشنا مي شوند، ولي براي آشنايي با جنبه هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي نماز شرکت دادن آنان به همراه افراد خانواده در نماز جماعت، مسجد و نماز جمعه ضروري است. شرکت دسته جمعي افراد خانواده در جمع نمازگزاران، ضمن اينکه نوعي نشاط و طراوت را در نماز به همراه دارد و آن را از يک نواختي و کسالت بار بودن خارج مي کند، سبب نهادينه و استحکام جايگاه نماز ميان اعضاي خانواده مي شود و ميل و رغبت به نماز را بالا مي برد.
پيام متن:
حتي نماز نيز اگر به گونه اي يک نواخت، به جا آورده شود، اي بسا کسالت بار شود. تغيير دادن مکان آن، گروهي يا به جماعت خواندن، به آن تنوع مي بخشد و از کاهش رغبت نماز گزار به آن مانع مي شود.

د)روش پرهيز از رفتارهاي ناخوشايند

والدين براي واداشتن فرزندان به نماز، اجازه هر گونه رفتار ناخوشايند را ندارند تا سبب رنجش خاطر فرزندان نشوند يا در ذهن آنها خاطره تلخي از آموزه هاي دين همچون نماز پديد نياورند. کارهايي که لازم است از آنها پرهيز شود، عبارتند از:
- اعمال قدرت و مجبور کردن و نوجوان به نماز؛
- گرفتن وقت تفريح کودک و نوجوان مانند: وقت بازي و تماشاي فيلم، به انگيزه نماز خواندن آنها؛
- مقايسه فرزندان خود با کودکان نماز خوان ديگران؛
- دعوت کردن به نماز در زماني که به تازگي تنبيه شده است؛
- خسته کردن کودک يا نوجوان با برنامه هاي اضافي و تعقيبات نماز.(8)
بي شک، اگر والدين در واداشتن فرزندان خود به نماز اين پيشنهادها را رعايت نکنند، اثر بدي بر روحيه نماز گزاري کودک و نوجوان بر جاي مي گذارد تا آن جا که ممکن است آنان را براي هميشه از نماز بيزار کند.
پيام متن:
در روش پرهيز براي جذب فرزندان به نماز بايد از هر گونه اقدام ناخوشايند پرهيز کرد.

هـ) روش عنايت آميز

بهره گيري از روش عنايت آميز در تربيت ديني و جذب فرزندان به نماز، در بسياري از موارد مي تواند اثر گذارترين راه باشد. ابزارهاي اين روش، برخوردهاي غير مستقيم، کريمانه و از روي چشم پوشي است براي نمونه، روش امام خميني رحمه الله به هنگان نماز صبح يا زمستان با کودکاني که به تکليف شرعي نرسيده بودند، از اين گونه راه هاي شوق آميز براي اداي نماز است. فريده مصطفوي، دختر امام خميني رحمه الله، نقل مي کند:
امام کسي را از خواب بيدار نمي کرد، مي گفت خودتان اگر بيدار شديد، بلند شويد نماز بخوانيد؛ اگر بيدار نشديد، مقيد باشيد که ظهر، قبل از نماز ظهر و عصر، نماز صبحتان را قضا کنيد. زمستان هم که بلند مي شديم، مي رفتيم سر حوض که وضو بگيريم، اگر آب گرمي بود، آن را به [بچه ها] مي داد که وضو بگيرند. (9)
در مورد فرزندي نيز که در امر نماز کوتاهي مي کند:
«والدين مي توانند بعد از پايان هر نماز خود به گونه اي که فرزندشان مي شنود، او را با ذکر نام دعا کنند و از خداوند عزت در دنيا و پاداش اخروي برايش بخواهند. اين امر، علاقه فرزند به نماز را بيشتر خواهد کرد؛ زيرا او به هر حال به خودش و نامش اهميت مي دهد و از اينکه در فرصت بعد از نماز ياد و ذکري از او مي شود، خرسند خواهد شد و به نماز اقبال بيشتري نشان خواهد داد يا والدين مي توانند، از او درخواست کنند به جهت جواني و پاکي و همين طور آبرومندي جوان در پيشگاه خدا، در حق ايشان دعا کنند که نمازشان پذيرفته شود و حتي مي توانند از جوانشان بخواهند که جلو بايستد و آنها به او اقتدا کنند. اگر چه ممکن است فرزندشان نپذيرد، ولي پيشنهاد عنايت آميز والدين، اثر لازم را در روح او ايجاد خواهد کرد». (10)
پيام متن:
اگر فرزندانمان در کنار جدي بودنمان در امر نماز آنها، رفتاري کريمانه و همراه با مدارا از ما در اين باره ببينند، شوق بيشتري به خواندن نماز در آنها پديد مي آيد.

و)روش گفت و گو با فرزندان

اگر چه در تربيت الگويي، والدين بايد بيشتر بکوشند به طور غير مستقيم با رفتار خويش، فرزندان خود را به نماز و يادگيري آن علاقه مند کنند، گاهي آنها به سادگي و آساني حاضر به اصلاح رفتار خويش درباره نماز نيستند. از اين رو، والدين بايد با دليل و استدلال قوي بتوانند از راه گفت و گو و بحث کردن به شکلي محرمانه، رفتار او را اصلاح کنند. حکايت زير در اين باره شنيدني است، يکي از دختران امام خميني رحمه الله مي گويد:
وقتي دختر پنج ساله اي بيش نبودم، يک شب وقتي امام به نماز مشغول شدند و عده اي هم به او اقتدا کردند، من به جهت دير وضو گرفتن، وقتي به نماز رسيدم که امام به سجده رفته بودند. تا رکعت دوم بايد صبر مي کردم، ولي از شدت علاقه اي که براي خواندن نماز با ايشان داشتم، سريع تکبير گفتم و به خيال اينکه به جماعت وصل شدم، به سجده رفتم. بعد از نماز، مادرم گفت: دخترم نمازت اشکال داشت. دليل آن را هم گفت، اما من نپذيرفتم و اصرار کردم که حتما به امام بگويم. مادرم به ناچار جريان را به امام گفت. امام با حوصله و سعه ي صدر يک ربع ساعت براي من آن مسئله را توضيح داد که چرا نبايد آن موقع تکبير مي گفتم و حالا براي رفع اشکال بايد چه کنم. (11)
پيام متن:
فرزندان در برابر سخناني که با دليل و برهان همراه است، تسليم هستند. از اين روش، در تشويق فرزندانمان به نماز بهره کافي بگيريم .

پي نوشت :

1- محسن محمدي، علل نماز گريزي و نقش رسانه در گسترش نماز، قم، مرکز پژوهش هاي اسلامي صدا و سيما، 1383، ص 5.
2- طبرسي، مکارم الاخلاق، ص323.
3-خسرو باقري، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1368، صص 107 و 108.
4- ستاد اقامه نماز، امام در سنگر نماز، ص 102.
5- غلام علي افروز، روش هاي پرورشي مذهبي نماز در کودکان و نوجوانان، تهران، انجمن اوليا و مربيان، 1371، صص 26 و 27.
6- روش هاي پرورش مذهبي نماز در کودکان و نوجوانان، صص 22 و 23.
7- امام در سنگر نماز، ص99.
8- علل نماز گريزي و نقش رسانه در گسترش نماز، ص 173.
9- امام در سنگر نماز، ص103.
10- محمد رضا شرفي، مشکلات تربيتي را چگونه حل کنيم؟، تهران ، تزکيه، 1367، ص 90.
11- محمدعلي کريمي نيا، الگوهاي تربيت کودکان و نوجوانان، ص236.

منبع: ماهنامه طوبي 26
/س